Κεφάλαιο 2 Κοινωνιολογία και τουρισμός

Στόχοι του 2ου Κεφαλαίου Να εξετάσει πώς η κοινωνιολογική θεωρία μπορεί να εφαρμοστεί στον τουρισμό. Να συζητήσει κριτικά την επίδραση της εκβιομηχάνισης επί της υποκίνησης για ταξίδια. Να διερευνήσει πώς ο τουρισμός μπορεί να εκληφθεί ως εμπόρευμα. Να εξετάσει ζητήματα κοινωνικού αποκλεισμού από τη συμμετοχή στον τουρισμό.

Εισαγωγή Τουρισμός: αναπόσπαστο τμήμα της παγκόσμιας κοινωνίας, ζήτημα που αφορά τις προτιμήσεις των ατόμων, τύπος συμπεριφοράς που αποτελεί αντανάκλαση των κοινωνιών προέλευσης των τουριστών, με επιπτώσεις στις κοινωνίες που αυτοί επισκέπτονται. Κοινωνιολογία: κλάδος των κοινωνικών επιστημών ιδιαίτερα χρήσιμος στην προσπάθεια να καταστεί κατανοητός ο ρόλος του τουρισμού στην κοινωνία.

Οι απαρχές της κοινωνιολογίας «Κοινωνιολογία»: «κοινωνός» = σύντροφος και «λόγος» = «μελέτη τού» μελέτη της διαδικασίας της συντροφιάς, της παρέας (McLeish, 1993). Η προέλευση του όρου αντανακλά την επιθυμία να επιχειρήσουμε την κατανόηση των κοινωνικών δυνάμεων που διαρθρώνουν την κοινωνία και επηρεάζουν τη συμπεριφορά. Ιδρυτής κοινωνιολογίας: ο γάλλος Auguste Comte (1798-1857). Προσπάθησε να καθιερώσει μια επιστημονική μελέτη της κοινωνίας. Η Γαλλική Επανάσταση αμφισβήτησε τις κοινωνικές δομές όχι μόνο της Γαλλίας, αλλά ολόκληρης της ευρωπαϊκής κοινωνίας. Έντονα αισθητά στην Ευρώπη τα αποτελέσματα της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Απαρχές της Κοινωνιολογίας Ο Comte, εμπνεόμενος από την έρευνα στις φυσικές επιστήμες, προσπάθησε να ιδρύσει μια «επιστήμη της κοινωνίας». Αρχικά την ονόμασε «κοινωνική φυσική» και το 1838, τη μετονόμασε «κοινωνιολογία». Θετικισμός (θεωρία του Comte): Δέχεται οτι υπάρχουν νόμοι που εξηγούν τα πρότυπα του κοινωνικού κόσμου όπως υπάρχουν επιστημονικοί νόμοι που ερμηνεύουν το φυσικό κόσμο. Απορρίπτει τις αφαιρετικές και υποκειμενικές πλευρές της ανθρώπινης φύσης, όπως τα ερεθίσματα και τα συναισθήματα. Προτιμά την παρατήρηση, την κατηγοριοποίηση και τη μέτρηση «γεγονότων».

Απαρχές της Κοινωνιολογίας Υιοθέτηση της θετικιστικής μεθόδου για την κατανόηση του τουρισμού ως γεγονότος: θα βασιζόταν τυπικά στη μέτρηση διαφόρων πλευρών του, στην προσπάθεια καθιέρωσης κοινωνικών νόμων που τον διέπουν. Τα ερεθίσματα, οι ερμηνείες και τα συναισθήματα θα παραβλέπονταν γιατί: αφενός είναι αδύνατο να μετρηθούν αποτελεσματικά και αφετέρου διαστρεβλώνουν κάθε αντικειμενική ανάλυση. Έως το τέλος της δεκ. του 1950: ο θετικισμός είχε σπουδαία σημασία, ως μεθοδολογία, για την καθιέρωση των κοινωνιολογικών νόμων Αμφισβητήθηκε έντονα ως μέθοδος για την κατανό- ηση της κοινωνίας.

Θεωρίες της κοινωνιολογίας Προσπαθούν να ερμηνεύσουν τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία λειτουργεί και εξελίσσεται. Στρουκτουραλισμός Λειτουργισμός Θεωρία των κοινωνικών συγκρούσεων Φαινομενολογία

Ο στρουκτουραλισμός (δομισμός) ενσωματώνει τον θετικισμό. Στρουκτουραλισμός Ο στρουκτουραλισμός (δομισμός) ενσωματώνει τον θετικισμό. Θεωρεί οτι η κοινωνία προηγείται των ατόμων. Ερμηνεύει τις πεποιθήσεις και τη συμπεριφορά ενός ατόμου ως ελεγχόμενες από τους κανόνες της κοινωνίας. Αναλύει τις δομές της κοινωνίας, πώς αυτές συναρμόζονται και πώς επηρεάζουν τη συμπεριφορά μας. Μέσα σ’ αυτή την ευρεία έννοια, έχουν εμφανιστεί δύο κύριες σχολές σκέψης: ο «λειτουργισμός» (functionalism) και η «θεωρία των κοινωνικών συγκρούσεων» (conflict theory).

Η κοινωνία ως ανθρώπινος οργανισμός. Λειτουργισμός Σύμφωνα με το λειτουργισμό, η κοινωνία εκλαμβάνεται ως σύνθετο σύστημα, του οποίου τα διάφορα μέρη συνεργάζονται, για να παράγουν σταθερότητα και αλληλεγγύη. Η κοινωνία ως ανθρώπινος οργανισμός. Έμφαση στη σημασία μιας γενικής ηθικής συναίνεσης (moral consensus). Emile Durkheim (1858-1917): πρωτεργάτης της καθιέρωσης της κοινωνιολογίας ως ακαδημαϊκού επιστημονικού κλάδου. Δέχεται ότι η ζωή των ατόμων επηρεάζεται από «κοινωνικά γεγονότα» ( π.χ. θρησκεία, οικονομία) που υπάρχουν ανεξάρτητα από τα άτομα, υποχρεώνοντάς τα να ακολουθούν πρότυπα συμπεριφοράς. Ο τουρισμός αναλύεται περισσότερο στη βάση του ρόλου που διαδραματίζει στην κοινωνία και λιγότερο ως ξεχωριστή δραστηριότητα.

Θεωρία των Κοινωνικών Συγκρούσεων Η Θεωρία των Κοινωνικών Συγκρούσεων δίνει έμφαση στη σημασία των δομών μέσα στην κοινωνία. Απορρίπτει τη σημασία που δίνουν οι λειτουργιστές στην κοινωνική συναίνεση (consensus). Τονίζει τη σημασία των διαιρέσεων που υπάρχουν στην κοινωνία. Έμφαση σε θέματα ισχύος, ανισοτήτων και διαπάλης. Η κοινωνία συντίθεται από διάφορες ομάδες οι οποίες επιδιώκουν τα δικά τους συμφέροντα. Εξετάζονται οι εντάσεις μεταξύ των κυρίαρχων και των σε μειονεκτική θέση ευρισκόμενων κοινωνικών ομάδων. Κατανόηση του πώς καθιερώνονται και διαιωνίζονται οι σχέσεις ελέγχου.

Θεωρία των Κοινωνικών Συγκρούσεων Κάρολος Μαρξ: απέδιδε τις διαφορές συμφερόντων και τις κοινωνικές συγκρούσεις στις ταξικές διαφορές και στις συμφυείς με αυτές σχέσεις ισχύος. Κατά την άποψη της θεωρίας των συγκρούσεων το τουριστικό σύστημα μπορεί να θεωρηθεί ότι εμπεριέχει μια ποικιλία από διαμάχες ισχύος: Ανησυχίες για την ισχύ των πολυεθνικών εταιριών στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες Άρνηση πρόσβασης σε πόρους για τους λιγότερο ισχυρούς, π.χ. χωριά αποκλείονται από τη χρήση νερού για τη γεωργία γιατί αυτό χρειάζεται για την άρδευση των γηπέδων γκολφ για τους τουρίστες Χρησιμοποίηση της ντόπιας κουλτούρας από τις κεντρικές κυβερνήσεις, ενάντια στη θέληση των γηγενών, για προώθηση του τουρισμού. Σεξουαλικός τουρισμός.

Φαινομενολογία Φαινομενολογία: εναλλακτική κοινωνιολογική προσέγγιση για τη γνώση και κατανόηση του κόσμου. Έμφαση στο ότι η μελέτη του κοινωνικού κόσμου είναι θεμελιωδώς διαφορετική από αυτήν του φυσικού κόσμου. Εστιάζει κυρίως στο πώς νοηματοδοτούμε και ερμηνεύουμε τον κόσμο, παρά στην προσπάθεια για την ανακάλυψη των κοινωνικών νόμων και γεγονότων που τον εξηγούν και τον διέπουν. Η κοινωνία δεν «υπάρχει», αλλά δημιουργείται μέσα από τη ρουτίνα, την ανθρώπινη αλληλεπίδραση και τις κοινές πεποιθήσεις. Τα άτομα έχουν την δυνατότητα να ελέγχουν τον κόσμο τους, χωρίς να είναι έρμαια εξωγενών επιδράσεων από ανεξέλεγκτα αίτια.

Φαινομενολογία Από την προοπτική της κοινωνικής δράσης, ο τουρισμός αποτελεί σημαντική συμπεριφορά. Για να τον καταλάβουμε χρειάζεται να προσπαθήσουμε να μπούμε μέσα στο μυαλό του τουρίστα. Max Weber: σημαντική η συμβολή του για την ανάπτυξη μιας ερμηνευτικής προσέγγισης της ανθρώπινης δράσης. Έμφαση όχι στην αναζήτηση της εξήγησης ενός φαινομένου π.χ. του εγκλήματος ή του τουρισμού, αλλά στην κατανόηση του πώς το έγκλημα ή ο τουρισμός καθορίζονται. Η φαινομενολογία έχει επικριθεί για έλλειψη επιστημονικής αυστηρότητας, για υποκειμενικότητα και για έρευνες μικρής κλίμακας.

Η εφαρμογή της κοινωνιολογικής θεωρίας στον τουρισμό Η κοινωνιολογία του τουρισμού είναι σχετικά ανεπαρκώς ανεπτυγμένη συγκρινόμενη με άλλες περιοχές κοινωνιολογικής έρευνας. Δεν υπάρχει μια μοναδική κοινωνιολογική θεωρία που να μπορεί να διεκδικήσει το μονοπώλιο στην κατανόηση του τουρισμού. «Η μέγιστη δυνατότητα για τουριστική έρευνα με βάση την ολιστική, μάκρο προσέγγιση είναι η υιοθέτηση της βασικής υπόθεσης ότι ο τουρισμός αποτελεί αντανάκλαση της κοινωνίας» (Sharpley 1994: 24). Η προσέγγιση που ακολουθείται στο παρόν κεφάλαιο είναι η εφαρμογή της κοινωνιολογικής θεωρίας στην ανάλυση των βασικών θεμάτων της αστικοποίησης και της βιομηχανικής ανάπτυξης για να εξηγηθεί η ανάπτυξη του σύγχρονου τουρισμού.

Κοινωνιολογικές θεωρίες και τουρισμός Ο τουρισμός είναι προϊόν του καπιταλισμού. Για την κατανόηση του σύγχρονου μαζικού τουρισμού θα πρέπει να τον θεωρήσουμε ως μια δραστηριότητα της κοινωνίας. Ο τουρισμός δεν μπορεί να κατανοηθεί χωρίς να γίνει αναφορά στην κοινωνία. Κοινωνιολογικές θεωρίες που έχουν άμεση εφαρμογή στην κατανόηση του πώς η κοινωνία επηρεάζει τον τουρισμό. Αδιαφορία (blase) και ανομία Εργασία και αποξένωση Εμπορευματοποίηση και σημειωτική

Αδιαφορία (blase) και ανομία Αστικοποίηση και κοινωνία  ο George Simmel μελέτησε τη ζωή των κατοίκων του Βερολίνου στις αρχές του 20ου αιώνα, υποδεικνύοντας ότι: Οι δεσμοί μεταξύ των ανθρώπων γίνονται πιο τυπικοί. Το χρήμα ως μέσο ανταλλαγής για ευρεία ποικιλία προϊόντων. Η αστικοποίηση επιφέρει νέα ψυχολογική διάθεση: συμπεριφορές επιφύλαξης και αναισθησίας (βλ. «μπλαζέ»). Με την αδιαφορία οι άνθρωποι αντεπεξέρχονται στις εμπειρίες που προέρχονται από την υψηλή πληθυσμιακή πυκνότητα. Ο τουρισμός ως διέξοδος σε έναν τύπο αυτονομίας: μακριά από τη ρουτίνα της εργασίας και του σπιτιού, προσφέρει χρόνο, ελεύθερο από τις πιέσεις της καθημερινής ζωής. Ο τουρισμός ως αντίδραση στην υπερδιέγερση.

Αδιαφορία (blase) και ανομία Emile Durkheim (1858-1917)  η κοινωνία διατηρεί τη συνοχή της μέσα από ένα σύνολο κοινωνικών κατευθυ-ντήριων γραμμών ή κανόνων (νορμών), βασισμένων σε μια ηθική συναίνεση ή στη συλλογική συνείδηση. Συλλογικότητα του τρόπου ζωής: χαρακτηριστικό των προβιομηχανικών κοινωνιών που άρχισε να υποκαθί-σταται από τη διαφοροποίηση της απασχόλησης και την εξατομίκευση. Από την «μηχανική» στην «οργανική» αλληλεγγύη: η κοινωνική συνοχή εξαρτάται από την οικονομική αλληλεξάρτηση των ατόμων και μια πιο κανονιστική κοινωνική τάξη η οποία παρέχεται από το κράτος . Η «ανομία» ως «έλλειψη έννομης τάξεως»: διάχυτη στις σύγχρονες κοινωνίες, αποτελεί παράγοντα που συμβάλλει σε φαινόμενα αυτοκτονιών, που αυξάνονται σε περιόδους ταχείας κοινωνικής μεταβολής, που διαταράσσουν τη σταθερότητα της ζωής των ατόμων (δηλ. περιόδους οικονομικής ύφεσης ή ανόδου).

Αδιαφορία (blase) και ανομία Η θεωρία της ανομίας εφαρμόστηκε στον τουρισμό από τον Dann (1977). Ο Dann τόνισε τους παράγοντες της τάσης διαφυγής και αναζήτησης κοινωνικού στάτους ως τους κύριους λόγους που οι άνθρωποι γίνονται τουρίστες. Παράγοντες «ώθησης» & «έλξης» (push & pull factors). Οι ελκτικοί παράγοντες μπορούν να ισχύσουν μόνον αφού οι ωθητικοί παράγοντες έχουν ήδη επηρεάσει το άτομο προς την κατεύθυνση να αποφασίσει να ταξιδέψει. Οι ωθητικοί παράγοντες βρίσκονται στις συγγενείς έννοιες της ανομίας και της «τόνωσης του εγώ» (ego-enhancement). Ανάγκη για κοινωνική διάδραση με την οικογένεια και τους φίλους και αναζήτηση σκοπού στη ζωή. Ανάγκη των ατόμων για κοινωνική αναγνώριση.

Επίδραση της εργασίας και της απασχόλησης στην κοινωνία. Εργασία και αποξένωση Επίδραση της εργασίας και της απασχόλησης στην κοινωνία. Διαδικασίες εκβιομηχάνισης και καπιταλισμού. Ο Μαρξ υποστήριξε ότι ο εργαζόμενος του 19ου αι. έχασε μεγάλο μέρος του ελέγχου επί της εργασίας που είχε ο εργαζόμενος στις πιο παραδοσιακές κοινωνίες. Ο συνδυασμός της αδυναμίας των εργατών, της απώλειας αυτονομίας, και της απώλειας ιδιοκτησίας και ελέγχου στο τελικό προϊόν οδηγεί σε μια κατάσταση «αποξένωσης», που είναι και μη ικανοποιητική και χωρίς ανταμοιβή. Ο καπιταλισμός αύξησε την αποξένωση γιατί: η εκμετάλλευση είναι μεγαλύτερη ο μηχανισμός της αγοράς ενθαρρύνει τη μεταχείριση των εργατών ως προϊόντων.

Εργασία και αποξένωση Ο Krippendorf βλέπει τον τουρισμό ως φαινόμενο αντίδρασης στην καθημερινή ζωή στις βιομηχανικές και μεταβιομηχανικές κοινωνίες. Οι άνθρωποι ταξιδεύουν γιατί δεν αισθάνονται πλέον άνετα στο μέρος όπου βρίσκονται, ούτε εκεί όπου εργάζονται, ούτε εκεί όπου ζουν. Συνδέοντας τη θεωρία του Μαρξ περί αποξένωσης με τον ελεύθερο χρόνο, ο Γάλλος κοινωνιολόγος Andre Gorz υποστήριξε ότι: η αποξένωση στη δουλειά οδηγεί τους εργαζόμε-νους στο να αναζητήσουν ευκαιρίες για την καταξίωση τους στον ελεύθερο χρόνο τους. ο ελεύθερος χρόνος ελέγχεται από τον καπιταλισμό αντί να έχει την περισσότερο αυθόρμητη κοινοτική βάση των προβιομηχανικών κοινωνιών. ο ελεύθερος χρόνος ταυτίζεται με τη βιομηχανία αναψυχής που αποτελεί κακό υποκατάστατο μιας αυτοκατευθυνόμενης και ελεγχόμενης σχόλης.

Σχολής της Φρανκφούρτης - Herbert Marcuse: Εργασία και αποξένωση Οι Boorstin (1961) και Dumazedier (1967) δίνουν έμφαση στον τουρισμό ως έκφραση τάσης διαφυγής και απελευθέρωσης. Ωστόσο, η επίδραση της «διαφυγής» στην κοινωνία του τόπου κατοικίας των τουριστών είναι απροσδιόριστη. Σχολής της Φρανκφούρτης - Herbert Marcuse: η «πραγματικότητα» δεν είναι «πραγματική», αλλά μια ιδεολογική παραποίηση για να υποκρύψει και νομιμοποιήσει τη δύναμη της άρχουσας τάξης. ο ελεύθερος χρόνος είναι βασισμένος και κατευθύνεται από «επίπλαστες ανάγκες», επιβαλ-λόμενες από τα ΜΜΕ που ελέγχονται από το κατεστημένο. Το αποτέλεσμα της ικανοποίησης των πλαστών αναγκών είναι μια «ευφορία μέσα στη δυστυχία».

Το πρότυπο της «επέκτασης» (extension pattern), Εργασία και αποξένωση Parker (1983): όρισε τον ελεύθερο χρόνο ως το τμήμα του χρόνου που απομένει αφού αφαιρεθεί ο χρόνος εργασίας. Ο χρόνος της εργασίας περιλαμβάνει όχι μόνο την πληρωμένη απασχόληση αλλά, επίσης, και άλλες υποχρεώσεις όπως τις δουλειές του νοικοκυριού και τη φροντίδα των παιδιών. Ο βαθμός συμμετοχής που έχουν οι άνθρωποι και η εγγενής ικανοποίηση που αποκομίζουν από την εργασία επηρεάζουν άμεσα την επιλογή τους για δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου, δημιουργώντας τρία κύρια πρότυπα: Το πρότυπο της «επέκτασης» (extension pattern), Το πρότυπο της «εναντίωσης» (opposition pattern), Το πρότυπο της «ουδετερότητας» (neutrality pattern).

Εμπορευματοποίηση και σημειωτική Μεγάλη κεφαλαιακή επένδυση σε υποδομές για να γίνει δυνατή η μαζική συμμετοχή στον τουρισμό στον ύστερο 19ο αι. Αυτό, σε συνδυασμό με τα αυξημένα επίπεδα διαθέσιμου εισοδήματος και το διαχωρισμό του ελεύθερου χρόνου, ως χρόνου που καταναλίσκεται μακριά από την εργασία, οδήγησε αναπόφευκτα στην εμπορευματοποίηση της σχόλης και του τουρισμού. Συνεπώς, ο καπιταλισμός ήταν απαραίτητος για να γίνει ο τουρισμός προσβάσιμος στις μάζες και όχι μόνο στους ολίγους εκλεκτούς σε μια κοινωνία. Ο τουρισμός αγοράζεται και πωλείται στην αγορά: μπορεί να θεωρηθεί ως είδος προς κατανάλωση. Ο τουρισμός ως προέκταση της εμπορευματοποίησης της ζωής.

