Ο Κ.Π. ΚΑΒΑΦΗΣ ΚΑΙ Η ΠΡΟΣΛΗΨΗ ΤΟΥ Διδάσκων: Αναπλ. Καθηγητής Ιωάννης Παπαθεοδώρου 1η ενότητα: «Ζητήματα ποιητικής» Οι απαρχές της καβαφικής κριτικής. Χαρακτηριστικά και πηγές της καβαφικής τέχνης. Η ειρωνική γλώσσα. Η ποιητική τόλμη του Κ. Π. Καβάφη.

Ενδεικτικό υλικό ανάγνωσης Γ. Ξενόπουλος, «Ένας ποιητής» http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=1 Το κριτικό κείμενο του Ξενόπουλου σηματοδοτεί τις απαρχές της καβαφικής κριτικής. Αν και ο ποιητής δεν έχει ακόμη στο ενεργητικό του πολλά ποιήματα, ο Ξενόπουλος καταφέρνει να εντοπίσει κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά της καβαφικής ποίησης, όπως την ακριβολογία στο λόγο, τη χρήση ιστορικού και μυθολογικού πλαισίου και τη φιλοσοφική ιδέα ως κεντρικό πυρήνα της ποιητικής σύνθεσης. Ο Ξενόπουλος υπογραμμίζει εδώ την πρωτοτυπία του καβαφικού έργου, το οποίο πιθανότατα ξενίζει ή και απωθεί τον αναγνώστη. Η παρατήρησή του αυτή μπορεί να διαβαστεί συνδυαστικά με την παρατήρηση του Τ. Μαλάνου αρκετά αργότερα:

…Υπάρχουν πολλοί που φρονούν, ότι το Καβαφικό έργο δεν έχει καμμιά σχέση ή συγγένεια με τη νεοελληνική ποίηση. Μερικοί μάλιστα, μιλώντας για την τελευταία, αποφεύγουν να κάνουν μνεία του ονόματος του Καβάφη. Και όμως, το έργο αυτό δε μας επιτρέπεται να το θεωρήσουμε έξω απ’ τη νεοελληνική ποίηση. Είμαι της γνώμης ότι βγαίνει μέσ’ απ’ αυτήν, αλλ’ ως αντίδρασή της. Ένας Παλαμάς, λόγου χάρη, το απωθεί. Όμως τον δικαιολογώ. Είναι η αντίθετη ακριβώς όψη της ποιητικής του. Το βρίσκει αντιποιητικό… Τα έργα τους διαφέρουν ριζικά. Ο κοινώς εννοούμενος λυρισμός, η μεγάλη πνοή, η διακοσμημένη ρητορική δεν θα ήταν δυνατό να παραδεχτούν την πεζή έκφραση, την άρνηση της εικόνας, την αποκρουστική, συχνά, λιτότητα… Δίφρος 1957, απόσπασμα από το δοκίμιο του Τίμου Μαλάνου: Ο ποιητής Κ. Π. Καβάφης, 1933

Ενδεικτικό υλικό ανάγνωσης (συνέχεια) Κ. Θ. Δημαράς, «Μερικές πηγές της καβαφικής τέχνης» (1932) http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=02 Στο συγκεκριμένο άρθρο, ο Κ. Θ. Δημαράς επιχειρεί να εξετάσει τα βασικά κίνητρα της καβαφικής τέχνης και να διερευνήσει τον τρόπο που η έμπνευση μετουσιώνεται σε ποίημα. Στην προσπάθειά του αυτή, καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο ποιητής επιζητά μέσω της ποιητικής πράξης την ανάπλαση της ερωτικής εμπειρίας, κάτι που συμβαίνει τόσο στα αμιγώς ερωτικά όσο και στα ιστορικά ποιήματα. Με βάση το κίνητρο αυτό, δικαιολογούνται στοιχεία της καβαφικής ποιητικής, όπως η αναζήτηση της λεπτομέρειας, η ακρίβεια στη χρονολογία, η ανάπλαση του περιβάλλοντος κ.α. Το κείμενο του Δημαρά αποτελεί ενδεικτικό παράδειγμα πρόσληψης του καβαφικού έργου υπό το πρίσμα της σεξουαλικότητας, τάση που ήταν αρκετά διαδομένη την περίοδο αυτή στους κριτικούς κύκλους.

