Όργανο υποδοχής του ερεθίσματος-αισθητήριο όργανο Αισθητήριο νεύρο Αίσθηση είναι το συνειδητό αποτέλεσμα ορισμένων νευρικών διαδικασιών που γίνονται στον εγκέφαλο και με τις οποίες τελικά αντιλαμβανόμαστε τα διάφορα ερεθίσματα. Ειδικές και γενικές αισθήσεις. Όργανο υποδοχής του ερεθίσματος-αισθητήριο όργανο Αισθητήριο νεύρο Ειδικό αισθητικό κέντρο στο φλοιό του εγκεφάλου

ΒΑΣΙΚΑ ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑ ΟΡΓΑΝΑ ΟΦΘΑΛΜΟΣ- όραση ΑΥΤΙ- ακοή και ισορροπία ΟΣΦΡΗΤΙΚΟΣ ΒΛΕΝΝΟΓΟΝΟΣ ΜΥΤΗΣ- όσφρηση ΓΕΥΣΤΙΚΕΣ ΘΗΛΕΣ-γεύση ΝΕΥΡΙΚΕΣ ΑΠΟΛΗΞΕΙΣ ΣΤΟ ΔΕΡΜΑ- αφή, πίεση, πόνος, θερμοκρασία

Αντίληψη Αντίληψη είναι η γνωστική διεργασία που μας επιτρέπει να έχουμε μία εικόνα του εξωτερικού αλλά και του εσωτερικού περιβάλλοντος. Η αντίληψη αποτελεί κρίσιμη και αναγκαία προϋπόθεση για οποιαδήποτε γνωστική διεργασία. Η αντίληψη είναι ιστορικά το πρώτο πεδίο έρευνας της πειραματικής ψυχολογίας.

Τι χρειαζόμαστε για μία αντίληψη; 1. Ερέθισμα 2. Αποτύπωση ερεθίσματος 3. Επεξεργασία αποτύπωσης

Ερέθισμα Η δημιουργία της αντίληψης προϋποθέτει την ύπαρξη ενός φυσικού ερεθίσματος. Τα φυσικά ερεθίσματα μπορεί να έχουν διαφορετικούς τύπους ενέργειας (φωτοχημική, μηχανική). Τα βασικά χαρακτηριστικά των φυσικών ερεθισμάτων είναι συνήθως σταθερά.

Αποτύπωση ερεθίσματος Το αντιληπτικό σύστημα πρέπει να διαθέτει ειδικευμένα κέντρα που να αποτυπώνουν το εισερχόμενο ερέθισμα. Τα ειδικευμένα κέντρα είναι τα αισθητήρια όργανα. Η αποτύπωση του ερεθίσματος περιλαμβάνει την ενεργοποίηση του αισθητηρίου οργάνου, και τη μετατροπή του σε ηλεκτρικό σήμα.

Επεξεργασία αποτύπωσης Ο εγκέφαλος πρέπει να έχει κέντρα τα οποία επεξεργάζονται το ηλεκτρικό σήμα των αισθητηρίων οργάνων και τα μετατρέπουν σε αντιλήψεις. Κάθε αισθητήριο όργανο αποστέλλει τις ηλεκτρικές ώσεις από τον ερεθισμό του σε συγκεκριμένα σημεία στον εγκέφαλο, που είναι εξειδικευμένα για την ανάλυση ΜΟΝΟ αυτών των σημάτων. Ο ακριβής τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος μετατρέπει τα ηλεκτρικά σήματα σε αντιλήψεις είναι ένα από τα μεγαλύτερα αναπάντητα ερωτήματα της γνωστικής ψυχολογίας.

Κωδικοποίηση Ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζει το αντιληπτικό μας σύστημα, είναι η κωδικοποίηση (encoding) των πληροφοριών που περιέχουν τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Για να φτάσουμε στο σημείο, το φως που προέρχεται από ένα αντικείμενο του περιβάλλοντος, να γίνει αντιληπτό από το σύστημά μας (σαν μία καρέκλα π.χ.), χρειάζεται να υποστεί μία σειρά «μετατροπών».

