Μεσοβυζαντινή Αρχιτεκτονική (610-1204) (καταστατικό μάθημα, ΑΡ 1451) Διδάσκων: Ιωάννης Δ. Βαραλής Η κοσμική και εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και των περιοχών επιρροής της από το 610 έως το 1204 αποτελεί το αντικείμενο του μαθήματος. Στα ανάκτορα και τα αρχοντικά, τα μοναστήρια και τις εκκλησίες των περιοχών αυτών αντανακλώνται συχνά τόσο το υψηλό επίπεδο της οικοδομικής τέχνης των μαϊστόρων της, όσο και οι φιλοδοξίες των χορηγών για κοινωνική ανάδειξη και μεταθανάτια λύτρωση. Τα μαθήματα επικεντρώνονται στην αρχιτεκτονική των ανακτόρων της Κωνσταντινούπολης, όπως τα γνωρίζουμε από τις γραπτές πηγές, και των οικιών της Κορίνθου και άλλων πόλεων, όπως τις αποκαλύπτουμε κατά τις ανασκαφές, καθώς και στην αρχιτεκτονική των μοναστηριών και των εκκλησιών, που θα εξεταστούν στην κατά περιοχές συνάφειά τους (Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη και Μακεδονία, Θεσσαλία και Νότια Ελλάδα, Μικρά Ασία, Ρωσία, Σερβία και Βουλγαρία).

Βασικοί στόχοι του μαθήματος: 1. Η απόκτηση βασικών γνώσεων για την αρχιτεκτονική του Βυζαντίου στους μέσους χρόνους 2. Η αναγνώριση οικοδομικών τρόπων των βυζαντινών μαστόρων 3. Η ταύτιση και η περιγραφή του τύπου και της μορφολογίας του μεσοβυζαντινού ναού 4. Η εποπτεία αντιπροσωπευτικών κοσμικών και εκκλησιαστικών κτιρίων κατά γεωγραφικές ενότητες 5. Η αναγνώριση της σημασίας της αρχιτεκτονικής του Βυζαντίου για τους γειτονικούς λαούς 6. Η αποτίμηση της μεσοβυζαντινής αρχιτεκτονικής για την έρευνα και για τη συνέχεια της ναοδομίας σήμερα

Τυπικός βυζαντινός ναός. Τομή σε αξονομετρικό σχέδιο

Τυπικός βυζαντινός ναός. Θέματα τυπολογίας και κατασκευής

Βιβλιογραφία Krautheimer R., Παλαιοχριστιανική και Βυζαντινή Αρχιτεκτονική (ελλ. μετφ.), Αθήνα 1991, 347-507 Βοκοτόπουλος Π.Λ., Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την Δυτικήν Στερεάν Ελλάδα και την Ήπειρον από του τέλους του 7ου μέχρι του τέλους του 10ου αιώνος, Θεσσαλονίκη 1992 Μουτσόπουλος Ν., Ναοδομία, Θεσσαλονίκη 2010 Μπούρας Χ., †Μπούρα Λ., Η Ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2002 Προτεινόμενα συγγράμματα Γκιολές Ν., Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), Αθήνα 1992 (2η έκδ.) Μπούρας Χ., Βυζαντινή και μεταβυζαντινή αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, Αθήνα 2001, 47-162

1ο. Εισαγωγή — Ύλη, βιβλιογραφία, εξετάσεις, παρουσίαση των μαθημάτων — Διαίρεση μεσοβυζαντινής περιόδου (ιστορικά δεδομένα και χαρακτήρες της μνημειακής αρχιτεκτονικής): α) «Σκοτεινοί αιώνες» (7ος-9ος αι.), β) Η εποχή των Μακεδόνων (10ος αι.), γ) Η περίοδος των Κομνηνών και των Αγγέλων (11ος – 12ος αι.)

2ο. Ο Αρχιτέκτονας και η οικοδομική στην βυζαντινή περίοδο – Οικοδομική πραγματικότητα, συνθήκες εργασίας, μονάδες μέτρησης – Η εκπαίδευση του αρχιτέκτονα, το έργο του, η σχεδίαση, η οικοδομική των κτισμάτων – Υλικά και τρόποι δομής βυζαντινών οικοδομημάτων – Εκφράσεις και έγγραφα που περιγράφουν οικοδομήματα, εκκλησιαστικά και κοσμικά: α) Ο 10ος λόγος του Πατριάρχη Φωτίου στα εγκαίνια της Παναγίας του Φάρου στην Κωνσταντινούπολη β) Το Πρακτικό του σεβαστού Ιωάννου Κομνηνού