Ενδεικτικό υλικό ανάγνωσης (συνέχεια) Ν. Βαγενάς, [Η ειρωνική γλώσσα του Καβάφη], (1979) http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=16 Με αφετηρία τις παρατηρήσεις του Σεφέρη για τη συγκινησιακή φύση της καβαφικής ποίησης, ο Βαγενάς εξετάζει τη λειτουργία της ειρωνικής γλώσσας στο έργο του Κ. Π. Καβάφη. Κατά την άποψή του, η καβαφική ειρωνεία αποτελεί το βασικό μέσο δημιουργίας συγκίνησης στον αναγνώστη μέσω σκέψεων και συναισθημάτων που αποσιωπούνται. Ορίζοντας την καβαφική ειρωνεία ως μείξη λεκτικής και δραματικής ειρωνείας, ο Βαγενάς επιχειρεί να αναδείξει τη συγκινησιακή της λειτουργία, όπως αυτή προκύπτει από τις ποικίλες αντιθέσεις λόγων και καταστάσεων πάνω στις οποίες οικοδομούνται πολλά από τα καβαφικά ποιήματα.

Ενδεικτικό υλικό ανάγνωσης (συνέχεια) Μ. Σουλιώτης, «Η τόλμη του Καβάφη και οι προκαταλήψεις για το έργο του» http://www.kavafis.gr/kavafology/articles/content.asp?id=24 Ο Μίμης Σουλιώτης επιχειρεί να εξετάσει ορισμένα χαρακτηριστικά που έχουν κατά καιρούς αποδοθεί στο καβαφικό έργο. Με κριτική διάθεση, προσπαθεί να αναδείξει τη σχετικότητα ορισμένων ετικετών που προσάπτονται στον καβαφικό τρόπο γραφής, όπως η λιτότητα του ύφους, η ερωτική τόλμη και η φιλοσοφική διάσταση των ποιημάτων. Ο κριτικός αναλύει σχολαστικά τα παραπάνω για να καταλήξει στο συμπέρασμα πως τα γνωρίσματα που συνοδεύουν την καβαφική ποίηση δεν αρκούν για να κατανοηθεί το έργο του ποιητή αλλά προσφέρουν γόνιμο πεδίο συζητήσεων για κριτικούς και αναγνώστες.

Η πορεία της καλλιτεχνικής εξέλιξης και ωρίμανσης του ποιητή αποσπάσματα από το βιογραφικό σημείωμα για τον Καβάφη του Μιχάλη Πιερή στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό, τομ.4, τευχ. 12-13, Εκδοτική Αθηνών Από καλλιτεχνική, πάντως, άποψη, μπορεί να λεχθεί ότι, γενικά, οι πρώτες ποιητικές προσπάθειες του Καβάφη, βρίσκονται κάτω από την άμεση επίδραση του αθηναϊκού ρομαντισμού: καθαρεύουσα γλώσσα, απαισιόδοξη φιλοσοφία, θέματα τυπικά στον πεισιθάνατο αθηναϊκό ρομαντισμό… Η σημαντικότερη, ωστόσο, χρονολογική τομή ως προς την εξέλιξη του καβαφικού έργου, κατά την εποχή αυτή, τοποθετείται στα 1891. Τη χρονιά αυτή ο Καβάφης εκδίδει σε μονόφυλλο το πρώτο πραγματικά αξιόλογο ποίημά του (το Κτίσται)…Στην πραγματικότητα, όλα σχεδόν τα αριστουργήματα της πρώιμης περιόδου της καβαφικής ποίησης, γράφονται κάτω

