Οι κυριότεροι ιστοριογράφοι φορμαλιστικής κατεύθυνσης Heinrich Wölfflin (1864-1945) Alois Riegl (1858-1905) Paul Frankl (1889-1963) Henri Focillon (1881-1943)

Heinrich Wölfflin (1864-1945) Θεμελιωτής της φορμαλιστικής μεθόδου Συγγράμματα (επιλεκτικά): Renaissance und Barock (1888) Klassische Kunst (1898) Kunstgeschichtliche Kunstbegriffe (Βασικές έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης) (1915) Italien und das Deutsche Formgefühl (Ιταλία και η Γερμανική Έννοια της Μορφής) (1931) Gedanken zur Kunstgeschichte (Σκέψεις για την Ιστορία της Τέχνης) (1941)

Η φορμαλιστική θεωρία του Wölfflin διαμόρφωσε παράδειγμα που προσφέρει ακόμη και μέχρι σήμερα εργαλεία για την ανάλυση των καλλιτεχνικών έργων.

Λόγοι για τη μεγάλη απήχηση της φορμαλιστικής μεθόδου Είναι η πρώτη θεωρία/μέθοδος του φιλοσοφικού μεθοδολογικού συστήματος, που επιχειρεί να δώσει ορθολογική απάντηση στο ερώτημα που αφορά τους τρόπους εξέλιξης της τέχνης και τους λόγους που προκαλούν τις αλλαγές στην τέχνη με το πέρασμα του χρόνου. Ξεφεύγει από την οντολογία της εγελιανής ιστορίας της τέχνης και τον πρακτικό χαρακτήρα της εμπειρογνωμοσύνης. Αποτελούσε εφαρμογή των δημοφιλών φιλοσοφικών και επιστημονικών θεωριών για την εξήγηση της λειτουργίας της οπτικής αντίληψης .

Ο Wölfflin επηρεάστηκε από την Ψυχολογία της Ενσυναίσθησης: η εκφραστική δυναμική των μορφών διαμορφώνεται μέσα από τις δικές μας φυσιολογικές και ψυχολογικές κατηγορίες. Οι κατηγορίες αυτές με τον δι-υποκειμενικό χαρακτήρα τους υπήρξαν η κατάλληλη βάση για την εύρεση σταθερών αρχών κατανόησης της τέχνης, αλλά όχι και εξέλιξης της.

Αναγέννηση και Μπαρόκ (1888): Ο Wölfflin εξηγεί την εξέλιξη της τέχνης ανάλογα με τον ρόλο της αίσθησης του σώματος σε κάθε εποχή. Η μετάβαση από ισορροπημένες και ήρεμες αποδόσεις στην Αναγέννηση σε έντονα κινητικές έως και βίαιες εκφάνσεις στο Μπαρόκ αντανακλά διαφορετικές αντιλήψεις για το σώμα.

Κλασική Τέχνη (1899): Ο Wölfflin συνδέει την κατανόηση της εξέλιξης της τέχνης με την έννοια της οπτικής αντίληψης (επίδραση από Fiedler και Hildebrandt).

Βασικές έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης (1915): Συσχετίζει άμεσα την ιστορία της τέχνης με την εξέλιξη της οπτικής αντίληψης. Στρέφεται στην αναζήτηση γενικών σταθερών κατηγοριών που μπορούν να περιγράψουν τις καλλιτεχνικές οπτικές μορφές κάθε εποχής. Θεμελιώνει αρχές νομοτέλειας και περιοδικότητας στην εξέλιξη της οπτικής αντίληψης και του καλλιτεχνικού ύφους.

Πέντε ζεύγη εννοιών μέσα από τα οποία διαγράφεται η εξέλιξη της οπτικής αντίληψης από την Αναγέννηση στο Μπαρόκ: 1. Η μετάβαση από το γραμμικό στο εικαστικό ύφος. 2. Η μετάβαση από την επιφάνεια στο βάθος. 3. Η μετάβαση από την κλειστή στην ανοικτή φόρμα. 4. Η μετάβαση από την πολλαπλότητα στην ενότητα. 5. Η μετάβαση από την απόλυτη στη σχετική σαφήνεια του αντικειμένου.

Ο Wölfflin υιοθέτησε το κυκλικό βιολογικό μοντέλο: η τέχνη εξελίσσεται μέσα από επαναλαμβανόμενους κύκλους, με παρεκκλίσεις. Σε εποχές που βρίσκονται στο ίδιο σημείο του κύκλου υπάρχει κοινή βάση που προκύπτει από το παρόμοιο επίπεδο οπτικής αντίληψης.