3ο. Πολεοδομία και Οικιστική στη μέση Βυζαντινή περίοδο – Οι πόλεις και η εξέλιξή τους από την παλαιοχριστιανική στη μεσοβυζαντινή περίοδο: οι κοινωνικο-οικονομικές αλλαγές και τα αρχαιολογικά δεδομένα: α) πόλεις με υστερορρωμαϊκό υπόβαθρο (Κωνσταντινούπολη, Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Κόρινθος, Αίγινα, Φίλιπποι) β) νέες «πόλεις - κάστρα» (Ρεντίνα, Σέρβια, Σέρρες) γ) στοιχεία οχυρωματικής (είδη πύργων, μεσοπύργια, διατειχίσματα, ακροπόλεις) – Η οργάνωση της ζωής στις μεσοβυζαντινές πόλεις (σπίτια, δρόμοι, πλατείες και καταστήματα)

4ο. Η ναοδομία από τον Ηράκλειο έως και τον Λέοντα Ϛ’ το Σοφό (610-912): Ι. Η Κωνσταντινούπολη και η περιφέρειά της Κωνσταντινούπολη: Αγία Ειρήνη (φάση μετά το 740), Νέα Εκκλησία, Atik Mustafa Paşa Çamii. Μονή του Σατύρου. Θράκη: Πλίσκα, βασιλική της Aboba (β’ φάση). Βιζύη, Αγία Σοφία. Μικρά Ασία: Νίκαια, Κοίμηση. Συκή, Ταξιάρχες. Μύρα, Άγιος Νικόλαος. Άγκυρα, Άγιος Κλήμης. Τρίγλεια Βιθυνίας, Fatih Çamii και καθολικό μονής αγίου Ιωάννου της Πελεκητής.

5ο. Η ναοδομία από τον Ηράκλειο έως και τον Λέοντα Ϛ’ το Σοφό (610- 912): ΙΙ. Οι Ελλαδικές περιοχές Μακεδονία: Θεσσαλονίκη, Αγία Σοφία. Περιστερά, Άγιος Ανδρέας. Δυτική και Νότια Ελλάδα: Άρτα, Άγιος Βασίλειος. Πλησιοί, Άγιος Δημήτριος Κατσούρη. Ευρυτανία, Επισκοπή. Ορχομενός, Παναγία Σκριπού. Σπάρτη, βασιλική της Ακρόπολης. Νησιά Αιγαίου: Νάξος, Παναγία Δροσιανή και εικονομαχικοί ναοί (Αγία Κυριακή, Άγιος Αρτέμιος, Άγιος Ιωάννης στ' Αδησαρού). Κρήτη, Άγιος Τίτος Γόρτυνας.

6ο. Η ναοδομία της εποχής των Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Αγγέλων (10ος – 12ος αιώνας): Ι. Η οικοδομική παράδοση της Κωνσταντινούπολης – Γενικά χαρακτηριστικά της λεγόμενης «σχολής» της Κωνσταντινουπόλεως – Ναοί του τύπου του εγγεγραμμένου σταυροειδούς: Μονή Λιβός, βόρεια εκκλησία. Μονή Μυρελαίου, καθολικό. Μονή Χριστού Παντεπόπτη. Vefa Kilise (Άγιος Θεόδωρος ;). Μονή Παντοκράτορος, συγκρότημα εκκλησιών.

7ο. Η ναοδομία της εποχής των Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Αγγέλων (10ος – 12ος αιώνας): Ι. Η οικοδομική παράδοση της Κωνσταντινούπολης Κωνσταντινούπολη και περιοχή της: Μάγγανα, μονή Αγίου Γεωργίου. Μονή Χώρας (α’ και β’ φάση: 11ος και 12ος αι.). Χάλκη, Παναγία Καμαριώτισσα. Παναγία Μουχλιώτισσα. Kursunlu, Άγιος Αβέρκιος. Gül Çamii. Kalenderhane Çamii. Νησιά Αιγαίου: Χίος, Νέα Μονή και Παναγία Κρίνα. Μικρά Ασία: Καππαδοκία: Aksaray, Çanlı kilise. Κόραμα, υπόσκαφοι ναοί (Tokalı, Karanlık και Elmalı kilise).

8ο. Η ναοδομία της εποχής των Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Αγγέλων (10ος – 12ος αιώνας): ΙΙ. Η οικοδομική παράδοση στην Παλαιά Ελλάδα και την Ήπειρο (Α΄ μέρος) – Γενικά χαρακτηριστικά της λεγόμενης Προ-Ελλαδικής «σχολής» Ήπειρος: Κορωνησία, Κοίμηση Θεοτόκου. Λάμποβο, Κοίμηση Θεοτόκου. Δυτική Ελλάδα: Γαβρολίμνη, Παναγία Παναξιώτισσα. Νότια Ελλάδα και Αιγαίο: Μέτζενα Αχαΐας, βασιλική Κοίμησης Θεοτόκου. Μακεδονία: Βόντοτσα, Άγιος Λεόντιος. Θράκη: Μεσημβρία, Άγιος Ιωάννης. – Γενικά χαρακτηριστικά της οικοδομικής παράδοσης στην Παλαιά Ελλάδα Κεντρική Ελλάδα: Βοιωτία, μονή του Οσίου Λουκά, ναός Παναγίας και καθολικό.