Β. μετατροπή του ηλεκτρικού σήματος σε αντιληπτική εμπειρία Κωδικοποίηση Το αντιληπτικό μας σύστημα πραγματοποιεί δύο βασικά είδη κωδικοποίησης: Α. μετασχηματισμός του φυσικού ερεθισμού σε ηλεκτρικό σήμα (transduction) Β. μετατροπή του ηλεκτρικού σήματος σε αντιληπτική εμπειρία

Κωδικοποίηση Ένα ηλεκτρικό σήμα που φτάνει στον εγκέφαλό μας, μπορεί να δημιουργήσει πληθώρα αντιλήψεων: Οσμή Χρώμα Αντικείμενο Ζέστη Μελωδία Λέξη

Αντιληπτική διεργασία Φυσικό ερέθισμα Αισθητήριο όργανο Ηλεκτρικά σήματα Εγκεφαλική επεξεργασία

ΟΦΘΑΛΜΟΙ Τα μάτια είναι πολύ ενδιαφέρον να τα μελετήσει κανείς. Είναι τόσο μικρά (25 περίπου χιλιοστά σε πλάτος το καθένα!) κι όμως μαζεύουν καθημερινά χιλιάδες πληροφορίες και εντυπώσεις, σχήματα και χρώματα, τα οποία μεταβιβάζουν στον εγκέφαλο. Είναι βασικά το μέσο για να ξέρουμε τι συμβαίνει στον κόσμο γύρω μας, έξω από το σώμα μας!

ΒΛΕΦΑΡΑ Ανοιγοκλείνοντας («αυτόματα», από μόνα τους!) αρκετές φορές το λεπτό, καλύπτουν τα μάτια με μικρή ποσότητα υγρού έτσι ώστε να τα καθαρίζουν από μικρόβια και ακαθαρσίες, και να τα ενυδατώνουν. Με τα εξαιρετικά τους ανακλαστικά προστατεύουν τα μάτια κλείνοντας τα όσο περισσότερο γίνεται, ώστε να μην εισέρχεται σ’ αυτά το έντονο φως, μέχρι να το συνηθίσουν. Το ίδιο συμβαίνει και όταν πλησιάσει υπερβολικά τα μάτια σας κάποιο αντικείμενο.

ΣΚΛΗΡΟΣ ΧΙΤΩΝΑΣ Ο σκληρός χιτώνας του ματιού είναι το άσπρο μέρος του ματιού. Είναι φτιαγμένος από σκληρό υλικό και καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος του ματιού.

ΚΕΡΑΤΟΕΟΔΗΣ ΧΙΤΩΝΑΣ Ο κερατοειδής χιτώνας βρίσκεται πάνω από τον σκληρό χιτώνα και είναι αυτός που κάνει το μάτι να εστιάζεται σε κάτι. Είναι όμως πολύ δύσκολο να τον δείτε επειδή είναι διάφανος.

ΙΡΙΔΑ Η ίριδα βρίσκεται μεταξύ του σκληρού και του κερατοειδή χιτώνα και είναι το χρωματιστό μέρος του ματιού. Τα πιο συνήθη χρώματα της ίριδας είναι καφέ, μαύρο, μπλέ και πρασινωπό. Η ίριδα είναι φτιαγμένη από μύες οι οποίοι ελέγχουν πόσο φως θα μπεί στην κόρη του ματιού.

ΚΟΡΗ Η κόρη του ματιού είναι βασικά η είσοδος του φωτός (των εικόνων και των κινήσεων) στο εσωτερικό του ματιού απ’ όπου θα μεταφερθεί σαν πληροφορία στον εγκέφαλο.

ΦΑΚΟΣ Αφού περάσει το φως από την κόρη του ματιού, χτυπάει πάνω στον φακό που βρίσκεται πίσω απ’ αυτήν. Ο φακός είναι διάφανος και άχρωμος και συγκεντρώνει τις ακτίνες του φωτός που τις μεταβιβάζει στο πίσω μέρος του ματιού. Όταν συγκεντρώνετε το βλέμμα σας σε κάτι που βρίσκεται κοντά, τότε ο φακός γίνεται πιο χοντρός, ενώ αντίθετα, όταν συγκεντρώσετε το βλέμμα σας σε κάτι που βρίσκεται μακρυά, ο φακός γίνεται πιο λεπτός.

ΥΑΛΩΔΕΣ ΣΩΜΑ Το υαλώδες σώμα αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του ματιού και βρίσκεται ακριβώς πίσω από τον φακό. Είναι γεμάτο με το υαλώδες υγρό και οι ακτίνες του φωτός αφού περάσουν από τον φακό περνούν και δια μέσου αυτού.

ΑΜΦΙΒΛΗΣΤΡΟΕΙΔΗΣ Αποτελείται από εκατομμύρια κύτταρα τα οποία είναι πολύ ευαίσθητα στο φως και μετατρέπουν την εικόνα που στάλθηκε μέσω των ακτινών φωτός, σε μηνύματα τέτοια ώστε να μπορεί ο εγκέφαλος να καταλαβαίνει τι βλέπει το μάτι.

Η ανατομία του οφθαλμού Sensation & Perception 09/15/99 Η ανατομία του οφθαλμού Figure 3.4 from: Kassin, S. (1998). Psychology, second edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Source: ©1999 Prentice Hall 12

Το φως του περιβάλλοντος προσπίπτει σε διάφορα αντικείμενα και έπειτα ένα μέρος του φτάνει στα μάτια. Εκεί, οι ακτίνες προσανατολίζονται κατάλληλα, ώστε να προβληθεί στον αμφιβληστροειδή η εικόνα του περιβάλλοντος. Στον αμφιβληστροειδή χιτώνα υπάρχουν πάρα πολλοί κατάλληλοι υποδοχείς φωτός, τα κωνία και τα ραβδία, βοηθώντας στην αντίληψη του χρώματος και του σχήματος αντίστοιχα. Αυτοί οι υποδοχείς ενεργοποιούνται ανάλογα με το χρώμα και την ένταση του φωτός και στέλνουν ηλεκτρικά ερεθίσματα στον εγκέφαλο. Όλα αυτά τα ερεθίσματα διαμορφώνουν μια εικόνα, η οποία όμως είναι ανάποδα, γιατί ανάποδα αποτυπώνεται η εικόνα στον αμφιβληστροειδή, όπως στο φιλμ στις φωτογραφικές μηχανές. Ο εγκέφαλος αναλαμβάνει να τη γυρίσει κανονικά. Η εικόνα που στέλνει το κάθε μάτι είναι ελαφρώς διαφορετική, και βοηθάει, ώστε να γίνει αντιληπτή η απόσταση με τη μέθοδο του τριγωνισμού, και γενικά να υπάρξει τρισδιάστατη όραση. Τέλος, ανάλογα με τη συχνότητα εναλλαγής εικόνων γίνεται αντιληπτή η κίνηση, όπως και στον κινηματογράφο.

ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ ΜΑΤΙΟΥ Για την καλύτερη αντίληψη των αντικειμένων, τα μάτια προσαρμόζονται ανάλογα με την απόσταση του αντικειμένου και την ένταση του φωτός. Στην πρώτη διαδικασία η εικόνα προσαρμόζεται στον αμφιβληστροειδή χιτώνα όσο δυνατόν πιο καθαρά και λεπτομερώς, η διαδικασία ονομάζεται εστίαση ελέγχεται από το φακό. Η διαδικασία μοιάζει με αυτήν που γίνεται στις φωτογραφικές μηχανές (το επονομαζόμενο ζουμ). Η άλλη διαδικασία προστατεύει το μάτι από την υπερβολική ένταση του φωτός. Το φως μεταφέρει ενέργεια. Όταν εστιάζεται φως σε μία συγκεκριμένη κατεύθυνση (όπως στο μάτι), υπάρχει κίνδυνος η ένταση του φωτός τοπικά να γίνει πολύ μεγάλη, άρα και καταστροφική. Η κόρη προσαρμόζεται, ώστε να περάσει αρκετό φως για να λειτουργήσει η όραση, αλλά και να μην καεί ο αμφιβληστροειδής. Φυσικά, η κόρη δε μπορεί να κλείσει εντελώς το μάτι, αν για παράδειγμα κοιτάξει κάποιο τον ήλιο κατάματα, αλλά υπάρχει το βλέφαρο για αυτήν την προστασία.

Ο αμφιβληστροειδής χιτώνας Sensation & Perception 09/15/99 Ο αμφιβληστροειδής χιτώνας Figure 3.5 from: Kassin, S. (1998). Psychology, second edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. ©1999 Prentice Hall 13

Φωτοϋποδοχείς: Ραβδία και κωνία

Διαφορές μεταξύ των Ραβδίων και των Κωνίων και μεταξύ των νευρικών συστημάτων τους Ραβδιοφόρα Κύτταρα Μεγάλη ευαισθησία. Εξειδίκευση στην Νυχτερινή όραση Περισσότερη φωτοχρωστική, δεσμεύουν περισσότερο φως Μεγάλη ενίσχυση, ανίχνευση επιμέρους φωτονίων Περισσότερο ευαίσθητα στο διάχυτο φως Σύστημα ραβδιοφόρων κυττάρων Μικρή οπτική οξύτητα:μεγάλη σύγκλιση οδών αμφιβληστροειδούς, δεν υπάρχει στον κεντρικό βόθρο Άχρωμη όραση:ένας τύπος χρωστικοφόρων ραβδίων Κωνιοφόρα Κύτταρα Μικρότερη ευαισθησία, Εξειδίκευση στην Ημερήσια όραση Λιγότερη φωτοχρωστική Μικρότερη ενίσχυση Σύστημα κωνιοφόρων κυττάρων Μεγάλη οπτική οξύτητα:μικρότερη σύγκλιση οδών αμφιβληστροειδούς, συγκεντρωμένο στο κεντρικό βοθρίο. Έγχρωμη όραση: τρεις τύποι κωνίων, καθένας με χωριστή χρωστική η οποία είναι πιο ευαίσθητη σε ένα συγκεκριμένο τμήμα του ορατού φάσματος

Η όραση και η επεξεργασία της στον εγκέφαλο στηρίζεται στην αποτύπωση του ειδώλου στον αμφιβληστροειδή χιτώνα και την ευθύγραμμη πορεία του φωτός. Αξιοσημείωτο είναι ότι δε βλέπουμε τις ίδιες τις ακτίνες φωτός και τη διαδρομή τους, αλλά το είδωλο που σχηματίζουν στον αμφιβληστροειδή χιτώνα. Υπάρχουν, όμως, μερικά φαινόμενα οπτικής, στα οποία δεν ισχύει η ευθύγραμμη πορεία του φωτός, ή το είδωλο στον αμφιβληστροειδή είναι παραπλανητικό. Τότε η όραση ξεγελιέται και βλέπονται αντικείμενα ή φαινόμενα που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν, τα οποία ονομάζονται οφθαλμαπάτες. Στην έρημο λόγω υπερβολικής ακτινοβολίας ο αέρας δεν έχει παντού την ίδια θερμοκρασία, ώστε οι ακτίνες φωτός να κάμπτονται. Έτσι, μερικές γαλάζιες ακτίνες από τον ουρανό φτάνουν στα μάτια του παρατηρητή από κάτω. Ο τελευταίος νομίζοντας πως το φως έρχεται ευθύγραμμα βλέπει λίμνες και οάσεις στη μέση της ερήμου.