Συγκεκριμένα, ο Wölfflin υιοθέτησε παραλλαγή του κυκλικού μοντέλου: H πορεία της ιστορίας δεν είναι κυκλική, αλλά ελικοειδής, καθώς κάθε νέος κύκλος είναι ευρύτερος από τον παλαιότερο. «Το νέο περιέχεται κατά ένα μέρος στο παλιό, όπως ο σπόρος που κρύβεται μέσα στον καρπό του γέρικου δέντρου». H μετατόπιση συνδέεται πάντα με κάποια ριζική αλλαγή στον πνευματικό κόσμο. Εκείνο που επανέρχεται με τη μορφή κυκλικής/ελικοειδούς επανάληψης είναι τα διάφορα στάδια ανάπτυξης της συλλογικής οπτικής αντίληψης (που αποκαλύπτονται στα καλλιτεχνικά έργα μέσα από τα πέντε αντιθετικά ζεύγη).

Alois Riegl (1858-1905) «Grundlegungen zu einer Geschichte der Ornamentik» (1891 και 1893) «Stilfragen» (1894) «Volkskunst, Hausfleiss und Hausindustrie» (1894)

Ο Riegl ίδρυσε μαζί με τον Wickhoff τη «Σχολή της Βιέννης», διαμορφώνοντας εμπειρική τεχνο-ιστορική μέθοδο που προσέγγιζε όλες τις περιόδους της τέχνης ως ισάξιες στο πλαίσιο της εξελικτικής της πορείας. «Spätrömische Kunstindustrie» (1901) «Das Holländische Gruppenporträt» (1902) «Die Entstehung der Barockkunst in Rom» (1908)

Η συγγραφική δουλειά του Riegl στηρίζεται στη θετικιστική αρχή της ευθύγραμμης εξέλιξης της τέχνης, η οποία δεν υφίσταται οπισθοδρομήσεις ή διακοπές. Δεν έχει νόημα η σύγκριση μεταξύ δύο τεχνο-ιστορικών περιόδων, γιατί καθεμιά αποκαλύπτει διαφορετικό (και όχι καλύτερο ή χειρότερο) επίπεδο συλλογικής οπτικής αντίληψης.

«Προβλήματα ύφους» (1893): ο Riegl μελέτησε τις στιλιστικές αλλαγές σε διακοσμητικά μοτίβα από την αρχαιότητα έως τον μεσαίωνα μέσα από διαγράμματα τυπολογικών αλυσίδων.

Εφαρμογές μεθόδων των εμπειρικών επιστημών στην Ιστορία της Τέχνης υπήρχαν από παλαιότερα: Ο Gottfried Semper (1803-1879), στο «Der Stil in den technischen und tektonischen Künsten» (1861-1863), είχε θεμελιώσει θεωρία και μέθοδο για την ανάλυση αρχιτεκτονικών στοιχείων στηριζόμενος σε μεθόδους της συγκριτικής ανατομίας του George Cuvier, αλλά και στη δαρβίνεια θεωρία της εξέλιξης. Σύμφωνα με τον Riegl η εξέλιξη στην τέχνη είναι αποτέλεσμα του «Kunstwollen», μιας δηλαδή συλλογικής δυναμικής που βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με την οπτική και πνευματική αντίληψη κάθε εποχής.

Ο Riegl αντιλαμβάνεται το Kunstwollen ως οντολογικό χαρακτηριστικό των καλλιτεχνικών έργων και της εξέλιξης τους, η οποία είναι αυτόνομη ακολουθώντας εσωτερικούς προωθητικούς ρυθμούς. Η απουσία ακριβούς χαρακτηρισμού του Kunstwollen έχει οδηγήσει σε πολλαπλές ερμηνείες του στη βιβλιογραφία (αισθητική ορμή , βούληση για μορφοποίηση, καλλιτεχνική πρόθεση) .

«Βιομηχανία Τέχνης της Ύστερης Ρωμαϊκής Εποχής» (1901): Διεξοδική ανάλυση της έννοιας του Kunstwollen = Η εσωτερική ώθηση, που σε αντίθεση με τις ηθελημένες μορφές έκφρασης στους τομείς της θρησκείας, της δικαιοσύνης ή της πολιτικής, λειτουργεί ασυνείδητα αποκαλύπτοντας τον τρόπο, με τον οποίο οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται οπτικά την πραγματικότητα. Περιγράφει την εξέλιξη της τέχνης από την αρχαία Αίγυπτο έως την ύστερη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, ως την εξέλιξη της ικανότητας κατανόησης των μορφικών στοιχείων με αφετηρία την απτή κατανόηση των περιγραμμάτων των αντικειμένων και τελικό στάδιο την οπτική πρόσληψη του τρισδιάστατου χαρακτήρα των μορφών στον χώρο.

