ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ «ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΕΣ ΣΥΝΗΘΕΙΕΣ ΚΑΙ ΠΟΙΟΤΗΤΑΖΩΗΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ ΤΗΣ ΛΑΚΩΝΙΑΣ ΜΕΣΗΣ ΗΛΙΚΙΑΣ (35-65)» 22ο Διεθνές Συνέδριο Φυσικής Αγωγής & Αθλητισμού ΜΠΑΣΟΥΡΑΚΟΣ ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Υποψήφιος Διδάκτωρ

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ Στη σύγχρονη Ελλάδα οι μεταβολές στις διατροφικές συνήθειες & τη φυσική δραστηριότητα που επήλθαν σταδιακά τις τελευταίες δεκαετίες και η απομάκρυνση από την Μεσογειακή δίαιτα άλλαξαν το νοσολογικό φάσμα του Ελληνικού πληθυσμού προς διατροφοεξαρτώμενες καταστάσεις, όπως ανάπτυξη: Καρδιαγγειακών νοσημάτων Κακοήθων νεοπλασιών Σακχαρώδους διαβήτη Παχυσαρκίας Υπέρτασης Προβλήματα του πεπτικού, των οστών και των αρθρώσεων, αλλά και άλλων συστημάτων του ανθρώπινου οργανισμού Είναι επιτακτική πλέον η ανάγκη καταγραφής, μελέτης, αξιολόγησης και παρακολούθησης των διατροφικών συνηθειών, του επιπέδου φυσικής άσκησης και του τρόπου ζωής των επιμέρους πληθυσμών ανά την Ελληνική επικράτεια, όπως γίνεται και σε άλλες χώρες ανά τον κόσμο.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ – ΜΕΛΕΤΗ ΕΠΙΚ (1) Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ιατρικής και Κοινωνίας (ΕΠΙΚ) 1994-1999 σε ελληνικές περιφέρειες Δείγμα 28.572 Έλληνες – 11.954 άνδρες και 16.618 γυναίκες Ηλικίας 20-86 ετών Διερεύνησε την Ημερήσια κατανάλωση τροφίμων και ποτών και Ημερήσια πρόσληψη ενέργειας και θρεπτικών συστατικών Τα αποτελέσματα του προγράμματος ΕΠΙΚ κατέδειξαν την υψηλή κατανάλωση λαχανικών, φρούτων, δημητριακών, κρέατος, γάλακτος και γαλακτοκομικών προϊόντων από τον ελληνικό πληθυσμό και τη σαφή προτίμηση του στη χρήση του ελαιολάδου ως προστιθέμενου λιπιδίου Μια μελέτη που χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση, γνωστή ως Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Ιατρικής και Κοινωνίας (ΕΠΙΚ) και διενεργήθηκε την περίοδο 1994-1999 σε ελληνικές περιφέρειες, διερεύνησε την ημερήσια κατανάλωση τροφίμων και ποτών και την ημερήσια πρόσληψη ενέργειας και θρεπτικών συστατικών σε ένα μεγάλο δείγμα του Ελληνικού πληθυσμού (28.572 Έλληνες – 11.954 άνδρες και 16.618 γυναίκες) ηλικίας 20-86 ετών από όλα τα κοινωνικό-οικονομικά στρώματα. Τα αποτελέσματα του προγράμματος ΕΠΙΚ κατέδειξαν την υψηλή κατανάλωση λαχανικών, φρούτων, δημητριακών, κρέατος, γάλακτος και γαλακτοκομικών προϊόντων από τον ελληνικό πληθυσμό και τη σαφή προτίμηση του στη χρήση του ελαιολάδου ως προστιθέμενου λιπιδίου.

ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΥΠΟΒΑΘΡΟ – ΜΕΛΕΤΗ ΕΠΙΚ (2) Η έρευνα επιβεβαίωσε την σταδιακή απομάκρυνση του πληθυσμού από την παραδοσιακή ελληνική διατροφή και τη μεσογειακή δίαιτα Σύμφωνα με την μελέτη οι Έλληνες καταναλώνουν μεγαλύτερες ποσότητες κόκκινου κρέατος και μικρότερες ποσότητες λαχανικών, οσπρίων και φρούτων από τις συνιστώμενες και δεν ασκούνται συστηματικά Αυτό τους κάνει πιο επιρρεπείς στην ανάπτυξη ασθενειών που σχετίζονται με την παχυσαρκία (Νάσκα et al. 2005) Ωστόσο, η έρευνα επιβεβαίωσε την σταδιακή απομάκρυνση του πληθυσμού από την παραδοσιακή ελληνική διατροφή και τη μεσογειακή δίαιτα. Σύμφωνα με την μελέτη οι Έλληνες καταναλώνουν μεγαλύτερες ποσότητες κόκκινου κρέατος και μικρότερες ποσότητες λαχανικών, οσπρίων και φρούτων από τις συνιστώμενες και δεν ασκούνται συστηματικά. Αυτό τους κάνει πιο επιρρεπείς στην ανάπτυξη ασθενειών που σχετίζονται με την παχυσαρκία (Νάσκα et al. 2005).

ΣΚΟΠΟΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Να διενεργήσει μια πληθυσμιακή μελέτη που ανέλυσε τις διατροφικές συνήθειες, τα επίπεδα φυσικής δραστηριότητας και τον τρόπο ζωής των κατοίκων της Λακωνίας μέσης ηλικίας (35-65) Να αποκαλύψει συσχετισμούς που υπήρχαν μεταξύ αυτών και υπαρκτών προβλημάτων υγείας

ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΗΤΑ ΕΡΕΥΝΑΣ Παρόμοιες έρευνες σπανίζουν στην Ελλάδα Η έρευνα παρέχει πληροφόρηση στους: Ερευνητές και την πανεπιστημιακή κοινότητα Ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό Τοπικές κοινωνίες και εποπτικές αρχές Διατροφολόγους Γυμναστές Τα προβλήματα υγείας που αντιμετωπίζει ο Ελληνικός πληθυσμός, ιδιαίτερα με την σταδιακή απομάκρυνση του από το Μεσογειακό τρόπο διατροφής, χρήζουν άμεσης μελέτης που θα καταδείξει τα σημεία στα οποία πρέπει να εστιάσει το κράτος και η επιστημονική κοινότητα για την αντιμετώπιση τους.

ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ Υ1-Η σωστή διατροφή και ένας υγιής τρόπος ζωής έχουν θετικές επιδράσεις στην πρόληψη ασθενειών ενός πληθυσμού και την βελτίωση της υγείας των μελών του Υ2- Η φυσική δραστηριότητα και η σωματική άσκηση έχουν θετικές επιδράσεις στην πρόληψη ασθενειών ενός πληθυσμού και την βελτίωση της υγείας των μελών του Υ3- Οι διατροφικές συνήθειες ενός ατόμου έχουν άμεση σχέση με την ανάπτυξη ορισμένων νόσων

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΟΙ ΟΡΙΣΜΟΙ Διατροφή Επιστήμη της τροφής που σχετίζεται με την υγεία. Το σύνολο των διεργασιών που εμπλέκονται από την πρόσληψη & εκμετάλλευση των ουσιών της τροφής από τους ζώντες οργανισμούς Διατροφοεξαρτώμενες ασθένειες Ασθένειες που προκύπτουν ως αποτέλεσμα ανθυγιεινών διατροφικών συνηθειών & υπερφαγίας, δηλαδή αυξημένης πρόσληψη τροφής. Οι πιο κοινές διατροφοεξαρτώμενες ασθένειες είναι οι καρδιαγγειακές παθήσεις, τα εγκεφαλικά επεισόδια, ο διαβήτης & ορισμένες μορφές καρκίνου Φυσική δραστηριότητα Είναι όλες οι μορφές κίνησης του ανθρώπινου σώματος, που ενεργοποιούν τους μύες του σώματος & απαιτούν αυξημένη κατανάλωση ενέργειας, όπως είναι τα σπορ & κάθε σωματική άσκηση

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ - ΔΕΙΓΜΑ Πιλοτική Έρευνα – 50 Συνολικό Δείγμα – 400 1% του Ελληνικού πληθυσμού της Λακωνίας στο ηλικιακό φάσμα που επιλέχτηκε, σύμφωνα με την απογραφή του 2011 Το ηλικακό φάσμα αυτό επιλέχτηκε γιατί τα άτομα αυτά είναι πιο επιρρεπή σε διατροφοεξαρτώμενες νόσους, ενώ η ανάπτυξη συννοσηρότητας σε μεγαλύτερες ηλικίες μπορεί να δημιουργήσει προβλήματα τεκμηρίωσης σε σχετικά μικρά δείγματα. Μικρότερες των ηλικίες των 35 ετών από την άλλη, δείχνουν μικρότερες συχνότητες διατροφοεξαρτώμενων νόσων που σε μικρά δείγματα μπορεί να μην καταγραφούν.

ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ - ΣΥΛΛΟΓΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Ερωτηματολόγιο 1 Δημογραφικά Στοιχεία και Τρόπος Ζωής Ερωτηματολόγιο 2 Διατροφικές Συνήθειες και Συχνότητα Κατανάλωσης Τροφίμων (Μητσοπούλου 2009) Ερωτηματολόγιο 3 Φυσική Δραστηριότητα (Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο - Εργαστήριο Κλινικής Διαιτολογίας & Διατροφής) Ερωτηματολόγιο 4 Ιατρικό Ιστορικό και Κατάσταση Υγείας (Weatherby, 2004) Ερωτηματολόγιο 5 Οικογενειακό Ιστορικό Υγείας Το ερωτηματολόγιο για τα δημογραφικά στοιχεία και τον τρόπο ζωής περιλαμβάνεται στην παρούσα έρευνα γιατί χαρακτηριστικά όπως η ηλικία, το βάρος και το ύψος και η επιλογές ενός ατόμου μπορούν να έχουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη μιας ασθένειας. Το ερωτηματολόγιο συχνότητας κατανάλωσης τροφίμων περιλαμβάνεται στην παρούσα έρευνα γιατί μπορεί να συλλέξει πληροφορίες από μεγάλες πληθυσμιακές ομάδες για επιδημιολογικές μελέτες και βασίζεται στην αντίληψη που έχει κάθε άτομο για τις διατροφικές του προσλήψεις κατά τη διάρκεια μιας χρονικής περιόδου (π.χ., μέρα, μήνας, χρόνος). Αξιολογεί την μέση διατροφή του συμμετέχοντος για σχετικά μακρό διάστημα (πρόσληψη κατά την διάρκεια εβδομάδων, μηνών ή ετών και όχι πρόσληψη κατά την διάρκεια ορισμένων μόνο ημερών) και αντικατοπτρίζει καλύτερα την έκθεση του ατόμου σε διατροφικούς παράγοντες. Το ερωτηματολόγιο για την φυσική άσκηση περιλαμβάνεται στην παρούσα έρευνα γιατί οι μελέτες παγκοσμίως έχουν δείξει ότι χαμηλά επίπεδα φυσικής άσκησης παίζουν καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη ασθενειών όπως ο σακχαρώδης διαβήτης, τα καρδιαγγειακά νοσήματα, κλπ. Το ερωτηματολόγιο για το ιατρικό ιστορικό και την κατάσταση υγείας του συμμετέχοντα περιλαμβάνεται στην παρούσα έρευνα γιατί πρέπει να διερευνηθεί και να καταγραφεί η παρουσία κάποιας νόσου, έτσι ώστε στη συνέχεια αυτή να μπορεί να ταυτιστεί με τον τρόπο ζωής, τις διατροφικές συνήθειες και τα επίπεδα φυσικής άσκησης ενός ατόμου. Το ερωτηματολόγιο για το οικογενειακό ιστορικό υγείας περιλαμβάνεται στην παρούσα έρευνα γιατί αξιολογεί το ρίσκο που αντιμετωπίζουν ορισμένα άτομα για την ανάπτυξη μιας νόσου.

ΠΡΟΫΠΟΘΕΣΕΙΣ & ΠΕΡΙΟΡΙΣΜΟΙ Μετά από μια εκτενή ανάλυση της υπάρχουσας βιβλιογραφίας έγινε αντιληπτό ότι παρόμοιες έρευνες που μελετούν τους κατά τόπους Ελληνικούς πληθυσμούς σπανίζουν & οι λίγες περιπτώσεις επικεντρώνονται στη μελέτη των διατροφικών συνηθειών χωρίς να προσπαθήσουν να ανακαλύψουν συσχετισμούς με χρόνιες ή διατροφοεξαρτώμενες νόσους. Έτσι δεν μπορούν να γίνουν συγκρίσεις (περιορισμός) Η Λακωνία αποτελείται από αστικούς & ημιορεινούς πληθυσμούς & γίνεται προσπάθεια να αντιπροσωπεύονται & οι δύο ομάδες στο δείγμα της έρευνας (προϋπόθεση) Τα ερωτηματολόγια που αναπτύχθηκαν για την έρευνα έχουν αρκετή επιστημονική ορολογία αν & έγιναν προσπάθειες να γίνει όσο το δυνατόν πιο απλή η γλώσσα τους (προϋπόθεση) Σε πολλές περιπτώσεις χρειάστηκε τα ερωτηματολόγια συμπληρώθηκαν από τους συμμετέχοντες με την βοήθεια του ερευνητή για να αποφευχθούν λάθη (περιορισμός) Οι έρευνες διέφεραν κυρίως στους κάτωθι σημαντικούς παράγοντες:

ΑΝΑΛΥΣΗ ΔΕΔΟΜΕΝΩΝ Η έρευνα χρησιμοποιεί περιγραφική & συγκριτική ερευνητική μεθοδολογία στην ανάλυση των δεδομένων, με βάση τις πληροφορίες που συλλέχθηκαν από τα πέντε ερωτηματολόγια Εργαλείο SPSS Η διερεύνηση της στατιστικής συσχέτισης της διατροφής με προβλήματα που μπορούν να προκύψουν σε διάφορα συστήματα του ανθρώπινου οργανισμού έγινε με τη χρήση πολλαπλής παλινδρόμησης (multiple regression)

Μέση Τιμή ± Τυπική Απόκλιση ΔΕΙΓΜΑ ΜΕΤΑΒΛΗΤΕΣ Μέση Τιμή ± Τυπική Απόκλιση Ηλικία ( έτη) Άνδρες 47.85±9.81 Γυναίκες 47.00±7.54 Ύψος (cm) 177.85±8.21 163.26±5.32 Βάρος (kg) 92.07±28.06 67.87±10.35 BMI (kg/m2) 29.19±9.01 25.39±7.54

ΕΥΡΗΜΑΤΑ - ΒΜΙ Φυσιολογικό (18.6-24.9) 30% Υπέρβαρο (25.0-29.9) 54% Παχύσαρκο (30.0-39.9) 10% Νοσηρά Παχύσαρκο (>40) 6%

ΕΥΡΗΜΑΤΑ – ΦΥΣΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Επίπεδα Χαμηλά Κανονικά Υψηλά Εργασία 12% 84% 4% Σπίτι 60% 40% - Ελεύθερος Χρόνος 64% 30% 6%

ΕΥΡΗΜΑΤΑ – ΣΥΧΝΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΤΡΟΦΙΜΩΝ ΠΟΤΕ/ ΣΠΑΝΙΑ 1-2 ΦΟΡΕΣ ΜΗΝΑ 1-2 ΦΟΡΕΣ ΕΒΔΟΜΑΔΑ 3-6 ΦΟΡΕΣ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΑ ΓΑΛΑ & ΓΑΛΑΚΤΟΚΟΜΙΚΑ 2% 14% 38% 46% ΕΛΑΙΟΛΑΔΟ 4% 6% 90% ΑΛΛΑ ΛΙΠΗ 32% 30% 18 16%% ΦΡΟΥΤΑ & ΛΑΧΑΝΙΚΑ 12% 36% 52% ΔΗΜΗΤΡΙΑΚΑ & ΟΣΠΡΙΑ 60% 18% ΨΩΜΙ & ΑΡΤΟΣΚΕΥΑΣΜΑΤΑ 24% 56% ΚΡΕΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΑΛΛΑΝΤΙΚΑ 10% 8% ΨΑΡΙΑ & ΘΑΛΑΣΣΙΝΑ 50% 40% ΑΥΓΑ 42% ΓΛΥΚΑ ΑΛΚΟΟΛΟΥΧΑ ΠΟΤΑ 22% 20% 26% 16% ΑΝΑΨΥΚΤΙΚΑ & ΧΥΜΟΙ ΚΑΦΕ & ΑΦΕΨΗΜΑΤΑ 72% ΓΡΗΓΟΡΟ ΦΑΓΗΤΟ 44%