9ο. Η ναοδομία της εποχής των Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Αγγέλων (10ος – 12ος αιώνας): ΙΙ. Η Ελλαδική «σχολή» (Β’ Μέρος) Αθήνα: Μονή Πετράκη, Άγιοι Απόστολοι Σολάκη, Σώτειρα Λυκοδήμου, Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, Καπνικαρέα, μονή Δαφνίου, μονή Καισαριανής, Άγιος Ελευθέριος (Γοργοεπήκοος). Κέρκυρα: Άγιοι Ιάσων και Σωσίπατρος. Πελοπόννησος: Μάνη, ναοί. Αργολίδα, μονή Αρίας και Αγία Τριάδα, Κοίμηση Θεοτόκου Μέρμπακα. Μονεμβασία, μονή Οδηγήτριας (Αγία Σοφία).

10ο. Η ναοδομία της Μακεδονίας και της Θράκης (10ος – 12ος αι.) Δυτική Μακεδονία: Καστοριά: Ταξιάρχης Μητροπόλεως, Άγιος Στέφανος, Κουμπελίδικη, Άγιοι Ανάργυροι. Αχρίδα και περιοχή Πρεσπών: Νησί Μικρής Πρέσπας, Άγιος Αχίλλειος. Αχρίδα, Αγία Σοφία. Κεντρική και Ανατολική Μακεδονία και Θράκη: Κεντρική και Βόρεια Μακεδονία: Θεσσαλονίκη, Παναγία Χαλκέων. Veljusa, μονή Ελεούσας. Nerezi, Άγιος Παντελεήμων. Χορτιάτης, Σωτήρας. Kursumlija, Άγιος Νικόλαος. Άγιον Όρος : Πρωτάτο, Μεγίστη Λαύρα, Μονή Ιβήρων, Μονή Βατοπεδίου. Θράκη: Φέρρες, Κοσμοσώτειρα.

11ο. Η ναοδομία στη Θεσσαλία και την Κύπρο: αρχιτεκτονική επαρχιακή ή τοπική; Α. Η ναοδομία της Θεσσαλίας (10ος – 12ος αι.) Δυτική Θεσσαλία: Καλαμπάκα, Κοίμηση. Ανατολική Θεσσαλία: Πλατανίδια, τετράκογχο. Βελίκα Αγιάς, Παναγία. Σούρπη, Νιές, μονή Αγίας Τριάδας. Άγιος Λαυρέντιος, καθολικό μονής. Κανάλια, Άγιος Νικόλαος. Β. Η ναοδομία της Κύπρου (8ος – 12ος αι.) Πολύτρουλες βασιλικές, τετράστυλοι εγγεγραμμένοι σταυροειδείς, μονόκλιτοι εγγεγραμμένοι σταυροειδείς, οκταγωνικοί και εξαγωνικοί ναοί.

12ο. Η διάδοση της Βυζαντινής Αρχιτεκτονικής σε Δύση και Ανατολή (10ος – 12ος αι.) Ιταλία: Καλαβρία, Στύλος, Cattolica. Βενετία, Άγιος Μάρκος. Ρωσία: Κίεβο, Desjatinnaja και Αγία Σοφία. Τσέρνιγκοβ, Μεταμόρφωση του Σωτήρος. Νόβγκοροντ, Αγία Σοφία. Μπογκολιούμποβο, Γέννηση. Βλαντιμίρ, Κοίμηση Θεοτόκου και Άγιος Δημήτριος. Νέρλι, ναός Εσθήτος Θεοτόκου. Βουλγαρία: Πρεσλάβα, Ροτόντα. Κάρτζαλι, μονή Προδρόμου. Μονή Παναγίας Πετριτζιώτισσας (Bačkovo).

13o. Επανάληψη – Τύποι ναών που επιβιώνουν στη μεσοβυζαντινή περίοδο – Ο σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός – Ο οκταγωνικός ναός – Διάκριση των χαρακτηριστικών των δύο κυριότερων «σχολών», της «Σχολής της Κωνσταντινουπόλεως» και της «Ελλαδικής σχολής» – Προσδιορισμός κυριότερων μορφολογικών χαρακτηριστικών των ναών της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας

Εκπαιδευτική εκδρομή στην Παναγία Σκριπού και στον Όσιο Λουκά Βοιωτίας Παρασκευή 19 Απριλίου 2013 Ώρα αναχώρησης από την είσοδο του Πανεπιστημίου: 8.00’ π.μ. Εκτιμώμενη ώρα επιστροφής: 18.00’ μ.μ.