ΕΙΣΗΓΗΣΗ 2.1 ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: προσεγγίσεις ανισορροπίας ή άνισης χωρικής ανάπτυξης

Γενικό θεωρητικό πλαίσιο Οι υπανάπτυκτες χώρες ακολουθούν μία πορεία οικονομικής ανάπτυξης που είναι ριζικά διαφορετική από αυτή των δυτικοευρωπαϊκών χωρών στο 19ο αιώνα και πολύ λιγότερο ικανοποιητική (Baran 1977, Frank 1969, Amin 1976) Παρακμή προ-καπιταλιστικού (φεουδαρχικού) τρόπου παραγωγής και ανάδυση καπιταλιστικού τ.π. Συσσώρευση κεφαλαίου στη Δ. Ευρώπη (18ος-19ος αιώνας): Ευνοϊκές γεωγραφικές συνθήκες + Φτωχότερη σε φυσικούς πόρους από τις χώρες που αποτελούσαν αντικείμενο εμπορικής διείσδυσης => Ανάπτυξη διηπειρωτικού εμπορίου => Αποικιοκρατία/ διείσδυση σε χώρες πλούσιες σε φυσικούς και άλλους πόρους + Πειρατεία, δουλεμπόριο, χρυσοθηρία, αρπαγή => Σταδιακή μετατροπή της εμπορικής σε βιομηχανική αστική τάξη και ιδιοκτησία

Γενικό θεωρητικό πλαίσιο Περιοχές Δ. Ευρώπης και ‘νέες περιοχές’ (Β. Αμερική, Αυστραλία κλπ): Αγροτική εκμηχάνιση, αγροτικό πλεόνασμα, φυγή αγροτικού πληθυσμού προς τις πόλεις Εκβιομηχάνιση, δημιουργία εργοστασιακού συστήματος Περιοχές Αφρικής, Ασίας, Λατινικής Αμερικής, Ν.Α. Ευρώπης: Αστικοποίηση χωρίς εκβιομηχάνιση Καθυστερημένη εκβιομηχάνιση με δυσμενή θέση στον διεθνή καταμερισμό εργασίας Συστηματική μεταφορά πλούτου στις ανεπτυγμένες χώρες Ανάπτυξη παρασιτικής εμπορικής δραστηριότητας και αστικής τάξης

Γενικό θεωρητικό πλαίσιο Η υπανάπτυξη δεν οφείλεται (μόνο) στην έλλειψη κουλτούρας, θεσμών, κεφαλαίων Η υπανάπτυξη, σε κάποιες περιοχές/περιφέρειες δημιουργείται από τους ίδιους μηχανισμούς που δημιουργούν την ανάπτυξη σε κάποιες άλλες ‘προνομιούχες’ περιοχές Οι μητροπόλεις/πρωτεύουσες ιδιοποιούνται το πλεόνασμα των περιφερειακών/δορυφορικών περιοχών τόσο σε εθνικό όσο και σε διεθνές επίπεδο Ενίοτε η ανάπτυξη των περιφερειακών/δορυφορικών περιοχών ‘μπλοκάρεται’ από την αποκλειστική πριμοδότηση εκ μέρους των κυρίαρχων μητροπόλεων/περιοχών σε ορισμένες (π.χ. εμπορικές) δραστηριότητες Η εθνική κεφαλαιοκρατική αγορά, συνδυάζει και απαιτεί ανεπτυγμένες και ‘υπανάπτυκτες’ περιοχές ή περιφέρειες. Η ύπαρξη των μεν καθορίζει την ύπαρξη των δε

Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας Βασικοί εισηγητές: Mydral G. & Hirschman A. (δεκαετία ’50) Βασική θέση: ‘Οι αρχικές συνθήκες ή προϋποθέσεις χωρικής ανισότητας οδηγούν με συσσωρευτικό τρόπο σε αλλεπάλληλους κύκλους διευρυνόμενης ανισότητας

Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας: βασικές θέσεις Θέση 1: η οικονομική ανάπτυξη δεν εκδηλώνεται με τον ίδιο τρόπο και στον ίδιο χρόνο σε όλες τις περιοχές μιας χώρας λόγω διαφορετικών συγκριτικών πλεονεκτημάτων/ ιστορικών παραγόντων/ συγκυριών/ φυσικών ή ανθρωπογενών πλεονεκτημάτων Βασικά στάδια άνισης χωρικής ανάπτυξης στα πλαίσια μιας χώρας/περιφέρειας: Αρχική εκβιομηχάνιση σε μια περιοχή της χώρας/περιφέρειας Προσέλκυση βοηθητικών βιομηχανιών/δραστηριοτήτων και δημιουργία εξωτερικών οικονομιών κλίμακας Αύξηση τοπικής απασχόλησης και πληθυσμού Αύξηση προσφοράς ειδικευμένης εργασίας στην περιοχή, αυξημένη ζήτηση καταναλωτικών αγαθών και υπηρεσιών Προσέλκυση κεφαλαίων για επενδύσεις και κάλυψη διευρυνόμενων αναγκών Ανάπτυξη τριτογενούς τομέα και πύκνωση εξωτερικών οικονομιών στην περιοχή Αύξηση τοπικών εσόδων μέσω φορολογικών ή αναδιανεμητικών μηχανισμών Βελτίωση τεχνικών και κοινωνικών υποδομών στην περιοχή Συνεχής εισροές πόρων και εργατικού δυναμικού από λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές της χώρας/περιφέρειας Νέος κύκλος συσσώρευσης επενδύσεων στην περισσότερο ανεπτυγμένη περιοχή Κ.ο.κ.

Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας: βασικές θέσεις Θέση 2: σταδιακή εμφάνιση διαδικασιών διάχυσης της ανάπτυξης προς λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές (λ.α.π.) Σταδιακή εμφάνιση αντίστροφων διαδικασιών (‘αποτελέσματα εξάπλωσης’) που τείνουν να αμβλύνουν τις αρχικές χωρικές ανισότητες Αυξημένη ζήτηση για αγροτικά προϊόντα και πρώτες ύλες λ.α.π. Προσέλκυση επενδύσεων και προς λ.α.π., μερική αποκέντρωση παραγωγής, ανάπτυξη υποδομών, διάχυση καινοτομιών κλπ Μερική άρση χωρικών ανισοτήτων, αναγκαία η στήριξη των κρατικών πολιτικών προς τις λ.α.π. (κεϋνσιανές παρεμβάσεις) Η μερική σύγκλιση δεν μπορεί να ανατρέψει τους συσχετισμούς άνισης ανάπτυξης, όπως αυτοί εκπορεύονται από τους μηχανισμούς της ελεύθερης αγοράς, καθώς οι δυνάμεις κεντρομόλου έλξης συνεχίζουν να ευνοούν τις ανεπτυγμένες περιοχές

Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας: βασικές θέσεις Θέση 3: το στάδιο ανάπτυξης στο οποίο βρίσκεται η χώρα/ περιφέρεια καθορίζει τις διακυμάνσεις στις ανισότητες ανάμεσα στις επιμέρους περιοχές της Προβιομηχανικό στάδιο: σχετικά μικρές ανισότητες Βιομηχανικό (πρώιμο) στάδιο: μεγέθυνση ανισοτήτων λόγω σωρευτικής αιτιότητας Βιομηχανικό (ώριμο) στάδιο: μείωση χωρικών ανισοτήτων

