Alternativ inflayasiya səviyyəsi və modellərin işlənilməsi Tədqiqat Hesabatı Qubad İbadoğlu, İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzi, Kaspian Plaza, 19 May 2010

Alternativ inflyasiya üzrə hesablamaların nəticələri TƏQDİMATIN MƏZMUNU 1 2 3 4 5 Tədqiqatin gündəliyi Sorğu metodologiyası Alternativ inflyasiya üzrə hesablamaların nəticələri İnflyasiyaya təsir göstərən amillər İnflyasiyanın Proqnozlaşdırılması Nəticələr.

Tədqiqatin sxemi 1. Alternativ İnflyasiya Metodologiyasının tətbiqi, 2 3 4 5 1. Alternativ İnflyasiya Metodologiyasının tətbiqi, 2. İnflyasiyaya təsir göstərən amillərin təhlili 3. İnflyasiyanın Proqnozlaşdırılması Component 1 (tədqiqat): Mövcud metodologiyanın qiymətləndirilməsi Component 1.1. (köməkçi): Beynəlxalq təcrübənin təhlil edilməsi Component 3 (məlumatlandırma və vəkillik): 3.1. Dövlət orqanlarında 3.2.Beynəlxalq təşkilatlarda 3.3. KİV-də 3.4. İctimai müzakirələrdə 3.5. Internetdə Component 2 (monitorinq-sorğu): Reprezantativliyin təminatı Component 2.1. (monitorinq-sorğu): Qiymətlərin statistik müşahidəsi

Tədqiqatın coğrafiyası Layihə çərçivəsində: İnflyasiya səviyyəsi hər ay respublika ərazisində aparilan sorğu vasitəsilə alınmış 51 480 qiymət müşahidəsi əsasında hesablanır. Sorğu Azərbaycanın 9 iqtisadi rayonunu əhatə edir. Sorğu 22 şəhər və rayonda keçirilir. Qiymətlərin müşahidəsi 585 məhsul üzrə aparılır. 1 2 3 4 5 Tədqiqatın coğrafiyası

Alternativ inflyasiyanın nəticələri İnflyasiyanin proqnozlaşdırılması TƏDQİQATIN DİZAYNI 1 2 3 4 5 I. Alternativ inflyasiyanın nəticələri II. İnflyasiyaya təsir göstərən amillər III. İnflyasiyanin proqnozlaşdırılması

I. İstehlak Qiymət İndeksi 1 2 3 4 5 Dövlət Statistika Komitəsinin hesablamalarına görə , 2010-cu ilin ilk 4 ayında inflyasiya müvafiq olaraq 0.5, 1.1, 1.3 və 0.0 təşkil edib.

İstehlak Qiymətləri İndeksi 1 2 3 4 5 İstehlak Qiymətləri İndeksi İQİ keçən ilin müvafiq ayına nisbətən İQİ keçən ayın müvafiq dövrünə nisbətən Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına görə bu ilin ilk 4 ayında ötən ilin müvafiq dövrünə nisbətən inflyasiya 1.8, 2.8, 3.8 and 4.4 faiz təşkil edib.

Minimum İstehlak Səbəti(MİS) 1 2 3 4 5 Minimum İstehlak Səbəti(MİS) Milli Məclisin qərarı ilə Azərbaycanda 2010-cu il üçün yaşayış minimumu 87 AZN, əmək qabiliyyətli əhali üçün 96 AZN, pensiyaçılar üzrə 68 AZN və uşaqlar üçün 72 AZN məbləğində müəyyən edilib. Müxtəlif istehlakçı qruplar üzrə MİS xərcləri Aylar Əmək qabiliyyətli əhali pensiyaçılar uşaqlar Yanvar 117,82 105,47 136,68 Fevral 118,23 106,03 137,24 Mart 119,8 106,99 138,16 Aprel 119,84 107,08 138,27

İ. İQİ-nin determinantlarını müəyyənləşdirmək üçün metodologiya 1 2 3 4 5 İ. İQİ-nin determinantlarını müəyyənləşdirmək üçün metodologiya Vektor avtoreqressiya (VAR) qarşılıqlı əlaqədə olan zaman sırlararının bir–birinə təsiri və proqnozlaşdırılması üçün istifadə olunan ekonometrik metoddur. VAR metodu sistemdə olan hər bir endogen göstəricinin digər endogen göstəricilərin funksiyası olaraq qiymətləndirilməsinə imkan yaradır.

