5ο και 6ο. Η ναοδομία της Κωνσταντινούπολης των Παλαιολόγων Γενικά A. Van Millingen, Byzantine Churches in Constantinople. Their History and Architecture, London 1912 J. Ebersolt, A. Thiers, Les églises de Constantinople, Paris 1913 W. Müller-Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tübingen 1977 Α. Πασαδαίος, Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος των βυζαντινών κτηρίων της Κωνσταντινουπόλεως, Αθήναι 1963 Ειδικά θέματα Χ. Μπούρας, Η αρχιτεκτονική στην Κωνσταντινούπολη κατά τον 13ο αιώνα, στο: Π.Λ. Βοκοτόπουλος, επιμ., Η βυζαντινή τέχνη μετά την Τέταρτη Σταυροφορία. Η Τέταρτη Σταυροφορία και οι επιπτώσεις της, Διεθνές Συνέδριο, Αθήνα 2007, 89-112 Kl.-P. Matschke, Builders and Building in Late Byzantine Constantinople, στο: N. Necipoğlu, Byzantine Constantinople: Monuments, Topography, and Everyday Life, Leiden 2001, 315-328 R. Ousterhout, The Architecture of the Kariye Camii in Istanbul, Washington D.C. 1987 A.-M. Talbot, Building Activity in Constantinople under Andronikos II: The Role of Women Patrons in the Construction and Restoration of Monasteries, στο: N. Necipoğlu, Byzantine Constantinople: Monuments, Topography, and Everyday Life, Leiden 2001, 329-342 En. Zanini, Materiali e techniche costruttive nell' architettura Paleologa a Constantinopoli: un approccio archeologico, στο: A. Iacobini, M. Della Valle, επιμ., L'arte di Bisanzio al tempo degli Paleologi, 1261-1453, Roma 1999, 301-320

Η κληρονομιά της λεγόμενης «σχολής» της Κωνσταντινούπολης Τυπολογία Συνεχίζει να υιοθετείται ο μονόχωρος τρουλαίος ναός, ο σύνθετος εγγραγραμμένος σταυροειδής και ο ναός με τρούλο και περίστωο. Μονή Παμμακαρίστου, καθολικό και παρεκκλήσιο Μονή Λιβός, συγκρότημα καθολικού

Μορφολογία (1) - Οι ναοί έχουν ιδιαίτερα ψηλές αναλογίες και είναι κτισμένοι σε υπερυψωμένα επίπεδα, πάνω από υποδομές με καταστήματα ή κινστέρνες. - Κατά κανόνα, στο επίπεδο των στεγών δεν διαγράφεται καθαρά ο εγγεγραμμένος σταυρός, γιατί τα τύμπανα των σκελών του σταυρού και των γωνιακών διαμερισμάτων υψώνονται ως το ίδιο σχεδόν επίπεδο με μόλις ελαφρά υπερύψωση των πρώτων. Παρεκκλήσιο μονής Παμμακαρίστου Παρεκκλήσιο μονής Χώρας

Μορφολογία (2): η διάρθρωση των τοίχων, ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος - Οι αψίδες των ναών είναι κατά κανόνα υψηλές και διαιρούνται τριμερώς καθ’ ύψος σε βάση, κορμό (όπου και τα παράθυρα) και επίστεψη. - Η διακόσμηση με κόγχες και τυφλά αψιδώματα σε σειρά, που περιβάλλονται από βαθμιδωτό πλαίσιο, γίνεται σε συγκεκριμένα σημεία μπροστά από τις ξυλοδεσιές και τις γενέσεις των εσωτερικών θόλων, έτσι ώστε να ελαφραίνουν οι όγκοι και οι τοιχοποιίες. Κόγχες ή τυφλά αψιδώματα πλαισιώνουν τα παράθυρα σε αξονικές αντιστοιχίες με τις υπερκείμενες και υποκείμενες κόγχες. - Κοσμήτες περιτρέχουν τους τοίχους σε δύο ή τρία επίπεδα που δεν αντιστοιχούν πάντοτε με το επίπεδο της γένεσης των θόλων. - Οι παρυφές των στεγών είναι κατά κανόνα καμπύλες ή ευθύγραμμες και τονίζονται με οδοντωτά γείσα, που υπογραμμίζονται με ζωφόρους από γεισίποδες. - Τα κεραμοπλαστικά κοσμήματα κατασκευάζονται με επιτήδευση: μαίανδροι σε ζωφόρους, αβακωτά και ζατρικοειδή σε τύμπανα τυφλών αψιδωμάτων, ήλιοι και καρδιές σποραδικά, επιγραφές με κεραμεικά γράμματα. Παρεκκλήσιο μονής Παμμακαρίστου Παρεκκλήσιο μονής Χώρας