Θεωρία σωρευτικής αιτιότητας: κριτική Η θέση περί περάσματος από συνεχή διεύρυνση ανισοτήτων σε μια σταδιακή διάχυση- εξάπλωση προς λ.α.π. δεν επιβεβαιώνεται στην πράξη (βλ. Ιταλικό Νότο) Αδυναμία ερμηνείας της ανάπτυξης σε λ.α.π. που οφείλεται σε ποικίλους άλλους παράγοντες: Ενδογενής/ αυτόνομη ανάπτυξη Ευέλικτη συσσώρευση (βλ. Τρίτη Ιταλία, Τoyotism, Germany Baden W:uttemburg κλπ) Αναδιάρθωση κεφαλαίου και νέος χωρικός καταμερισμός εργασίας Δικτυακά και σύγχρονα τεχνολογικά παραγωγικά συστήματα (βλ. Sillicon Valley) Συγκυριακοί παράγοντες, παρέμβαση δραστήριων-καινοτόμων τοπικών ηγεσιών ή προσωπικοτήτων (βλ. Sophia-Antipolis) Αδυναμία συνυπολογισμού της κρίσης του φορντικού συστήματος παραγωγής και τρόπου ρύθμισης (π.χ. αποβιομηχάνιση), προσκόλληση στην αντίληψη που θέλει την εκβιομηχάνιση-αστικοποίηση-ανάπτυξη να διαχέονται με την βοήθεια των περιφερεικών πολιτικών Αδυναμία συνυπολογισμού του ρόλου των κυκλικών κρίσεων στην καπιταλιστική ανάπτυξη

Θεωρία πόλων ανάπτυξης Βασικός εισηγητής: Perroux & Boudeville, δεκαετία ’60 Βασική θέση: η οικονομική μεγέθυνση αποτελεί ένα σύστημα πόλων μεταβλητής έντασης, με κεντρικό ρόλο για τους κινητήριους βιομηχανικούς κλάδους (κ.β.κ.) Σε κάθε δεδομένη ιστορική περίοδο κυριαρχούν ορισμένοι κ.β.κ., με αυξημένη συγκέντρωση κεφαλαίου, εργασίας, εκμηχάνισης και συνεχή επέκταση ρυθμών παραγωγής να τους χαρακτηρίζει

Η έννοια του πόλου ανάπτυξης 1. χωρική συγκέντρωση συνδεδεμένων βιομηχανικών κλάδων 2…με ταυτόχρονη παρουσία ‘προωθητικής’ βιομηχανίας… 3…που μπορεί να λαμβάνει χώρα σε ένα αστικό κέντρο, διαχέοντας την ανάπτυξη στις περιαστικές περιοχές… 4…και οδηγεί στη συνεχή οικονομική και χωρική διεύρυνση του αστικού κέντρου αυτού…

Θεωρία πόλων ανάπτυξης: εφαρμοσμένη εμπειρία Εφαρμογή της θεωρίας μέσα από μέτρα πολιτικής σε Γαλλία, Ιταλία, Ισπανία, Η.Βασίλειο, Ινδία κλπ στα πλαίσια φορντικής περιόδου Εφαρμογή και στην Ελλάδα μέσα από κρατικές πολιτικές οριζόντιας και κάθετης βιομηχανικής ενίσχυσης

Θεωρία πόλων ανάπτυξης: κριτική Στηρίζεται σε οικονομίες συγκέντρωσης, απαιτεί την δημιουργία ισχυρών πληθυσμιακών, βιομηχανικών συγκεντρώσεων Προκαλεί, ταυτόχρονα με την διάχυση την ανάπτυξης προς τις περιφερειακές περιοχές, σοβαρές ασυμμετρίες ανάμεσα στον ‘πόλο’ και αυτές Δημιουργεί αύξηση ΑΕΠ και εξαγωγών αλλά όχι απαραίτητα σύγκλιση εισοδημάτων και ισότιμη διάχυση των αναπτυξιακών ευεργετημάτων

Θεωρία εσωτερικής αποικίας Ανάλυση γεωγραφικά διαφοροποιημένου χαρακτήρα της καπιταλιστικής ανάπτυξης (βασικοί εισηγητές: Mandel, Lenin, Hechter, Εmmanouel, Hadjimichalis κ.α.) Τα αίτια που προκαλούν την άνιση ανάπτυξη ανάμεσα στις χώρες είναι κοινά με αυτά που προκαλούν τις περιφερειακές ανισότητες στο εσωτερικό τους Οι περιφερειακές οικονομίες ‘εξωθούνται’ σε σχέσεις εξάρτησης από το κέντρο, βρισκόμενες συνεχώς σε σχέση ανισότητας και εισαγωγών από εξωτερικές αγορές