από την επιρροή του συμβολισμού από την επιρροή του συμβολισμού. Πρόκειται για ποιήματα που αγαπήθηκαν και συζητήθηκαν πολύ, όπως τα Κεριά (1893), Στην ίδια Πόλι (1894), Τείχη (1896), Τα Παράθυρα (1897), Περιμένοντας τους Βαρβάρους (1898), Che fece il Gran Rifiuto (1899) και Το Πρώτο Σκαλί (1899). Με τέτοια ποιήματα ο Καβάφης κατορθώνει να ξεπεράσει την εξωτερικότητα, τη ρητορεία, το στόμφο, γνωρίσματα χαρακτηριστικά της εντελώς πρώιμης φάσης της συγγραφικής του ιστορίας κατά την οποία μαθήτευσε στο φαναριωτισμό και στον αθηναϊκό ρομαντισμό… Κατά την τριετία 1900-3 ο Καβάφης αρχίζει σιγά-σιγά να απαγκιστρώνεται από τον παρνασσισμό και το συμβολισμό και να κατακτά μια νέα ρεαλιστική φωνή… Από την περίοδο αυτή αλλά ιδίως μετά τη σημαντική για το καβαφικό έργο τομή του 1911, και ως το θάνατό του (1933), ο Καβάφης μπαίνει σε μια νέα περίοδο, με ενοποιητικό χαρακτηριστικό το γεγονός ότι έχει βρει την προσωπική του φωνή, αρχίζει πια να συγκροτεί τη δική του ποιητική περιοχή, η οποία μάλιστα, κατά τον ίδιο τον ποιητή ορίζεται από τρεις μεγάλους θεματικούς κύκλους που

συχνά συμπλέκονται μέσα στο πλαίσιο του ίδιου ποιήματος συχνά συμπλέκονται μέσα στο πλαίσιο του ίδιου ποιήματος. Πρόκειται για το φιλοσοφικό, τον ιστορικό και τον ηδονικό κύκλο, με βάση τους οποίους διακρίνεται αντίστοιχα η ποίησή του σε φιλοσοφική, ιστορική και ηδονική. Από καλλιτεχνική άποψη είναι φανερό ότι ο ποιητής έχει περάσει οριστικά πια σε μια περίοδο ποιητικού ρεαλισμού. Ωστόσο, και σ’ αυτή την νέα περίοδο, διακρίνονται κάποιες εσωτερικές τομές, με κυριότερη εκείνη του 1917/18, οπότε, ελευθερωμένος ο ποιητής από όλων των ειδών τις κοινωνικές δεσμεύσεις και προκαταλήψεις, αποφασίζει να προχωρήσει τη ρεαλιστική του διατύπωση σε όρια πολύ τολμηρά και πολύ νεοτερικά, εντείνοντας και αποσαφηνίζοντας την ιδιομορφία των ερωτικών του ποιημάτων, αλλά και οξύνοντας και βαθαίνοντας την πολιτική κριτική του. Σημαντικά δείγματα της ύστερης αυτής καβαφικής περιόδου όσον αφορά την ερωτική, κοινωνική και πολιτική προώθηση της ποιητικής τέχνης του Καβάφη, αποτελούν ποιήματα όπως τα: : Δύο νέοι 23 έως 24 ετών, Ωραία λουλούδια και άσπρα ως ταίριαζαν πολύ, Ρωτούσε για την ποιότητα, Μέρες του 1908, Μύρης, Αλεξάνδρεια του 340 μ.Χ., Εν μεγάλη Ελληνική Αποικία, 200 π.Χ., Εν πορεία προς

την Σινώπην, Ας φρόντιζαν, Στα 200 π. Χ την Σινώπην, Ας φρόντιζαν, Στα 200 π.Χ., καθώς και το τελευταίο ποίημα που έγραψε ο Καβάφης, αλλά δεν πρόφτασε να το τυπώσει, το Εις τα περίχωρα της Αντιοχείας… Στο παραπάνω απόσπασμα, ο Μ. Πιερής κατασκευάζει μια ενδεικτική περιοδολόγηση με σκοπό να εξετάσει την εξελικτική πορεία της καβαφικής ποιητικής. Σε μια πρώτη φάση, θεωρεί πως το καβαφικό έργο απηχεί επιρροές του αθηναϊκού ρομαντισμού, οι οποίες εξασθενούν από το 1891 και μετά. Από το 1903 και έχοντας πραγματοποιήσει ένα σύντομο πέρασμα από το ρεύμα του συμβολισμού και του παρνασσισμού, ο Κ. Π. Καβάφης φαίνεται να αποκτά την προσωπική του φωνή ενώ το ποιητικό του έργο διαρθρώνεται σε τρεις θεματικούς κύκλους (φιλοσοφικό, ιστορικό, ηδονικό), οι οποίοι αλληλεπιδρούν συνεχώς. Μια βασική τομή εντοπίζεται επίσης κατά τα έτη 1917- 1918. Από την περίοδο αυτή και στο εξής, ο ποιητής περιγράφει τολμηρότερα την ερωτική επιθυμία ενώ εκφράζει εντονότερα την πολιτική προβληματική του.