ΕΥΡΗΜΑΤΑ – ΝΟΣΟΛΟΓΙΚΟ ΦΑΣΜΑ ΥΓΙΕΙΣ ΜΙΚΡΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΜΕΓΑΛΑ ΑΝΩ ΓΑΣΤΡΕΝΤΕΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ 70% 20% 10% ΣΥΚΩΤΙ ΚΑΙ ΧΟΛΗΔΩΧΟΣ ΚΥΣΤΗ 80% 12% 8% ΛΕΠΤΟ ΕΝΤΕΡΟ 82% ΠΑΧΥ ΕΝΤΕΡΟ 90% 4% 6% ΑΝΑΓΚΕΣ ΣΕ ΑΛΑΤΑ ΚΑΙ ΜΙΚΡΟΣΤΟΙΧΕΙΑ 86% ΑΝΑΓΚΑΙΑ ΑΜΙΝΟΞΕΑ 28% 30% 42% ΣΑΚΧΑΡΑ 46% 16% 38% ΑΝΑΓΚΗ ΣΕ ΒΙΤΑΜΙΝΕΣ 58% 24% 18% ΕΠΙΝΕΦΡΙΔΙΑ 60% ΥΠΟΦΗΣΗ ΘΥΡΕΟΕΙΔΗΣ 68% 14% ΑΝΔΡΟΛΟΓΙΚΑ 74% 15% 11% ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΙΚΑ 44% 26% ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΑ ΝΕΦΡΑ ΚΑΙ ΚΥΣΤΗ 76%

ΕΥΡΗΜΑΤΑ - ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΥΓΕΙΑΣ Αυξημένη Χοληστερόλη 34% Αυξημένα Τριγλυκερίδια 26% Διαβήτης 6% Υπερθυρεοειδισμός 8% Υποθυρεοειδισμός 10% Άσθμα Οστεοπόρωση

ΕΥΡΗΜΑΤΑ – ΔΙΑΤΡΟΦΟΕΞΑΡΤΩΜΕΝΕΣ ΑΣΘΕΝΕΙΕΣ Βρέθηκε στατιστικά σημαντική σχέση μεταξύ της διατροφής και προβλημάτων στα ακόλουθα συστήματα: Άνω Γαστρεντερικό (F=3.359, p=.002) Λεπτό Έντερο (F=6.209, p=.004) Ανοσοποιητικό (F=3.668, p=.033) Θυρεοειδής (F=5.604, p=.022) Ρύθμιση Υδατανθράκων (F=2.477, p=.014)