Tədqiqatın strukturu 1 2 3 4 5 2000-ci ilin yanvar - 2009-cu ilin dekabr ayı üzrə aylıq göstəricilərindən istifadə etməklə laq uzunluğu 5 və 1 olan, həmçinin 0 tərtibdə kointeqrasiya olunmuş İQİ, məzənnə indeksi, sənaye məhsulunun qiymət indeksi və pul kütləsi (M2) VAR üsulu ilə modelləşdirilib. Tədqiqatın nəticəsində 84 parametr qiymətləndirlib. Belə ki, 4 tənlik 5 laq (bir də konstant) nəzərə alınmaqla: 84 (21x4) parametrdən ibarət olub.

Tədqiqatın nəticələri 1 2 3 4 5 Tədqiqatın nəticələri Tədqiqat göstərdi ki. inflyasiya göstəricisi özündən əvvəlki inflyasiya hədlərindən asılıdır. Belə ki, inflyasiya laqları artdıqca bu asılılıq da artır. Məsələn, bir ay əvvəl İQİ-nin 1 faiz artımı indiki İQİ-ni 1.6 faiz sürətləndirir. Manatın nominal məzənnə indeksi İQİ-yə neqativ təsir göstərir. Məzənnənin bir ay əvvəl 1 faiz artımı İQİ-ni 0.66 faiz azaldır. Laq dərinliyi artdıqca İQİ və məzənnə arasında əlaqə də “rəqs” edir. Pul kütləsinin İQİ-yə təsiri fiksə olunmuş məzənnə siyasətinə uyğun olub. M2 pul kütləsinin 1 vahid artımı İQİ-ni 0,003 vahid sürətləndirir. Sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksinin də inflyasiya üzərində təsiri aydın görünür. Modelə görə sənaye məhsulunun istehsalçı qiymət indeksinin 1 vahid artımı İQİ-ni 0.03 vahid yüksəldir.

Amillər Satışdan gəlir Real UDM Valyuta mədaxili IQI AMB-nin uçot 1 2 3 4 5 Satışdan gəlir Real UDM Valyuta mədaxili IQI AMB-nin uçot stavkası AMB-nin intervensiyası Manatin mubadilə kursu Pul təklifi Təcili depozit stavkası Manatın pul bazası Rezerv tələbi Banklararası stavka

İQİ-nin determinantları 1 2 3 4 5 İQİ-nin determinantları Məzənnə indeksi Sənaye məhsulunun qiymət indeksi İQİ Pul kütləsi İQİ – 1 ay əvvələ Artırıcı təsir Azaldıcı təsir

İİ. Nəticələr Monetar siyasət İQİ-yə əhəmiyyətli təsir göstərmir; 1 2 3 4 5 Monetar siyasət İQİ-yə əhəmiyyətli təsir göstərmir; Azərbaycanda İQİ-yə inflyasiya gözləntiləri daha çox təsir göstərir; Mövcud məzənnə siyasəti iflyasiyaya azaldıcı təsir göstərir.

III. Proqnozlaşdırma Metodologiyası 1 2 3 4 5 III. Proqnozlaşdırma Metodologiyası Fillips Əyrisi ARIMA Şərti və şərtsiz VAR

Ənənəvi, Yeni və Hibrid Fillips əyrisi (2003-2009) 1 2 3 4 5 Ənənəvi, Yeni və Hibrid Fillips əyrisi (2003-2009) Ənənəvi Fillips Əyrisi Yeni Fillips Əyrisi Hibrid Fillips Əyrisi Dəyişənlər inflyasiya Keçmiş inflyasiya (statistik əhəmiyyətli) İşsizlik səviyyəsi (statistik əhəmiyyətsiz) - Keçmiş inflyasiya(əhəmiyyətli) Məcmu buraxılış kəsri (laqlarla) (əhəmiyyətsiz) İnflyasiya gözləntiləri (əhəmiyyətli) Məcmu buraxılışın kəsri (əhəmiyyətsiz) Vahid əmək xərci (əhəmiyyətsiz) Inflyasiya gözləntiləri (əhəmiyyətli) Keçmiş inflyasiya (əhəmiyyətli) Vahid əmək xərci (əhəmiyyətsiz)

Ənənəvi, Yeni və Hibrid Fillips əyrisi (2003-2009) 1 2 3 4 5 Ənənəvi Fillips Əyrisi Yeni Fillips Əyrisi Hibrid Fillips Əyrisi Ənənəvi Fillips əyrisi Ənənəvi Fillips əyrisinin qiymətləndirilməsi göstərir ki, inflyasiya və işsizlik səviyyəsi arasına əlaqə yoxdur Əyrinin məcmu buraxılış kəsri ilə qiymətləndirilməsi də göstərir ki, qeyri-neft buraxılış kəsri inflyasiya üzərində təzyiq yaratmır. Yeni Fillips Əyrisi Yeni Fillips Əyrisinin qiymətləndirilməsi də göstərir ki, inflyasiya gözləntilərinin inflyasiya üzərində əhəmiyyətli təsirinə baxmayaraq məcmu buraxılış kəsri inflyasiya yaratmır. Yeni Fillips Əyrisini inflyasiya gözləntiləri və vahid əmək xərcindən istifadə edərkən nəticələr bir daha göstərir ki, inflyasiya gözləntilərinin inflyasiya üzərində təsiri olmasına baxmayaraq qeyri-neft sektorunda vahid əmək xərci inflyasiya yaratmır. Hibrid Fillips Əyrisi Hibrid Fillips əyrisi göstərir ki, həm keçmiş inflyasiya həm də inflyasiya gözləntiləri inflyasiya yaradır və onların inflyasiya üzərindəki təsirləri təqribən eynidir. Lakin vahid əmək xərci yenə də əhəmiyyətsizdir.

İİİ. Nəticələr 1 2 3 4 5 Qiymətləndirmələr göstərir ki, inflyasiya gözləntiləri və keçmiş dövrün inflyasiyası cari inflyasiyanı yaradan əhəmiyyətli faktorlardandır və onların təsirləri təqribən eynidir. Hesablamalr göstərir ki, qeyri-neft məcmu buraxılış kəsrinin inflyasiya yaratmaq kanalı yoxdur. Bu nəticənin bir neçə izahı ola bilər: (i) ÜDM hesablanarkən idxal məhsulları nəzərə alınmadığı halda İQİ hesablanmasında o öz əksini tapır. İdxal məhsullarının istehlak zənbilində payının əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alsaq nəticə izah olunandır (ii) digər izah isə institusional, bazar strukturu və inhisarçılıq amilləri ilə bağlıdır. Fillips Əyrisindən inflyasiya proqnozlaşdırılmasında geniş istifadə olunmasına baxmayaraq Azərbaycan Fillips əyrisi özünü doğrultmadığından proqnozlaşdırma aləti kimi istifadə edilməmişdir.

Avtoreqressiv İnteqrasiya olunmuş Sürüşən Orta Metodu 1 2 3 4 5 Avtoreqressiv İnteqrasiya olunmuş Sürüşən Orta Metodu İnflayasiya proqnozlaşdırılmasının bu metodu Box-Jenkins metodologiyasına əsaslanır. 2005-2009-cu illər üçün qiymətləndirmə inflasiya tənliyi üçün avtoreqressiv hissənin əhəmiyyətli olduğunu göstərir. Burada π inflyasiyanı, isə sd isə mövsümi amilləri nəzərə alan dəyişənləri ifadə edir.

Proqnozlaşdırma üçün Nəzəri Baza 1 2 3 4 5 Model iqtisadiyyatda əmtəə və xidmətlər, valyuta və pul bazarının olmasını fərz edir. Bu üç bazarın tarazlığı iqtisadiyyatın tarazlığını təmin edir. Əmtəələrə məcmu tələb, real pul kütləsindən və nominal valyuta məzənnəsindən asılıdır. Valyuta bazarında xarici valyutaya tələb real valyuta məzənnəsinin və real gəlirlərin funksiyası kimi təyin olunur. Real gəlirləri məcmu təklif müəyyən etdiyindən valyuta bazarında tarazlığı real valyuta məzənnəsinin dəyişməsi təyin edir. Pula tələb ekzogen olaraq verilən pul kütləsinin təklifindən və real gəlirlərdən asılıdır. Real gəlirlər və pul təklifi modeldə ekzogen olaraq verildiyindən, real pul kütləsi bazarda tarazlığı müəyyən edir. Əgər valyuta və pul bazarı tarazlı vəziyyətdədirsə onda Valras qanununa görə əmtəə və xidmətlər bazarında da tarazlıq təmin olunur.

Şərtsiz Vektor Avtoreqressiya Modeli 1 2 3 4 5 VAR modeli iqtisadiyyatda şokları müəyyən etməyə və inflasiyanın dəyişmə nöqtələrini müəyyən etməyə imkan verir. Azərbaycan üçün qurulmuş inflyasiya modeli özündə inflyasiyanı (İQİ), pul kütləsini (M2), nominal effektiv valyuta məzənnəsini (nem) və q/neft ÜDM-i əks etdirir. Sistemin strukturu dəyişənlər arasındakı əlaqələri araşdırmağa imkan verir.

Şərti Vektor Avtoreqressiya Modeli 1 2 3 4 5 Reqressorların ardıcıl olaraq çıxarılması metodu qoyulmuş əhəmiyyətlilik dərəcəsinə cavab verməyən dəyişənlərin sistemin qiymətləndirilməsində nəzərə almamağa imkan verir. İnflyasiya tənliyi ayrıca olaraq aşağıdakı kimi göstərilə bilər: burada s mövsümi amilləri ifadə edən dəyişənlərdir. Şərti modelin qitmətləndirilməsi göstərir ki, yay aylarında mövsumi amillər inflyasiyaya azaldıcı təsir göstərir. M-money supply

Proqnozlaşdırmanin aylıq Nəticələri 1 2 3 4 5

Proqnozlaşdırmanın yekun Nəticələri* 1 2 3 4 5 Period (cəmi) ARIMA Şərtsiz VAR Şərti VAR Iq 2.2 3,76 3.97 IIq 2.7 3.6 5.2 IIIq 3.14 3.54 6.33 IVq 7.01 7.92 10.05 * Orta çəkili göstəriciyə görə 2010-cu ildə 8,3 faiz inflyasiya olacaq.

Nəticələr Monetar siyasət İQİ-yə əhəmiyyətli təsir göstərmir; 1 2 3 4 5 Monetar siyasət İQİ-yə əhəmiyyətli təsir göstərmir; Azərbaycanda İQİ-yə inflyasiya gözləntiləri daha çox təsir göstərir; Mövcud məzənnə siyasəti iflyasiyaya azaldıcı təsir göstərir. Qiymətləndirmələr göstərir ki, inflyasiya gözləntiləri və keçmiş dövrün inflyasiyası cari inflyasiyanı yaradan əhəmiyyətli faktorlardandır və onların təsirləri təqribən eynidir. Hesablamalr göstərir ki, qeyri-neft məcmu buraxılış kəsrinin inflyasiya yaratmaq kanalı yoxdur. Bu nəticənin bir neçə izahı ola bilər: (i) ÜDM hesablanarkən idxal məhsulları nəzərə alınmadığı halda İQİ hesablanmasında o öz əksini tapır. İdxal məhsullarının istehlak zənbilində payının əhəmiyyətli olduğunu nəzərə alsaq nəticə izah olunandır (ii) digər izah isə institusional, bazar strukturu və inhisarçılıq amilləri ilə bağlıdır. İqtisadi Tədqiqatlar Mərkəzinin hesablamaları göstərir ki, 2010-cu ildə orta illik inflyasiya səviyyəsi 8,3 faiz olacaq.

TƏŞƏKKÜR EDİRƏM İQTİSADİ TƏDQİQATLAR MƏRKƏZİ Orta çəkili göstəriciyə görə 2010-cu ildə 8,3 faiz inflyasiya olacaq. TƏŞƏKKÜR EDİRƏM İQTİSADİ TƏDQİQATLAR MƏRKƏZİ Baki, Azərbaycan AZ1065 Cəfər Cabbarlı küç, 44, Kaspian Plaza 3, 9-cu mərtəbə Telefon: (+99412) 437 32 30 Faks: (+99412) 437 32 40 E-mail: erc-az@azeurotel.com www.erc-az.org