Бөлім 1. Электр барлау әдістерін жіктеу. Кедергі әдістері МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Геофизика кафедрасы Электр барлау (пән) Бөлім 1. Электр барлау әдістерін жіктеу. Кедергі әдістері Дәріс №2 1 академиялық сағат Умирова Гульзада Кубашевна (мұғалімнің аты жөні)

ЛЕКЦИЯ ЖОСПАРЫ 1.4. Электр барлау әдістерін жіктеу ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ ЛЕКЦИЯ ЖОСПАРЫ 1.4. Электр барлау әдістерін жіктеу 2 Бөлім. Кедергі әдістері 2.1. Кедергі әдістерінің физикалық негіздері ГЛОССАРИЙ: Көрінерілік кедергі дегеніміз – бұл тау жыныстың табиғи жағдайындағы меншікті электрлік кедергісі; АВ – көректендіргіш электродтар; MN – тіркеуіш электродтар; Қондырғы коэфициенті – қондырғының геометриясын сипаттайтын шама

Электрбарлау әдістерін жіктеу ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Электрбарлау әдістерін жіктеу

2 бөлім. Кедергі әдісі 2.1 Кедергі әдісінің физикалық негіздері ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ 2 бөлім. Кедергі әдісі 2.1 Кедергі әдісінің физикалық негіздері Бұл тұрақты электр өрістер көмегімен ауданның геоэлектрлік қимасын зерттейтін әдістер тобы; Оларды электр барлауда кең пайдаланады; Өрісті қоздырушы ретінде нүктелік немесе дипольдық көздерді қолданады; Қондырғыға екі A және B көрек көзі кіреді; Оларға ток көзі бекітілген; A және B электродтар арқылы жерге тұрақты немесе арнайы ток көзінен (мысалы, генератордан) төменгі жиіліктік айнымалы ток жібереді; Қоздырылған тұрақты электр өрісті M және N тіркеу электродтар көмегімен зерттейді; Осы көрек және тіркеу электродтар жүйесін AMNB төртэлектродты қондырғы деп атайды.

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Көрнерілік кедергі ρк Электрбарлауда өте маңызды шама; Ол далалық және ұңғымалық электрлік жұмыстарда кең қолданатын эффективтік параметр; Өлшеу тәсілге, қондырғының түрі мен мөлшеріне тәуелді; Омм- мен өлшенеді; Кедергі әдістері үшін ρк былай өрнектеледі: Мұндағы k – қондырғы коэффициенті, ∆UMN – MN тіркеу сызығындағы потенциалдар айырмасы, IAB – AB сызығындағы ток. 5

Қондырғы коэффициенті оның геометриясына тәуелді; ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ AB көрек сызығы Қондырғы коэффициенті оның геометриясына тәуелді; Жалпы жағдайда, қондырғы коэффициентінің теңдеуі былай жазылады: АВ көрек сызығы үш элементтерден турады: ток көзінен, сымдардан және электродтардан; Ток көзі ретінде батарея және генераторды қолданады; Олар нүктелік немесе дипольдық болады; Көрек қондырғылары үш түрге бөлінеді: а) A және B көрек электродармен; б) екінші В көрек көзі «шексіздікке» (бақылау нүктеден А электродқа дейін қашықтықтан 10-15 есе үлкен ) орнатылады; в) көрек және тіркеуші дипольдер арасындағы қашықтық бақылау нүктеге дейін қашықтықтан бір неше аз болғандағы дипольдік қондырғы

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Біртекті ортаның электр өрісінің Е кернеулігі мен U потенциалын мынандай өрнектермен сипаттайды: Нүктелік көз

Назар аударыңыз Екі нүктелік көз ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Назар аударыңыз Екі нүктелік көз