Στην ύστερη αρχαιότητα ο συνδυασμός παγανιστικών, νεοπλατωνικών και πρώιμων χριστιανικών αντιλήψεων (πλαισιοκρατική προσέγγιση) διαμόρφωσαν την αίσθηση μυστηριακού χώρου, η οποία στην τέχνη εκφράστηκε μέσα από εναλλαγές φωτεινών και σκιερών σημείων.

Το Ολλανδικό Ομαδικό Πορτρέτο (1902): Πλαισιοκρατική προσέγγιση του Kunstwollen: Οι ιδιαιτερότητες στα ομαδικά πορτρέτα του Ολλανδικού Μπαρόκ οφείλονται στη μορφή που είχε πάρει η δημοκρατία στην Ολλανδία μεταξύ 1529 και 1662. Η εξέλιξη του Kunstwollen και της οπτικής αντίληψης αποτελούν πορεία από μια αντικειμενική απόδοση (και υποδοχή) της πραγματικότητας προς μια ψυχολογική-υποκειμενική προσέγγιση της. Μετά την ύστερη αρχαιότητα η τέχνη απέκτησε υποκειμενικό χαρακτήρα με αντικειμενικούς ωστόσο περιορισμούς (λιγότερους ή περισσότερους). Η ομαδική προσωπογραφία του Ολλανδικού Μπαρόκ αποτελεί ψυχολογική- υποκειμενική έκφραση με αντικειμενικούς περιορισμούς.

Ο Riegl υπήρξε πρόδρομος των θεωριών υποδοχής στην ιστορία της τέχνης: Ο θεατής συνδιαμορφώνει το έργο τέχνης. Είναι ωστόσο φορμαλιστής καθώς εξηγεί την εξέλιξη της τέχνης σε συνάρτηση με την εξέλιξη της συλλογικής οπτικής αντίληψης.

Paul Frankl (1889-1963) Μαθητής και συνεχιστής της θεωρίας του Wölfflin, ενώ αφομοίωσε και την ιδέα του Kunstwollen (Riegl). Επηρεάστηκε επίσης από την εγελιανή και καντιανή φιλοσοφία.

Ο Frankl υιοθετεί το βιολογικό μοντέλο: η εξέλιξη της τέχνης ακολουθεί εσωτερικούς ρυθμούς που προσδιορίζουν τις αλλαγές στη μορφή και το ύφος των καλλιτεχνικών έργων.

Das System der Kunstwissenschaft: Εγχείρημα διαμόρφωσης αρχών και κατηγοριών –οπτικών και πνευματικών – που εξηγούν τους τρόπους που αντιλαμβανόμαστε τις αλλαγές στην εξέλιξη της τέχνης, αλλά και την οντολογία και τις συνθήκες δημιουργίας καλλιτεχνικών έργων.

Γοτθική Αρχιτεκτονική (τόμος από τη σειρά Pelican History of Art, 1956) The Gothic: Literary Sources and Interpretations through Eight Centuries (1960)

Ο Frankl υπήρξε φορμαλιστής με σημαντικές επιρροές από το εγελιανό μοντέλο.

Henri Focillon (1881-1943) Eκπρόσωπος της γαλλικής τεχνο-ιστοριογραφίας και ενός απόλυτου Φορμαλισμού που προβάλλει την μορφολογική εξέλιξη των καλλιτεχνικών έργων ως ανεξάρτητο σύστημα, εντελώς αποκομμένο από πλαισιοκρατικά στοιχεία, όπως καλλιτέχνες και κοινωνία.

Η ζωή των μορφών στην τέχνη (1934): ο Focillon αναπτύσσει τη φορμαλιστική του μέθοδο, η οποία έχει συστηματικό και εμπειρικό χαρακτήρα, φέροντας σημαντικές επιρροές από τις μεθόδους των Wölfflin και Riegl. Σύμφωνα με τον Focillon, το στιλ διαμορφώνεται από τα μορφοπλαστικά στοιχεία των καλλιτεχνικών έργων μιας ομάδας, τα οποία τα προσλαμβάνουμε όπως το λεξιλόγιο μιας γλώσσας, αλλά και από τις μεταξύ τους σχέσεις, που αντιστοιχούν στο συντακτικό της γλώσσας.

Η εξέλιξη του ύφους είναι αποτέλεσμα πειραματισμών: οι καλλιτέχνες, στηριζόμενοι στην μέχρι τότε γνώση, διατυπώνουν υποθέσεις και πραγματοποιούν ορθολογικές έρευνες κάνοντας χρήση των δυνατοτήτων της τεχνολογίας. Ο Focillon διακρίνει τέσσερις φάσεις στην εξέλιξη της τέχνης που επαναλαμβάνονται στο πλαίσιο του κυκλικού βιολογικού μοντέλου, ως εξής: Πειραματική εποχή Κλασική εποχή Εποχή της Εκλέπτυνσης Εποχή του Μπαρόκ