5ο. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα στην Ύστερη Αρχαιότητα και το Βυζάντιο Α. Πετρονώτης, Ο αρχιτέκτων στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη 1984 Ι. Βαραλής, επιμ., Προπλάσματα στη μεσαιωνική αρχιτεκτονική (Βυζάντιο, ΝΑ Ευρώπη, Ανατολία), Πρακτικά, Σεμινάριο 3ο, ΑΙΜΟΣ-ΕΜΜΑΒΠ, Θεσσαλονίκη 2009 Χ. Μπούρας, Τρόποι εργασίας των βυζαντινών αρχιτεκτόνων και αρχιμαστόρων, Αθήνα 2010 Β. Τουρπτσόγλου-Στεφανίδου, Περίγραμμα βυζαντινών οικοδομικών περιορισμών (από τον Ιουστινιανό στον Αρμενόπουλο και η προβολή τους στη νομοθεσία του νεοελληνικού κράτους), Θεσσαλονίκη 1998 S. Kostof, επιμ.,The Architect. Chapters in the History of the Profession, Berkeley, Los Angeles, London 2000 M. Wilson Jones, Principles of Roman Architecture, New Haven and London 2003 R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton, New Jersey 1999 G. Binding, Meister der Baukunst: Geschichte des Architekten- und Ingenieurberufes, Darmstadt 2004

Πηγές: Euclidis Elementa (ελλ. έκδοση: Ευκλείδη «Στοιχεία»: σύγχρονη απόδοση με εισαγωγή, επεξηγήσεις και σχολιασμό, έκδ. Κέντρο Έρευνας, Επιστήμης και Εκπαίδευσης, 3 τόμοι, Αθήνα 2001) Vitruvius De architectura (ελλ. εκδόσεις: De architectura / Περί αρχιτεκτονικής; μετάφραση-σχόλια Π. Λέφας, πρόλογος Θ. Τάσιος, εισαγωγή A. Corso, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1997 και Βιτρούβιος Δέκα βιβλία; απόδοση στα ελληνικά, σχόλια και επιμέλεια Στ.Χ. Ζερεφός, εκδ. Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1998)

Vitruvius, De Architectura 1.1.11. Cum ergo tanta haec disciplina sit, condecorata et abundans eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse iuste repente profiteri architectos, nisi qui ab aetate puerili his gradibus disciplinarum scandendo scientia plerarumque litterarum et artium nutriti pervenerint ad summum templum architecturae Vitruvius, De Architectura 1.1.11. Έξι αρχές του αρχιτεκτονικού σχεδίου: ordinatio (τάξις) dispositio (διάθεσις) eurythmia symmetria decor (πρέπον) distributio (οικονομία) Σχεδίαση Αποτέλεσμα Είδος σύλληψης ordinatio symmetria σχεδίαση ως αριθμητική σύλληψη και ως μαθηματική αρμονία dispositio eurythmia σχεδίαση με συνθετικές αρετές και οπτική αρμονία distributio decor σχεδίαση σε άμεση σύνδεση με το φυσικό και το κοινωνικό περιβάλλον Οι τρεις προϋποθέσεις της αρχιτεκτονικής: firmitas (στερεότητα), utilitas (χρηστικότητα), venustas (ομορφιά)

Δίων Κάσσιος, Επιτομή Ρωμ. Ιστορίας LXIX 4 (έκδ. E. Cary, Loeb, 1914)

Τρόποι σχεδίασης: Forma Urbis, εποχή Σεβήρων, περ. 200 μ.Χ.

Τρόποι σχεδίασης: εγχάρακτα σκαριφήματα Εγχάρακτο σκαρίφημα κάτοψης τρίκλιτης βασιλικής με προσκτίσματα σε πλίνθο από την Αχρίδα, 5ος ή 6ος αι. Εγχάρακτο σκαρίφημα κάτοψης περίκεντρου κτιρίου στο δάπεδο του Πομπείου της Αθήνας και υποθετική σχεδιαστική απόδοση, 4ος – 6ος αι.