Дипольдік көз ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Дипольдік көз

Электрбарлауда қолданатын сымдар түрлері ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Электрбарлауда қолданатын сымдар түрлері Геофизикалық жұмыстарда арнайы сымдар қолданады. Олар өте берік, жақсы изоляцияланған және олардың өздік кедергісі төмен болуы қажет; Көбінесе, ішкі өзектері (жила) бөлаттан жасалған және полиэтиленге оралған мысты сымдарды қолданады;

Оның әсерінен электродтің потенциалы туындайды; ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Тіркеуіш электродтар Элетр токті жердің ішіне жіберу үшін мыс, латунь немесе бөлаттан жасалған металлдық өзектерді (электродтарды) қолданады; Екі орталардың (жер–электрод) жапсарында екілік электрлік қабат пайда болады; Оның әсерінен электродтің потенциалы туындайды; Тіркеуіш сызық M және N екі электродтардан туратындықтан, олардың арасында потенциалдар айырмасы пайда болады; Оны поляризацияның ЭДСі деп атайды.

Кей әдістерде поляризацияланбайтын электродтарды қолданады. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Тіркеуіш электродтар Поляризация ЭДСінің мәндері жоғары емес (мкВ–мВ), бірақ әлсіз электрлік сигналды тіркегенде оны қатты бұрмалау мүмкін; Сондықтан поляризация ЭДСін немесе компенсациялайды, немесе басқа тәсілдермен жоқ қылады; Кей әдістерде поляризацияланбайтын электродтарды қолданады.

Кедергі әдістерінің қондырғылары ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Кедергі әдістерінің қондырғылары Көрнерілік кедергіні өлшеуде қондырғылардың бір неше түрін қоланады; Олар электродтар санымен және олардың озара орналасуымен ерекшеленеді; Қондырғының түрі қойылған геологиялық мақсаттарға сәйкес таңдалады.

AMNB төрт электродты симметриялық қондырғы (Шлюмберже қондырғысы) ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ AMNB төрт электродты симметриялық қондырғы (Шлюмберже қондырғысы) Ең кең қолданатын қондырғы; AB көрек электродтармен бір сызықта орналасқан MN тіркеуіш электродтардан турады; Сызықтардың центрі бір нүктеде орналасқан. Шлюмберже қондырғысының коэффициенті былай өрнектеледі: Геоэлектрлік қиманы екі тередікте зерттеуде екін көрек көздері бар AA1MNB1B симметриялық қондырғыны қолданады

Венер қондырғысы Төрт электродты қондырғының бір модификациясы; ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Венер қондырғысы Төрт электродты қондырғының бір модификациясы; Оның AM=r, MN=r, NB=r; Венер қондырғысының коэффициентінің өрнегі қарапайым:

Орталық градиентінің (СГ) қондырғысы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Орталық градиентінің (СГ) қондырғысы Екі көрек көзінің орыны озгермей, ал тіркеуіш электродтар профиль бойымен квадрат шегінде орналасатын төрт электродты қондырғы. Квадраттың бір жағы АB/3тен жоғары емес. Қондырғы коэффициенті MNнің әр орналасуы үшін мынандай өрнекпен есептеледі; СГ қондырғысын күрделі жағдайда қолданады.

AMN, B∞ үш электродты қондырғы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ AMN, B∞ үш электродты қондырғы Бір көрек көзді шексіздікке алыстатқанда алуға болады; Шексіздікке алыстатқан көрек көзі тіркеуіш электродтарда қоздыратын потенциал айырмасы басқа көрек көзі жасайтын потенциал айрмасынан бір неше аз болуы қажет; Осы жағдайда алыста орнатылған көрек көзінің электр өрісін қарастырмауға болады.

Үш электродты аралыстырылған қондырғы ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Үш электродты аралыстырылған қондырғы AMNС∞ және BMNС∞ екі үш электродты қондырғылардан алынады; Өлшеулерді AMNC∞ және ВMNС∞ жеке іске асырады; Өлшеулердің осындай тәсілі екі әр түрлі қабаттарды бөлетін жапсарды немесе құрт енкийген (тік) денелерді карталағанда эффективті.