Εμπορευματοποίηση και σημειωτική Τα εμπορεύματα (άρα και ο τουρισμός) έχουν μια αξία που υπερβαίνει τη δυνατότητα τους να ικανοποιούν τις ανθρώπινες ανάγκες ή, όπως την αποκάλεσε ο Μαρξ, «αξία χρήσης». Τα περισσότερα προϊόντα φέρουν μαζί τους σημεία, μια «αξία-σήμα» που μεταδίδει μηνύματα γι' αυτά, τα οποία υπερβαίνουν τη χρήση τους ως προϊόντων. Π.χ. ενώ μια Porsche χρησιμοποιείται ως αυτοκίνητο, υποδηλώνει, επίσης, επιτυχία, δύναμη και πλούτο. Η μελέτη αυτών των σημείων είναι γνωστή ως «σημειολογία» (semiology). Ο τουρισμός μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο διαφοροποίησης του εαυτού μας από τους άλλους τύπους ανθρώπων.

Κοινωνικός αποκλεισμός και περιθωριοποίηση Κοινωνικός αποκλεισμός και περιθωριοποίηση Σύγχρονος τουρισμός: αναμενόμενη παρά πολυτελής εμπειρία. Αδυναμία για διακοπές: απώλεια της ευκαιρίας για συμμετοχή στον κυρίαρχο τρόπο ζωής μιας κοινωνίας. Πρόσβαση και συμμετοχή στον τουρισμό συνδέονται με την ιδιότητα του πολίτη (Urry 1995). Ο τουρισμός προσεγγίζεται κατά κανόνα από σκοπιάς των δυτικών παρατηρητών. Εξαίρεση στον κανόνα αποτελεί μια μελέτη της αφρο-καραϊβικής κοινότητας στη Βρετανία (Stephenson 2002): το ταξίδι εκλαμβάνεται ότι συνδέεται με το δουλεμπόριο και με μορφή οικονομικής μετανάστευσης.

Κοινωνικός Αποκλεισμός και Περιθωριοποίηση Σε κοινωνίες με υψηλό βαθμό εθνοτικού μίγματος, όπου οι άνθρωποι υπόκεινται σε κοσμοπολίτικες και παγκόσμιες επιρροές (ΜΜΕ, μόδα), αναμένεται ότι η επιθυμία για ταξίδια αυξάνεται πέραν από τους πιο παραδοσιακούς ορίζοντες που συνδέονται με την κουλτούρα, την ιστορία και την οικογένεια. Έρευνα, που έγινε στη Βρετανία μεταξύ νέων, μορφωμένων Πακιστανών από την Klemm (2000), υποστηρίζει αυτή την υπόθεση και επισημαίνει επίσης ότι οι ερωτώμενοι αντιλαμβάνονται πως οι διακοπές προορίζονται μόνο για τους «λευκούς». «Υπόθεση της οριακότητας»: οι ταξιδιωτικές προτιμήσεις των εθνικών μειονοτήτων περιορίζονται από την οριακή θέση τους στην κοινωνία και τα χαμηλά εισοδήματα. «Υπόθεση της εθνικότητας»: οι τουριστικές προτιμήσεις προσδιορίζονται σε μεγάλο βαθμό από το οικογενειακό περιβάλλον και την πολιτιστική ταυτότητα.

Φραγμοί στα ταξίδια Έλλειψη εισοδήματος: οι ανώτερες κοινωνικο-οικονομικές ομάδες έχουν πολύ περισσότερες πιθανότητες να ταξιδέψουν από ότι οι κατώτερες, με διαφοροποιήσεις να γίνονται μόνο ως προς την επιλογή των προορισμών και του τύπου καταλυμάτων. Πολιτιστικοί ανασταλτικοί παράγοντες μπορεί επίσης να περιορίσουν την επιθυμία για ταξίδια. Ρατσισμός: π.χ.η ύπαιθρος της Αγγλίας αντιπροσω-πεύει έναν τόπο «λευκής ασφάλειας». Ομοφοβία: περιορισμένη δυνατότητα επιλογής προορισμών λόγω πολιτιστικών και κοινωνικών προκαταλήψεων έναντι των ομοφυλόφιλων.