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Το νοσολογικό φάσμα έχει αλλάξει σημαντικά και οι κάτοικοι της Λακωνίας αντιμετωπίζουν αυξημένα προβλήματα σε όλα σχεδόν τα συστήματα του ανθρωπίνου οργανισμού ενώ 70% του πληθυσμού παρουσιάζει ΒΜΙ ανώτερο του φυσιολογικού. Αυτό οφείλεται στη συχνή κατανάλωση κόκκινου κρέατος, γρήγορου φαγητού και αλκοολούχων ποτών και τα χαμηλά επίπεδα φυσικής δραστηριότητας. Με την ολοκλήρωση της πιλοτικής έρευνας έχουμε προχωρήσει στη διανομή των ερωτηματολογίων στο υπόλοιπο δείγμα. Τα αποτελέσματα της μέχρι τώρα έρευνας είναι ενθαρρυντικά. Πιστεύω πως του χρόνου θα είμαι σε θέση να σας παρουσιάσω τα αποτελέσματα της συνολική έρευνας.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Μητσοπούλου, Α.Β. (2009). Αξιολόγηση της Επαναληψιμότητας των Ερωτηματολογίων Συχνότητας Κατανάλωσης Τροφίμων ανα Ηλικία. Πτυχιακή Εργασία. Αθήνα: Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. Νάσκα Α., Μπάμια Χ., Βαλάνου Ε., Τριχοπούλου Α. (2003) “Διατροφικές Έρευνες – Αντικείμενο, Μεθοδολογία και Εφαρμογή τους στον ελληνικό Πληθυσμό”, Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 20 (2), σ. 142-171 Νάσκα, Α., Ορφανός, Φ., Χλόπτσιος, Ι., Τριχοπούλου, Α. (2005). Οι διατροφικές συνήθεις των Ελλήνων – Το Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα Συνεργασίας Ιατρικής και Κοινωνίας (ΕΠΙΚ). Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής, 22 (3): 259-269 Axelsen, M., Danielsson, M., Norberg, M. and Sjöberg, A. (2008) Eating habits and physical activity: Health in Sweden: The National Public Health Report 2012. Chapter 8. , 40: 164-175 Bertsias, G., Linardakis, M., Mammas, I., Kafatos, A. (2005). Fruit and vegetables consumption in relation to health and diet of medical students in Crete, Greece. Int J Vitam Nutr Res, 75:107–117 Boule, N.G., Haddad, E., Kenny, G.P., Wells, G.A. and Sigal, R.J. (2001). Effects of exercise on glycemic control and body mass in type 2 diabetes mellitus: a meta-analysis of controlled clinical trials. JAMA. 286 (10): 1218–1227. Cherkas, L.F., Hunkin, J.L., Kato, B.S., Richards, J.B., Gardner, J.P., Surdulescu, G.L, et al. (2008). The association between physical activity in leisure time and leukocyte telomere length. Arch Intern Med. 168 (2): 154–158. Department of Agriculture and U.S. Department of Health and Human Services (2000). Nutrition and Your Health: Dietary Guidelines for Americans, 5th edition. Home and Garden Bulletin, N°. 232 Ekelund U, Brage S, Franks PW, Hennings S, Emms S, Wong MY, et al. (2005). Physical activity energy expenditure predicts changes in body composition in middle-aged healthy whites: effect modification by age. Am J Clin Nutr. 81 (5): 964–969. Ekelund U, Franks PW, Sharp S, Brage S and Wareham NJ. (2007). Increase in physical activity energy expenditure is associated with reduced metabolic risk independent of change in fatness and fitness. Diabetes Care. 30 (8): 2101–2106. Gliksman, M.D., Lazarus, R. & Wilson, A. (1993). Differences in serum lipids in Australian children: is diet responsible? Int J Epid, 22:247–254 Hu, F.B. (2008). Obesity Epidemiology. Boston: Oxford University Press Kilpelainen, T.O., Lakka, T.A., Laaksonen, D.E., Laukkanen, O., Lindström, J., Eriksson, J.G., et al. (2007). Physical activity modifies the effect of SNPs in the SLC2A2 (GLUT2) and ABCC8 (SUR1) genes on the risk of developing type 2 diabetes. Physiol Genomics. 31 (2): 264–272. Laaksonen, D.E., J. L., Lakka, T.A, Eriksson, J.G., Niskanen, L., K. W., et al. (2005). Physical activity in the prevention of type 2 diabetes: the Finnish diabetes prevention study. Diabetes. 54 (1): 158–165. Lee CD, Blair SN and Jackson AS. (1999) Cardiorespiratory fitness, body composition, and all-cause and cardiovascular disease mortality in men. Am J Clin Nutr. 69 (3): 373–380. Martin-Moreno, J.M, Soerjomataram, I. and Magnusson, G. (2008).Cancer causes and prevention: A condensed appraisal in Europe in 2008. Eur J Cancer. Jul, 44 (10): 1390–1403. Niciforovic-Surkovic, O., Kvrgic, S., Ac-Nikolic, E. (2002) Knowledge of nutrition and nutritional behavior of schoolchildren and their parents in Vojvodina. Med Pregl, 55:465–469 OMS/WHO Global Strategy on Diet, Physical Activity and Health (2003). [Διαθέσιμο από: http://www.who.int/hpr/global.strategy.shtml - Πρόσβαση: 20.08.2013] Prell, H.C., Berg, M.C., Jonsson, L.M., Lissner, L. (2005). A school-based intervention to promote dietary change. J Adolesc Health, 36:529-534 Stocks, T., Lindahl, B. and Stattin, P. (2007). Hälsosam livsstil tycks minska risken for cancer. Nytt stöd for hypotesen att övervikt och högt blodsocker ökar cancerrisken [A Healthy Lifestyle Seems to Lower the Risk of Cancer. New Evidence for the Hypothesis that Overweight and High Blood Sugar Increase the Risk of Cancer]. Läkartidningen. 104 (51–52): 3867–3870. Story, M., Neumark-Sztainer, D., French, S. (2002). Individual and environmental influences on adolescent eating behaviors. J Am Diet Assoc 102 (3 Suppl): S40–S51 Warburton, D.E., Nicol, C.W. and Bredin, S.S. (2006). Health benefits of physical activity: the evidence. Cmaj. 174 (6) :801–809. Weatherby, D. (2004). Signs and Symptoms Analysis from a Functional Perspective – A Question by Question Guide. 2η Έκδοση. USA: Bear Mountain Publishing. Whelton, S.P., Chin, A., Xin, X. and He, J. (2002). Effect of aerobic exercise on blood pressure: a meta-analysis of randomized, controlled trials. Ann Intern Med. 136 (7): 493–503. Yates, T., Khunti, K., Bull, F., Gorely, T. and Davies, M.J. (2007). The role of physical activity in the management of impaired glucose tolerance: a systematic review. Diabetologia. 50 (6): 1116–1126.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΠΟΛΥ