Pripremio Prof Dr Midhat Jašić Lipdi Pripremio Prof Dr Midhat Jašić

Lipdi Pitanja: Definicja lipida Vrste lipida u hrani Funkcije u organizmu Potrebe za lipidima

lipidi Lipidi nisu samo masti

lipidi Osapunjivi lipidi : Prema nivou složenosti hemijske strukture, neutralne masti (triacilgliceroli), fosfogliceridi, sfingolipidi i voskovi. Neosapunjivi – izoprenoidi: steroidi (steroli, žučne kiseline i steroidni hormoni) i terpene Prema nivou složenosti hemijske strukture, Jednostavni - neutralne masti (trigliceridi i poligliceridi) i voskovi Konjugirani fosfolipidi (sadrže fosfatnu skupinu i molekulu masti),cerebrozidi (sadrže ugljikohidrat i molekulu masti) sulfolipidi (sadrže sulfatnu grupu) derivirani masne kiseline, masni alkoholi, vitamini A, D, E, K i ostali lipidi: pigmenti i boje ,oksidativni polimeri, lipoproteini

Uloga u organizmu depoi energije, strukturni lipidi fosfolipidi, voskovi, steroidi regulatorni lipidi polni hormoni i hormoni korteksa nadbubrežnih žlijezda

SVOJSTVO LIPIDA - STVARANJE MICELA I DVOSLOJA zrak voda LIPIDI S JEDNIM BOČNIM LANCEM STVARAJU MICELE van der Waalsov omotač voda LIPIDI S DVA BOČNA LANCA STVARAJU DVOSLOJE van der Waalsov omotač

SHEMATSKI PRIKAZ MEMBRANE oligosaharid integralni protein glikolipid hidrofobni α heliks fosfolipid kolesterol

Masti i ulja – trigliceridi.

Masne kiseline Masne kiseline sa 4-26 C atoma- parnim brojem Monoesteri Diesteri i Triesteri , Jednostavni triacilglicerol –Ista vrsta masne mješoviti triacilglicerol

Masne kiseline Masne kiseline Zasićene (C-C) , Mononezasićene (C=C) i Polinezasićene ( C=C)n . Masne kiseline se razlikuju u dužini lanca. kratko-lančane (manje od 6 ugljika), srednje lančane (6 prema 10 ugljika), i dugo-lančane (12 ili više ugljika). .

kiseline s dugim ugljikovodičnim lancima ZASIĆENE MASNE KISELINE 12:0 LAURINSKA K. CH3(CH2)10COOH 14:0 MIRISTINSKA K. CH3(CH2)12COOH 16:0 PALMITINSKA K. CH3(CH2)14COOH 18:0 STEARINSKA K. CH3(CH2)16COOH 20:0 ARAŠIDNA K. CH3(CH2)18COOH NEZASIĆENE MASNE KISELINE 16:1 PALMITOLEINSKA K. CH3(CH2)5CH=CH(CH2)7COOH 9 18:1 OLEINSKA K. CH3(CH2)7CH=CH(CH2)7COOH 9 18:2 LINOLNA K. CH3(CH2)4(CH=CHCH2)2(CH2)6COOH 9,12 18:3 LINOLENSKA K. CH3CH2(CH=CHCH2)3(CH2)6COOH 9,12,15 18:3 LINOLEINSKA K. CH3(CH2)4(CH=CHCH2)3(CH2)3COOH 6,9,12 20:4 ARAHIDONSKA K. CH3(CH2)4(CH=CHCH2)4(CH2)2COOH 5,8,11,14

Zasićene masne kiseline Nezasićene masne kiseline Kratkolančane 3:0 Propionska CH3(CH2)COOH 4:0 Buterna CH3(CH2)2COOH 5:0 Valerijanska CH3(CH2)3COOH Srednjelančane 6:0 Kapronska CH3(CH2)4COOH 8:0 Kaprilna CH3(CH2)6COOH 10:0 Kaprinska CH3(CH2)8COOH Dugolančane 12:0 Laurinska CH3(CH2)10COOH 14:0 Miristinska CH3 (CH2)12COOH 16:0 Palmitinska CH3 (CH2)14COOH 18:0 Stearinska CH3 (CH2)16COOH Nezasićene masne kiseline 16:1 Palmitoleinska CH3 (CH2) 5CH=CH(CH2) 7COOH 18:1 Oleinska CH3 (CH2) 7CH=CH(CH2) 7COOH 18:3 Linoleinska CH3 (CH2) 4 (CH=CHCH2) 3 (CH2) 3CO

Osnovne masne kiseline Broj C atoma dvostr. veza Izvori u namirnicama Mononezasićene oleinska 18 1 orasi i masline, kikiriki Polinezasićene Omega 6 linolna 2 suncokret, kukuruz, soja, sezamovo ulje Gama linolenska 3 humano mlijeko, neke gljive arahidonska 20 4 žumance, goveđe masnoće Omega 3 α-linolenska sjeme bundeva, orasi EPA 5 riblje ulje, ribe sjevernih mora DHA 22 6

Omega 3

optimalan omega-6/omega-3 odnos procijenjen sa 1:2 na 1:3 sjeme bundeva, orasi Metabolizam omega-3 i omega-6 masnih kiselina kukuruz Omega-3 masne kiseline Omega-6 masne kiseline alfa linolenska (ALA) linolna (LA) ↓ Enzim delta 6 desaturaza (D6D) oktadekatetraenska (OTA) gama linolenska (GLA) Enzim elongaza (E) eikozatetraenska (ETA) dihomo gama linolenska (DGLA) xxxxxxxxxxxxxx↓ xxxxxxxxxxxxxx↓ Enzim delta 5 desaturaza (D5D) PG 1 serija anti- inflama- torni agre- gatski konstri- ktivni eikozapentaenska (EPA) xxxxxx↓xxxx-----xxx x↓ arahidonska (AA) xxxxx↓yxxxxxxxxxx↓ PG 3 LT 5 non- imuno- reaktivan PG 2 pro- LT 4 reakti Omjer AA/EPA Stanje organizma 1.5 Idealno 3 Dobro 3-10 Povremeni razvoj raznih akutnih bolesti 10-15 Razvoj neke kronične bolesti u toku (ovisno o predispoziciji) >15 Prisustvo razvijene kronične bolesti optimalan omega-6/omega-3 odnos procijenjen sa 1:2 na 1:3

Trans oblici masnih kiselina Reakcije nezasićenih masnih kiselina podliježu reakcijama adicije-hidrogenizacije, tako nastaju zasićene masne kiseline A stvaraju se i trans oblici

Esencijalne masne kiseline 18:2 Linolna CH3 (CH2) 4 (CH=CHCH2) 2 (CH2)6COOH 18:3 Linolenska CH3CH2 (CH=CHCH2) 3 (CH2) 6COOH 20:4 Arahidonska CH3 (CH2) 4 (CH=CHCH2)4(CH2 ) 2COOH Nedostak esencijalni masnih kiselina izaziva gubitak vode, dermatoze i perifernu neuropatiju. Potreban – preporučeni denvni unos je 15 do 20 % od ukupno unesene energije, odnosno 15 g /dan kod djece i 50 g / dan kod odraslih.

Fosfolipidi Fosfolipidi su strukturne komponente celijskih membrana. Sastoje se od masnih kiselina i glicerola. Za razliku od masti , treca masna kiselina je zamjenjena fosfatnom grupom negativnog naelektrisanja, za koju je obicno vezana jos neka polarna grupa. Fosfatna grupa cini hidrofilnu glavu molekule, za razliku od hidrofobnih repova masnih kiselina. Zahvaljujuci strukturi, fosfolipidi su amfipaticne molekule, spontano u vodi obrazuju dvoslojni film glave orijentisane prema spolja –prema vodi, repovi prema unutra, to predstavlja osnovu strukture celijskih membrana.

Fosfolipidi Predstavnici fofolipida su: lecitin, cefalin i drugi.

Fosfolipidi Fosfolipidi u vodi obrazuju dvoslojni film u kome su glave orijentisane prema spolja a repovi prema unutra

Voskovi Voskovi jedan od oblika strukturnih lipida. estri viših masnih kiselina i viših alkohola sa 20 do 70 C atoma u molekulu. Iz pčelinjeg voska izoliran je miricin, ester palmitinske kiseline s miricilnim alkoholom, C30H61OH. Iz glave kita je izoliran cetilpalmitat, CH3-(CH2)14-CO-O-C16H33. Uz te estere nalazimo u voskovima nerazgranate ugljikovodonike, estere sterola, slobodne masne kiseline i hidroksi masne kiseline. Kod biljaka su 80% svih lipida voskovi koji stvaraju zaštitni sloj na površini biljke i štite je od isparavanja vode. Prirodni vosak (pčelinji, lanolin) pored estara sadrži i malu količinu slobodnih masnih kiselina, nekih alkohola i ugljovodinika, sa 20-35 C atoma u molekulu.

Lipidi izoprenoidnog porijekla. steroidi čija struktura potiče od od triterpena (C5H8) 6 a to su: holesterol, sterolni derivati (esteri, glikozidi), vitamin D, žučne kiseline, steroidni hormoni karotenoidi kao što je provitamin A izoprenoidni vitamini kao što su vitamini E i K

KOLESTEROL – faktor fluidnosti membrana sfingolipid kolesterol polarne glave fosfolipid kruti lanci savitljivi lanci kruti lanci

Struktura holesterola - uljikovodični dio vezan je za steroid na jednom kraju molekule, a hidroksilna skupina je vezana na drugom kraju steroidnog prstena.

Holesterol i njegovi produkti u organizmu

U karotenoide spadaju: narandžasti karoten (mrkva, kukuruz, marelica, breskva, agrumi, bundeva), crveni likopen (rajčica, lubenica, marelica), žuto-narančasti ksantofil (kukuruz, breskva, paprika, bundeva), žuto-narančasti krocetin (šafran).

Lipoproteini Lipoproteini su kompleksi-čestice masnih spojeva i proteina. Lipoprotein je kompleks holesterola, triacilglicerola i fosfolipida s proteinima.

Razlikujemo četiri glavne vrste lipoproteina Rb Naziv Funkcija Hilomikroni prenose egzogene lipide od probavnog sustava do svih stanica VLDL (lipoproteini vrlo male gustoće) prenose endogene lipide iz jetre do stanica LDL (lipoproteini male gustoće) nastaju iz VLDL a i prenose holesterol do stanica HDL (lipoproteini velike gustoće) prenose holesterol od stanica do jetre

Hemijska struktura i izgled pod mikroskopom

Glikolipidi Sijaliloligosaharidi i glikozoaminoglikani su takvi spojevi. Sijaliloligosaharidi imaju važnu ulogu u odbrambenom mehanizmu protiv bolesti uzrokovanih od strane patogenih mikroorganizama uključujući pneumoniju, proljev, gastritis i čir. Derivati sialične kiseline imaju uticaja na funkcije mozga a također su važni u zaštiti novorođenčadi od raznih bolesti.

Ulja i masti Preporuke: Korist za zdravlje? Opasnosti za zdravlje?

Potrebe Prema trenutnom DRIs, nema RDA za lipide, ( više se govori o mastima) Američko udruženje za borbu protiv raka i dr preporučuju da se dio energije koju kroz prehranu obezbjeđuju masti smanji ispod 30%, pri čemu odnos zasićenih, mononezsićenih i polinezasićenih masti treba da bude 1:1:1. Prema ovom prijedlogu za obezbjeđenje energije od 12100 kJ/dan muškarcu starosti između 25 i 50 godina je dovoljno da dnevno pojedu 97 g masti, dok je ženama za obezbjeđenje energije od 9200 kJ/dan dovoljno 73 g masti. Dnevna potreba čovjeka u nezasićenim masnim kiselinama je 10-15 g. Odrastao čovjek dnevno treba da pojede oko 20 g biljnih ulja. Dnevna doza omega – 3 masnih kiselina kojom bi se zadovoljila potreba organizma, postiže se konzumacijom najmanje dva obroka masne ribe tjedno (srdela, skuša, losos, bakalar). Uzimajući u obzir suvremeni način života i prehranu koja se ne bazira na konzumaciji ribe, preporuka je uzimanje kapsula ribljeg ulja i to u dozi od 2 do 4 grama dnevno.