- Τα τόξα συχνά χρησιμοποιούν σε εναλλαγή λίθινους θολίτες και τούβλα. Οικοδομική τεχνική - Οι τοίχοι κατασκευάζονται κατά κανόνα με το μεικτό σύστημα (opus mixtum), καθώς και με πλακαρούς λίθους και τούβλα ή και με αμιγή πλινθοδομή, που χρησιμοποιείται λιγότερο, επειδή είναι δαπανηρή. - Σε περιπτώσεις αμιγούς πλινθοδομής συνεχίζει να εφαρμόζεται η «τεχνική της υποχωρημένης (ή κρυμμένης) πλίνθου»: κάθε δεύτερη στρώση πλίνθων εισέχει από την επιφάνεια του τοίχου και καλύπτεται από παχύ αρμολόγημα. - Η θολοδομία σχεδόν πάντοτε είναι κατασκευασμένη από πλινθοδομή, με τυπικά τα φουρνικά, τα σταυροθόλια και τους τρούλους. - Τα τόξα συχνά χρησιμοποιούν σε εναλλαγή λίθινους θολίτες και τούβλα. Τεχνική της «υποχωρημένης» πλίνθου Παρεκκλήσιο μονής Χώρας Παρεκκλήσιο μονής Παμμακαρίστου

- Νέες λειτουργικές ανάγκες επιβάλλουν αλλαγές στην οργάνωση και τη σύνθεση του χώρου: ιδρύονται ταφικά παρεκκλήσια, οι νάρθηκες διπλασιάζονται και προστίθενται περίστωα, που περιβάλλουν το ναό από δύο ή περισσότερες πλευρές. - Ο χώρος διαμερισματοποιείται και κανείς δεν έχει ολοκληρωμένη αντίληψη του συνόλου από όποιο σημείο κι αν παρακολουθεί τα μυστήρια ή τις ακολουθίες. Οι τρούλοι έχουν τύμπανα με ψηλόλιγνες αναλογίες και εσωτερικά φέρουν νευρώσεις: πρόκειται για στενές πλίνθινες παραστάδες που συγκλίνουν στην άντυγα του θόλου ή για καμπύλες επιφάνειες σε σειρά των οποίων οι ακμές διαμορφώνουν όψη «κολοκύθας» («pumkin domes») Τα παράθυρα είναι σχετικά μικρά και διαμορφώνονται ποικιλοτρόπως – η ελευθερία στη διαμόρφωσή τους επιτρέπει στον αρχιτέκτονα να τα εναλλάσσει σε διαφορετικά επίπεδα.

Koca Mustafa Paşa Camii, μονή του αγίου Ανδρέου εν τη Κρίσει Θεοδώρα (†1300), ανιψιά του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου και σύζυγος του πρωτοβεστιαρίου Ιωάννη Ραούλ (γύρω στο 1284)

Fenari Isa Camii. Μονή Λιβός, νότια εκκλησία Θεοδώρα, χήρα του αυτοκράτορα Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου (1282-1304)

Fenari Isa Camii. Μονή Λιβός, νότια εκκλησία

Fenari Isa Camii. Μονή Λιβός, νότια εκκλησία

Fenari Isa Camii. Μονή Λιβός, νότια εκκλησία

Fenari Isa Camii. Μονή Λιβός, νότια εκκλησία

Sinan Paşa Mescidi, παρεκκλήσιο μονής Προδρόμου εν τω Πετρίω (;) (τέλη 13ου – αρχή 14ου αι.)

Fethiye Camii, παρεκκλήσιο μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου Μιχαήλ Γλαβάς Ταρχανειώτης και Μαρία Δούκαινα Βράναινα (γύρω στο 1315)

Fethiye Camii, παρεκκλήσιο μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου

Fethiye Camii, παρεκκλήσιο μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου

Fethiye Camii, παρεκκλήσιο μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου

Fethiye Camii, παρεκκλήσιο μονής Θεοτόκου Παμμακαρίστου

Kariye Camii, μονή του Χριστού της Χώρας Μέγας λογοθέτης Θεόδωρος Μετοχίτης (1316-1320/1)

Kariye Camii, μονή του Χριστού της Χώρας

Kariye Camii, μονή του Χριστού της Χώρας

Kariye Camii, μονή του Χριστού της Χώρας

Kariye Camii, μονή του Χριστού της Χώρας

Kariye Camii, μονή του Χριστού της Χώρας

Kariye Camii, Μονή του Χριστού της Χώρας

Kariye Camii, μονή του Χριστού της Χώρας

Vafa Kilise Camii, Άγιος Θεόδωρος (προσθήκη εξωνάρθηκα (;) γύρω στο 1320)

Vafa Kilise Camii, Άγιος Θεόδωρος

Vafa Kilise Camii, Άγιος Θεόδωρος

Vafa Kilise Camii, Άγιος Θεόδωρος

Vafa Kilise Camii, Άγιος Θεόδωρος

Σύνοψη: η ναοδομία της Κωνσταντινούπολης, τυπολογία, οικοδομική τεχνική, μορφολογία