Θεωρία εσωτερικής αποικίας: βασικές θέσεις Άνιση ανταλλαγή Μεταβίβαση αξίας από αγροτικές/υπανάπτυκτες περιοχές προς αστικές/ανεπτυγμένες περιοχές μιας χώρας (geographical transfer of value) αγροτικές/υπανάπτυκτες περιοχές: ‘εσωτερικές αποικίες’ Επιτάχυνση της συσσώρευσης κεφαλαίου και ανάπτυξη των αστικών/κεντρικών περιοχών σε βάρος των ‘εσωτερικών αποικιών’ Απομύζηση πόρων Το κράτος ρυθμίζει και φροντίζει την αναπαραγωγή των χωρικο- κοινωνικών αυτών ανισοτήτων

Θεωρία εσωτερικής αποικίας: κριτική Η άνιση ανταλλαγή δεν ισχύει απαραίτητα στο εσωτερικό μιας χώρας όπου ισχύουν οι ίδιοι κανόνες περί ελεύθερης διακίνησης αγαθών, κεφαλαίου, εργασίας κλπ Δεν υφίσταται υπεραξία αλλά κέρδος του κεφαλαίου από παραγωγικές επενδύσεις αυτού Το κράτος δεν είναι όργανο μιας κυρίαρχης τάξης (αστικής) που διαιωνίζει την κυριαρχία αλλά όργανο σύνθεσης συγκρουόμενων συμφερόντων και συσχετισμών

Θεωρία εσωτερικής αποικίας: κριτική Δεν αρκεί να διαπιστωθεί η εκροή πόρων για τη στοιχειοθέτηση της έννοιας της εκμετάλλευσης. Σε πολλές συναλλαγές στο καπιταλιστικό σύστημα υπάρχει η έννοια της εκροής πόρων, που δεν στοιχειοθετεί από μόνη της εκμετάλλευση στις μητροπολιτικές περιοχές και σύμφωνα με τα συμφέροντα τους λαμβάνονται οι αποφάσεις σχετικά με την ανάπτυξη της εσωτερικής αποικίας, ωστόσο πολλοί υποστηρίζουν ότι στο εσωτερικό μίας χώρας αυτί καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό πολιτικά και δεν αποτελεί εγγενή συνέπεια της παγκόσμιας καπιταλιστικής αγοράς

Θεωρία φαύλων κύκλων ή άνισης ανάπτυξης Η θεωρία του φαύλου κύκλου υποστηρίζει ότι, οι χώρες του τρίτου κόσμου χαρακτηρίζονται από την διαιώνιση της ισορροπίας χαμηλού επιπέδου του εισοδήματος γνωστό ως κύκλο της φτώχειας. Μία διέξοδος από αυτό τον κύκλο μπορεί να προκύψει αν βρεθεί ένας εξωγενής παράγοντας ικανός να ανατρέψει τη λογική του. Τέτοιος παράγοντας μπορεί να είναι το ξένο κεφάλαιο το οποίο μπορεί να αυξήσει το ρυθμό σχηματισμού παγίου κεφαλαίου. Κατά τον Higgings (1956) κάποιο αποτέλεσμα δρα ως αιτία που οδηγεί στην παραγωγή του αυτού αποτελέσματος, με επακόλουθο η πορεία προς την ανάπτυξη να χαρακτηρίζεται από φαύλους κύκλους, οι οποίοι διαιωνίζουν την υπανάπτυξη. Οι κυρίαρχες τάσεις στην θεωρία των φαύλων κύκλων είναι: η στατική αντίληψη όπου η κατάσταση της υπανάπτυξης μένει σταθερή και σε «χαμηλό επίπεδο», και η δυναμική αντίληψη όπου οι φαύλοι κύκλοι επιδεινώνουν την κατάσταση και οι μεταβολές ανατροφοδοτούνται. Οι φαύλοι κύκλοι παίρνουν διάφορες μορφές όπως: ο φαύλος κύκλος του κεφαλαίου, υποστηρίζει ότι στις υπανάπτυκτες χώρες η παραγωγικότητα και το κατά κεφαλήν εισόδημα είναι χαμηλά, κατά συνέπεια και η αποταμίευση και ο ρυθμός σχηματισμού πάγιου κεφαλαίου. Άρα είναι χαμηλές και οι επενδύσεις και επομένως η παραγωγικότητα και το κατά κεφαλήν εισόδημα (διάγραμμα 6,γ.2)