Sankt Gallen, σχέδιο ιδανικής μονής (περ. 819-820)

Villard de Honnecourt, ένας αρχιτέκτονας (;) στη Γαλλία του 14ου αι. Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, κώδ. Fr. 19093, fol. 18-19, κάτοψη και σχεδιαστική απόδοση του πύργου της Laon http://classes.bnf.fr/villard/pres/index.htm

Οικοδομική δραστηριότητα: εργοτάξιο Οκτάτευχος Βατοπεδίου 602, 13ος αι., fol. 383r, 384v Ψαλτήριο Παρισιού, περ. 857-865, Par. gr. 20, fol. 4v

Οικοδομική δραστηριότητα: εργοτάξιο Épernay, Τετραευάγγελο αρχιεπισκόπου Ebbo, περ. 816-835 ή 840-841, Δημοτική Βιβλιοθήκη αρ. 1 Regensburg, περ. 1400 - 1410 Μουσείο J.-P. Getty, cod. 33, fol. 13

Οικοδομική δραστηριότητα: Ἐπαρχικὸν Βιβλίον Οκτάτευχος Βατικανού, 12ος αι., Vat. gr. 746, fol. 372r Λέων Ϛ’, Ἐπαρχικὸν Βιβλίον, έκδ. J. Koder, Wien 1991, σ. 138-141 Μονάδες μέτρησης: 1 σχοινίον = 10 ὀργυιαὶ 1 ὀργυιὰ (καλάμι μήκ. περ. 2,10 μ.) = 9 σπιθαμαὶ = 108 δάκτυλοι 1 σπιθαμὴ = 12 δάκτυλοι (περ. 23 εκ.) 1 δάκτυλος = περ. 1,9 εκ. 1 πόδι = 16 δάκτυλοι (περ. 30,4 εκ.)

Οικοδομική δραστηριότητα: οικοδομικοί περιορισμοί

Οικοδομική δραστηριότητα: οικοδομικοί περιορισμοί

Text, Übersetzung und Kommentar, Wien 1963 Οικοδομική δραστηριότητα: προϋπολογισμοί H. Hunger, K. Vogel, Ein byzantinisches Rechenbuch des 15. Jahrhunderts, 100 Aufgaben aus dem Codex Vindobonensis phil. gr. 65. Text, Übersetzung und Kommentar, Wien 1963 «Οι τρόποι της εκ των προτέρων μετρήσεως όγκων και υλικών προϋποθέτουν τον σχεδιασμό των κτηρίων» (Χ. Μπούρας)

Μακέτες – Ομοιώματα Λίβανος, Niha, κοιλάδα Beqa, αρχιτεκτονική μακέτα του ναού και του αδύτου, 2ος αι. μ.Χ.

Μακέτες – Ομοιώματα Λίβανος, Niha, κοιλάδα Beqa, ναοί Α και Β στις κορυφές των λόφων εκατέρωθεν του ρυακιού και τομές στον ναό Α, 2ος αι. μ.Χ.

Μακέτες – Ομοιώματα Λίθινη λειψανοθήκη από τη Σελεύκεια, 10ος αι. και πώρινα ομοιώματα ναών από την Αρμενία, 7ος – 8ος αι. Ραβέννα, ναός Αγίου Βιταλίου, ψηφιδωτό αψίδας (λεπτ.): ο επίσκοπος Εκκλήσιος (522-532) με ομοίωμα του ναού

Κριμαία, Esky-Kermen, ομοίωμα εκκλησίας, 12ος – 13ος αι. Μακέτες – Ομοιώματα Βουλγαρία, Σόφια, Αρχαιολογικό Μουσείο, ομοίωμα ναού από τα θεμέλια ανεσκαμμένης εκκλησίας στην Πλίσκα, 14ος αι. Κριμαία, Esky-Kermen, ομοίωμα εκκλησίας, 12ος – 13ος αι.

Μακέτες – Ομοιώματα Άγιον Όρος, Μονή Ξηροποτάμου, αρχιτεκτονικό πρόπλασμα του νέου καθολικού από τον ἀρχιτέκτο Κωνσταντίνο, 1762

Μακέτες – Ομοιώματα Κωνσταντινούπολη, Βιβλιοθήκη του Topkapı, κώδ. H.1344, Sûrnâme του Μουράτ Γ’, περ. 1582, με την πομπή της συντεχνίας των αρχιτεκτόνων να κρατούν ομοίωμα του Süleymaniye από ξύλο και ελεφαντόδοντο στον Ιππόδρομο της Πόλης

Μακέτες – Ομοιώματα Χίος, Θυμιανά, πήλινο πρόπλασμα για το ναό του αγίου Ευστρατίου, που κτίστηκε από τον Νικόλαο Καρδερίνη, θεμελιώθηκε το 1890 και εγκαινιάστηκε το 1898

Ψηφιακά προπλάσματα του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη Ψηφιακή ξενάγηση στην Ιουστινιανή Πρώτη (Caričin Grad) http://www.youtube.com/watch?v=gsphkU1y3Gs

Φορείς οικοδομικής δραστηριότητας: Βυζάντιο Ψηφιδωτό των κτητόρων: Κωνσταντίνος και Ιουστινιανός με μακέτες (;) των αφιερωμάτων τους

Φορείς οικοδομικής δραστηριότητας: Νεωτερικότητα Ο Bertrand Goldberg (1913-1997) με τη μακέτα του κτιρίου River City Triad (Σικάγο), περ. 1975 Ο Philip Johnson (1906-2005) με τη μακέτα του κτιρίου AT&T (Sony) Building (Νέα Υόρκη), περ. 1979

Ονόματα αρχιτεκτόνων Εύβοια, Ψαχνά, ναός Αγίου Ιωάννη Καλυβίτη (1244-1245), ιδρυτική και επικλητική επιγραφή του μάστορα Μιχαήλ Κολοκυνθά και επικλητική επιγραφή του οικοδόμου Θεοφύλακτου από την Κέα στον ναό του αγίου Ιωάννου στο Λιγουριό (12ος αι.)

Χειρόγραφο του Σκυλίτζη στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης, 12ος αι. Οι στρατιωτικοί ως αρχιτέκτονες Χειρόγραφο του Σκυλίτζη στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Μαδρίτης, 12ος αι. Χειρόγραφο του Ήρωνα του Βυζάντιου (ή Νεότερου) στη Βιβλιοθήκη του Βατικανού, 11ος αι.

Οι στρατιωτικοί ως αρχιτέκτονες

Οι στρατιωτικοί ως αρχιτέκτονες † Ἀφηερώθη ὁ πρὴν βέβηλος τόπος / εἰς ναὸν περίβλεπτον τῆς Θ(εοτό)κου / παρὰ Χριστοφό(ρου) τοῦ ἐνδοξοτάτ(ου) βασιλικοῦ (πρωτο)σπαθαρήου κ(αὶ) κατ(ε)πάνο Λαγουβαρδίας κ(αὶ) τῖς συνβίου αὐτοῦ Μαρίας κ(αὶ) τῶν τέκνον αὐτῶν Νηκηφό(ρου), Ἄννης κ(αὶ) Κατακαλῖς μ(η)νὴ Σεπτεμβρίο ἠνδ(ικτιῶνος) ιβ’ ἔτ(ους) ͵Ϛφλζ’ † Θεσσαλονίκη, Παναγία Χαλκέων, ιδρυτική επιγραφή του πρωτοσπαθάριου Χριστόφορου (1028)

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Φορτία θόλων στο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό (κατά Νικόλαο Μουτσόπουλο)

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Αρμονικές χαράξεις με τετραγωνισμούς (quadratura) στο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό (κατά Hans Buchwald)

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Αρμονικές χαράξεις με τριγωνισμούς στο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό (κατά Νικόλαο Μουτσόπουλο)

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Αρμονικές χαράξεις με τριγωνισμούς στο σταυροειδή εγγεγραμμένο ναό (κατά Νικόλαο Μουτσόπουλο)

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Αρμονικές χαράξεις με τριγωνισμούς στις όψεις ναός της Gracanica, Σερβία, περ. 1319-1321

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Τρόποι θεμελίωσης: δημιουργία ισόπεδου και κτίσιμο θεμελίων ίδιου ύψους και δημιουργία θεμελίωσης που ακολουθεί το φυσικό ανάγλυφο με ξυλοδεσιές

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Αγγεία μεταφοράς και αποθήκευσης ως υλικό πλήρωσης και ως αντηχεία. Κωνσταντινούπολη, υπόγεια μονής Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων (11ος αι.) και μονή Λιβός, νότια εκκλησία (13ος αι.). Θεσσαλονίκη, δυτικό υπερώο Αγίας Σοφίας (11ος αι.)

Κατανοώντας το έργο του αρχιτέκτονα Ξύλινοι και μαρμάρινοι ελκυστήρες στους Αγίους Αποστόλους Θεσσαλονίκης (14ος αι.) και στον Άγιο Νικόλαο Οχιάς στη Μάνη (12ος αι.). Μεταλλικοί σύνδεσμοι σε τμήματα της μαρμάρινης στεφάνης του τρούλου (Αίνος, Αγία Σοφία, 12ος αι.) και σιδερένιο «κολάρο» στην τοιχοποιία (Κωνσταντινούπολη, αψίδα της βόρειας εκκλησίας της μονής Λιβός [10ος αι.]).