Екі нүктелік AM,N∞, B∞ қондырғысы Дипольдік қондырғылар ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Екі нүктелік AM,N∞, B∞ қондырғысы Дипольдік қондырғылар Бұл қондырғыда бір көрек және бір тіркеуіш электродтар шексіздікке орнатылған; Яғни MNнің кернеуін өлшегенде U электрлік өрісінің потенциалын фактік M нүктесінде өлшейді; Дипольдік қондырғыларда тіркеуіш және көрек электродар өте жақын орналасады; Яғни AM және MN қашықтықтар AB және MN центрлерінің арақашықтығынан көп аз.

Осымен қондырғылар түрлері шектелмейді; ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Осымен қондырғылар түрлері шектелмейді; Барлық қондырғылар озаралық принципке бағынады; Оған сәйкес, көрек және тіркеуіш электродтардың орынын ауыстырсақ да, көрнерілік кедергі өзінін мәнін өзгертпейді:

Кедергі әдістерінде айнымалы токты қолдану ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Кедергі әдістерінде айнымалы токты қолдану Заманауи жағдайда кедергі әдістерінде тұрақты токпен жұмыс жасамайды; Төменгі жиіліктік айнымалы ток қолданады; Осыған сәйкес, тұрақты токтың теориясын қолданумен бірге жақсылықтар қатары пайда болады; А) Айнымалы токпен жасағанда поляризация ЭДСін ескертпесек де болады; Б) Электрлік сигналды сүзгілеуге болады, яғни пайдалы сигнал тұрақты және энергиясы жоғары болуы мүмкін; В) Үлкен разностар үшін құаты аз көздерді қолдануға болады.

Кедергі әдістерінде айнымалы токты қолдану ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Кедергі әдістерінде айнымалы токты қолдану Бірақ, айнымалы токты қолданудың кемшіліктері де бар; Көрек көзінің ұзындығы шектелген; Тіркелген өрістің төмен мәндерінде тіркеуіш сызықтағы сигналдың амплитудасы көрек көзден тіркеуіш электродтарға келетін индуктивтік кедергелерге тең болып шығады; Сондықтан айнамалы токтың жиілігі өте төмен болуы қажет (4.88 Гц және одан да төмен)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТРЛІГІ Қ.И.СӘТБАЕВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҒЫЛЫМИ-ЗЕРТТЕУ ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ ҚАШЫҚТЫҚТАН БІЛІМ БЕРУ ИНСТИТУТЫ Өздік дайындалуға арналған сұрақтар: 1. Электрлік барлаудың әдістерін қалай жіктейді? 2. Көрінерілік кедергі дегенімміз не? 3. Қедергі әдісінде қолданатын қондырғылар түрлері

4. Хмелевской В. К. Основной курс электроразведки М И Н И С Т Е Р С Т В О О Б Р А З О В А Н И Я И Н А У К И Р Е С П У Б Л И К И К А З А Х С Т А Н КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ ТЕХНИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ имени К.И. САТПАЕВА ИНСТИТУТ ДИСТАНЦИОННОГО ОБРАЗОВАНИЯ Әдебиеттер мен интернет ресурсқа сілтемелер: 1.«Электрлік барлау әдістері» пәнінен «5В070600─ 2 Геология және пайдалы кен орындарын барлау мамандығына арналған»1,2,3 курс, Сырттай – қашықтықтан оқыту формасы 2. Самарханов Г. Г. «Электрлік барлау әдістері» Оқу құралы – Алматы: Каз ҰТУ 2010. 270бет. 3. Якубовский Ю.В., Ренард И.В. Электроразведка. 3-е изд. Матвеев Б.К. Электроразведка при поисках месторождений полезных ископаемых. М.Недра. 1982.М.Недра. 1991. 4. Хмелевской В. К. Основной курс электроразведки