8ο. Η ναοδομία της εποχής των Μακεδόνων, των Κομνηνών και των Αγγέλων (10ος – 12ος αιώνας): ΙΙ. Η οικοδομική παράδοση στην Παλαιά Ελλάδα και την Ήπειρο (Α΄ μέρος) – Γενικά χαρακτηριστικά της λεγόμενης προ-Ελλαδικής «σχολής» Ήπειρος: Λάμποβο, Κοίμηση Θεοτόκου. Δυτική Ελλάδα: Γαβρολίμνη, Παναγία Παναξιώτισσα. Νότια Ελλάδα και Αιγαίο: Μέτζενα Αχαΐας, βασιλική Κοίμησης Θεοτόκου. Μακεδονία: Βόντοτσα, Άγιος Λεόντιος. Θράκη: Μεσημβρία, Άγιος Ιωάννης. – Γενικά χαρακτηριστικά της οικοδομικής παράδοσης στην Παλαιά Ελλάδα Κεντρική Ελλάδα: Βοιωτία, μονή του Οσίου Λουκά, ναός Παναγίας και καθολικό.

Σύμφωνα με τον ακαδημαϊκό Π.Λ. Βοκοτόπουλο, η προ-Ελλαδική «σχολή»: Προτιμά τους «μεταβατικούς» δηλ. τους δρομικούς σταυροειδείς ναούς, αλλά υιοθετεί και βασιλικές, ελεύθερους σταυρούς, ημι-εγγεγραμμένους σταυροειδείς και ναούς με τρούλο και περίστωο. Στην οικοδομική τεχνική, χρησιμοποιούνται οι αδρά λαξευμένοι ντόπιοι λίθοι μέσα σε κονίαμα και τμήματα τούβλων στους οριζόντιους και κάθετους αρμούς, που με τον καιρό τοποθετούνται όλο και πιο κανονικά και με διακοσμητική διάθεση. Ως προς τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, οι ναοί έχουν ενιαίες αδιάρθρωτες επιφάνειες, απλή και σαφή διάταξη των όγκων, σαφή περιγράμματα, κυλινδρικούς τρούλους και ημικυκλικές αψίδες. Βοκοτόπουλος Π.Λ., 1992. Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική εις την Δυτικήν Στερεάν Ελλάδα και την Ήπειρον από του τέλους του 7ου μέχρι του τέλους του 10ου αιώνος, Θεσσσαλονίκη (2η έκδ.)

Μέντζενα Αχαΐας, Κοίμηση Θεοτόκου (μέσα 10ου αι.)

Μέντζενα Αχαΐας, Κοίμηση Θεοτόκου

Γαβρολίμνη Αιτωλίας, Παναγία Παναξιώτισσα (10ος αι.)

Γαβρολίμνη Αιτωλίας, Παναγία Παναξιώτισσα

Βόντοτσα (Vodoča), ναός Αγίου Λεοντίου (10ος, τέλη 11ου και περ. 1100)

Βόντοτσα (Vodoča), ναός Αγίου Λεοντίου (10ος, τέλη 11ου και περ. 1100)

Μεσημβρία, Άγιος Ιωάννης (10ος αι.)

Λάμποβο, Κοίμηση Θεοτόκου (10ος αι.)

Λάμποβο, Κοίμηση Θεοτόκου

Γενικά χαρακτηριστικά της οικοδομικής παράδοσης στην Παλαιά Ελλάδα και την Ήπειρο (10ος – 12ος αι.) Τυπολογία ναών : Σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός (απλός τετρακιόνιος, σύνθετος, ημισύνθετος, δικιόνιος, δίστυλος, συνεπτυγμένος, με συνεπτυγμένο το δυτικό σκέλος, τετράστυλος), οκταγωνικός ναός (σύνθετος), τρίκογχος και τετράκογχος (με ή χωρίς νάρθηκα που «αγκαλιάζει» τη δυτική κόγχη), καθώς και ναοί ιδιότυπης κάτοψης. σύνθετος σταυροειδής ημισύνθετος σταυροειδής δικιόνιος σταυροειδής με συνεπτυγμένο το δυτικό σκέλος απλός τετρακιόνιος

Μορφολογία Οι τοίχοι είναι απλοί, χωρίς πλαστική διάρθρωση, ενίοτε με παραστάδες που φέρουν πώρινα τόξα. Κυριαρχεί η καθαρότητα των μορφών και η γεωμετρική σαφήνεια στη διαγραφή των όγκων, ενώ εξωτερικεύεται η εσωτερική δομή στις κλιμακούμενες στέγες. Μεγάλη διακοσμητική διάθεση και γραφικότητα, που με τον καιρό ατονεί ή σχηματοποιείται.

Κυριαρχεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας Κυριαρχεί το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας. Η πλινθοδομή είναι σπάνια. Κάτω από την ποδιά της πρώτης σειράς παραθύρων υπάρχουν κυρίως γωνιόλιθοι σε β’ χρήση, που ενισχύουν τη βάση των κτιρίων, ενώ απαντούν και διακοσμητικοί σταυροί σε σειρά (μέσα του 11ου αι. κ.εξ). Οι πλίνθοι δεν πλαισιώνουν απλώς τους ορθογωνισμένους πωρόλιθους, αλλά σχηματίζουν ποικίλα κεραμοπλαστικά κοσμήματα: Οδοντωτές ταινίες Κουφικά ή ψευδοκουφικά (τέλη 10ου – μέσα 11ου αι.) - Διακοσμητικά κομμένα τούβλα, κουφίζοντα όρθια τούβλα.

Παράθυρα Δίλοβα και τρίλοβα ελεύθερης τοξοστοιχίας (τέλη 10ου – μέσα 11ου αι), με περιβάλλον τόξο (αρχές 11ου – 13ος αι.) Τρίλοβα με περιβάλλον τόξο και με το μεσαίο λοβό ψηλότερο (τέλη 11ου – 13ος αι.) «Αθηναϊκός» τρούλος Οκτάπλευρος ραδινός τρούλος, διακοσμημένος στις γωνίες με μαρμάρινους ημικιονίσκους. Οι πλευρές του τυμπάνου διατρυπώνται από μονόλοβα ή δίλοβα παράθυρα και απολήγουν σε ημικύκλιο που τονίζονται με μαρμάρινα λοξότμητα γείσα. Στα σημεία γένεσης των καμπύλων γείσων υπάρχει λίθινη υδρορροή.

Βιβλιογραφία Millet G., 1916. L'école grecque dans l'architecture byzantine, Paris (επανέκδ. London 1974) Megaw A.H.S., 1931-1932. The Chronology of Some Middle-Byzantine Churches in Greece, BSA 32, 90-130 Hadjiminaglou G., 1994. Le grand appareil dans les églises des IXe-XIIe s., BCH 118, 160-197 Schultz R.W., Barnsley S.H., 1901. The Monastery of St. Luc of Stiris in Phokis and the Depended Monastery of St. Nicholas in the Fields near Scripou in Boeotia, London Στίκας Ε., 1970. Το οικοδομικόν χρονικόν της Μονής Οσίου Λουκά Φωκίδος, Αθήναι Chatzidakis M., 1969. À propos de la date et du fondateur de Saint-Luc, CArch 19, 127-150 Μυλωνάς Π., 2005. Μονή Οσίου Λουκά του Στειριώτη. Η αρχιτεκτονική των τεσσάρων ναών, Πραγματείαι της Ακαδημίας Αθηνών 60, Αθήναι Μπούρα Λ., 1980. Ο γλυπτός διάκοσμος του ναού της Παναγίας στο μοναστήρι του Οσίου Λουκά, Αθήνα Χατζηδάκη Ν., 1996. Όσιος Λουκάς, ψηφιδωτά-τοιχογραφίες, Αθήνα

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά (896-953) (β’ μισό 10ου και 11ος αι.)

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, συγκρότημα καθολικού

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, συγκρότημα καθολικού

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, συγκρότημα καθολικού

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, ναός Παναγίας

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, ναός Παναγίας

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, κρύπτη

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, καθολικό

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, φάσεις συγκροτήματος κατά Π. Μυλωνά

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, φάσεις καθολικού κατά Π. Μυλωνά

Βοιωτία, μονή Οσίου Λουκά, καθολικό, τοιχοποιίες

Χρονολογική κατάταξη ναών Ναοί 10ου αι.: Βόρεια Ήπειρος: Λάμποβο, Κοίμηση Θεοτόκου. Νότια Ελλάδα: Μέντζενα Αχαΐας, Κοίμηση Θεοτόκου. Κεντρική και Δυτική Ελλάδα: Γαβρολίμνη, Παναγία Παναξιώτισσα. Βοιωτία, ναός Παναγίας στη μονή του Οσίου Λουκά. Μακεδονία: Βόντοτσα, Άγιος Λεόντιος. Θράκη: Μεσημβρία, Άγιος Ιωάννης. Ναοί 11ου αι.: Κεντρική Ελλάδα: Μονή Οσίου Λουκά, καθολικό. Τυπολογική κατάταξη ναών Βασιλική: Μέντζενα Αχαΐας, Κοίμηση Θεοτόκου. «Μεταβατικός» - δρομικός σταυροειδής εγγεγραμμένος: Γαβρολίμνη, Παναγία Παναξιώτισσα. Βόντοτσα, Άγιος Λεόντιος (α’ και β’ φάση). Μεσημβρία, Άγιος Ιωάννης. Ναός με τρούλο και περίστωο: Λάμποβο, Κοίμηση Θεοτόκου. Σταυροειδής εγγεγραμμένος: Βοιωτία, ναός Παναγίας στη μονή του Οσίου Λουκά. Οκταγωνικός σύνθετος: Βοιωτία, καθολικό Οσίου Λουκά.

«Μεταβατικός» - δρομικός σταυροειδής Σύνοψη Προ-Ελλαδική «σχολή» Ελλαδική «σχολή» Βασιλική «Μεταβατικός» - δρομικός σταυροειδής Σύνθετος εγγεγραμμένος σταυροειδής και οκταγωνικός σύνθετος Ναός με τρούλο και περίστωο