Θεωρία φαύλων κύκλων ή άνισης ανάπτυξης

Θεωρία φαύλων κύκλων ή άνισης ανάπτυξης του πληθυσμού, όπου η αύξηση του εισοδήματος προκαλεί, με την πτώση της θνησιμότητας, ταχύτερη αύξηση του πληθυσμού η οποία επιφέρει μείωση του κατά κεφαλήν εισοδήματος της κατανομής των εισοδημάτων, όπου η ανισότητα την κατανομή του εισοδήματος στις υπανάπτυκτες χώρες δεν ευνοεί την οικονομική ανάπτυξη γιατί τα ανώτερα στρώματα δεν χρησιμοποιούν παραγωγικά το πλεονάζον εισόδημα τους και τα κατώτερα δεν έχουν περίσσευμα για αποταμίευση και επενδύσεις και του διεθνούς εμπορίου, το οποίο είναι απαραίτητο για τις υπανάπτυκτες χώρες, οι οποίες από την μια εισάγουν αγαθά για την ικανοποίηση των αναγκών τους και από την άλλη εξάγουν εγχώρια προϊόντα τους. Όμως το διεθνές εμπόριο δεν οδήγησε σε ορθολογικό καταμερισμό της εργασίας. Αντιθέτως, με την αστάθεια του όγκου και των τιμών στις εξαγωγές πρωτογενών προϊόντων, με την επιδείνωση των όρων εμπορίου σε βάρος των υπανάπτυκτων χωρών, με τον επηρεασμό των προτύπων κατανάλωσης κτλ. συντέλεσε στην επιδείνωση της συγκριτικής θέσης των υπανάπτυκτων χωρών, μια και τα οφέλη από το διεθνές εμπόριο τα καρπώθηκαν οι αναπτυγμένες χώρες. Υπήρχε πάντα χωρική ή περιφερειακή ανισότητα. Για επικερδή και ανταγωνιστική παραγωγή υπάρχει σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή μία δεδομένη άνιση γεωγραφική κατανομή των απαραίτητων συνθηκών. Η χωρική ανισότητα είναι χρήσιμη στην απρογραμμάτιστη ιδιωτική παραγωγή για κέρδος και επιτρέπει την διατήρηση για περισσότερο χρόνο ορισμένων ευνοϊκών συνθηκών παραγωγής.

Θεωρίες της εξάρτησης Η ανάπτυξη του καπιταλισμού εμφανίζεται σε παγκόσμιο επίπεδο με πρωτοφανή ανισότητα ανάμεσα στο κέντρο και την περιφέρεια. Η οικονομία εξαρτάται από την ανάπτυξη άλλων χωρών και η εξάρτηση αυτή υποδηλώνει την άνιση σχέση μιας χώρας με κάποιας άλλης χωρίς την θέληση της εξαρτημένης. Οι συνέπειες της εξαρτημένης ανάπτυξης είναι: η διόγκωση ορισμένων τομέων της, η στασιμότητα κάποιων άλλων, ο περιορισμός ανάπτυξης της εσωτερικής αγοράς και το γεγονός ότι η βιομηχανική και τεχνολογική διάρθρωσή της καθορίζεται από τα συμφέροντα των πολυεθνικών επιχειρήσεων. Το βασικό χαρακτηριστικό των εξαρτημένων χωρών είναι ότι δεν μπορούν να αναπτύξουν μια αυτοδύναμη οικονομική δομή.

Θεωρίες της εξάρτησης Το είδος της ανάπτυξης στις εξαρτημένες χώρες δεν οφείλεται σε διεθνή συνωμοσία αλλά οφείλεται κυρίως στη λειτουργία των «δυνάμεων της αγοράς» μέσα σε πλαίσια εμπορικών, πιστωτικών και τεχνολογικών σχέσεων. Κύριες συνέπειες αυτών των σχέσεων, ο περιορισμός των δυνατοτήτων ανάπτυξης και διαμόρφωσης της εσωτερικής αγοράς.

Θεωρίες της εξάρτησης Βασικοί εκπρόσωποι της θεωρίας αυτής είναι οι: Baran, Frank, Amin. Κατά τον Baran (1960), οι λιγότερα αναπτυγμένες χώρες ακολουθούν μια διαφορετική πορεία καπιταλιστικής ανάπτυξης από το κέντρο. Η οικονομική διάρθρωση των υπανάπτυκτων περιοχών χαρακτηρίζεται: από ένα καθυστερημένο αγροτικό τομέα, από ένα μικρό βιομηχανικό τομέα, από ένα μικρό αριθμό επιχειρήσεων και από ένα μεγάλο τομέα εμπόρων που έχουν στενούς δεσμούς με το ξένο κεφάλαιο. Έτσι δημιουργείται ένα αμάλγαμα πολιτικών και κοινωνικών δυνάμεων οι οποίες εμποδίζουν την ανάπτυξη.

Θεωρίες της εξάρτησης Σύμφωνα με τον Frank (1969), το καπιταλιστικό σύστημα χαρακτηρίζεται από: α)στενές οικονομικές, πολιτικές, κοινωνικές και πολιτιστικές σχέσεις μεταξύ της μητρόπολης και των δορυφόρων της και β)μονοπωλιακή διάρθρωση ώστε να μεταφέρεται το πλεόνασμα στα κέντρα της μητρόπολης. Η οικονομική ανάπτυξη και υπανάπτυξη αποτελούν τις δύο πλευρές του ίδιου νομίσματος όπου η καπιταλιστική ανάπτυξη είναι αδύνατον να υπάρξει χωρίς την παράλληλη δημιουργία της υπανάπτυξης

Θεωρίες της εξάρτησης Κατά τον Amin (1976), ο καπιταλισμός χαρακτηρίζεται από ανισομερή ανάπτυξη. Στους τομείς της οικονομίας συνυπάρχουν δύο τύποι οικονομικών μονάδων, ο σύγχρονος και ο παραδοσιακός. Υπάρχει έλλειψη ισχυρών δεσμών μεταξύ τους και διαφορά παραγωγικότητας, με αποτέλεσμα οι εισοδηματικές ανισότητες να αποκτούν τεράστιες διαστάσεις. Οι ανάγκες για εισαγωγή κεφαλαιουχικού εξοπλισμού προϋποθέτουν την παρουσία ενός τομέα ο οποίος θα προσφέρει ένα εξαγωγικό πλεόνασμα για την απόκτηση του απαραίτητου συναλλάγματος. Ιστορικά, τον ρόλο τον ανέλαβε ο πρωτογενής τομέας, ο οποίος παρουσιάζεται ανίκανος να καλύψει τις δημιουργούμενες ανάγκες σε συνάλλαγμα, λόγω της καθυστέρησής του.

Θεωρία συνάρθρωσης τρόπων παραγωγής

Άλλες θεωρήσεις Εργατικού δυναμικού Ανταγωνισμού επιχειρήσεων

Η θεωρία αυτή υποστηρίζει ότι, η άνιση ανάπτυξη περιφερειών και κρατών είναι εξίσου σημαντική για τους καπιταλιστές όπως και η εκμετάλλευση της εργασίας από το κεφαλαίο. Οι περιφέρεις αλλάζουν θέση στην ιεραρχία ανάπτυξης- υπανάπτυξης εξαιτίας των διαφορών που υπάρχουν στους μισθούς. Απαραίτητο για την ανάπτυξη του καπιταλισμού αποτελεί το απόθεμα εργατικού δυναμικού και οι υπανάπτυκτες περιφέρειες, ενώ εξαιτίας της μεγάλης κινητικότητας του εργατικού δυναμικού αποτρέπεται η έλλειψη εργαζομένων σε κάποιες περιφέρειες