ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΖΩΩΝ 1-2/14-05-2014 Κ. ΓΑΪΤΑΝΑΚΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ ΖΩΩΝ 1-2/14-05-2014 Κ. ΓΑΪΤΑΝΑΚΗ Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΙΙ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ 1. Ιστορική πορεία α) Βιταλισμός β) Μηχανιστική άποψη γ) Σύγχρονη Φυσιολογία 2. Από το κύτταρο στα συστήματα οργάνων 3. Κεντρικές ιδέες στη Φυσιολογία ΙΙΙ. ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΙV. ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ 1. Εισαγωγή-Ιστορική ανασκόπηση 2. Δομικά στοιχεία του Ν.Σ. α) Νευρώνες β) Κύτταρα γλοίας V. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ι. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α) Επιστημονικά περιοδικά (Υπάρχουν μερικές χιλιάδες στο χώρο της ευρύτερης Βιολογίας στα οποία δημοσιεύονται 600.000 περίπου εργασίες ετησίως) β) Γενικές ανασκοπήσεις (Annual Reviews, Ειδικές εκδόσεις Διεθνών Συνεδρίων και Επιστημονικών Εταιρειών) γ) Ειδικά βιβλία δ) Πανεπιστημιακά βιβλία

Πώς τα βρίσκουμε: α)Τράπεζες πληροφοριών β)Ειδικές εκδόσεις: Science Citation Index (κατά θέμα) “ “ (κατά συγγραφέα) γ)Current Contents (Ειδικές εβδομαδιαίες εκδόσεις με τα περιεχόμενα της συντριπτικής πλειοψηφίας των επιστημονικών περιοδικών) δ) PubMed, Scopus και Google Scholar (ημερήσιες εκδόσεις με τα περιεχόμενα της συντριπτικής πλειοψηφίας περιοδικών) ε)Άλλες δυνατότητες (Μουσεία Φυσικής Ιστορίας, μεγάλες βιβλιοθήκες)

Επιστημονικά περιοδικά που δημοσιεύουν επιστημονικές εργασίες που σχετίζονται με τη Φυσιολογία 1) American Journal of Physiology 2) Biochemical Journal Biochimica Biophysica Acta (BBA) 4) Brain Research 5) Biochemical and Biophysical Research Communication (BBRC) 6) Canadian Journal of Physiology, Zoology, Biochemistry 7) Cell 8) European Journal of Biochemistry 9) European Journal of Physiology 10) FEBS Letters 11) Gastroendocrinology 12) Journal of Applied Physiolog 13) Journal of Biological Chemistry 14) Journal of Cell Physiology 15) Journal of Comparative Physiology 16) Journal of Endocrinology 17) Journal of Comparative Physiology-Biochemistry 18)Journal of Experimental Biology 19) Journal of Experimental Marine Biology and Ecology 20) Journal of Experimental Zoology 21) Physiological Reviews 22) Journal of General Physiology 23) Science 24) Journal of Membrane Biology 25) Journal of Neurophysiology 26) Journal of Nutrition 27) Journal of Physiology 28) Marine Biology 29) Nature 30) Nephron 31)Neuroscience Ο παραπάνω κατάλογος είναι ελλιπέστατος, αλλά αποσκοπεί στο να δώσει μια ιδέα για το τεράστιο εύρος του.

Τι είναι η φυσιολογία; http://nobelprize.org/educational/medicine/nerve_signaling/

Φυσιολογία είναι: Η επιστήμη που περιγράφει και ερμηνεύει τη λειτουργία των ζωντανών οργανισμών Ο όρος φυσιολογία (γνώση της φύσης- Περί Φύσεως) χρησιμοποιήθηκε από τους αρχαίους Έλληνες τον 6ο αιώνα π. Χ.

1. Ιστορική ανασκόπηση ΙΙ. ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ Όπως σε όλους σχεδόν τους επιστημονικούς κλάδους, ο όρος οφείλεται στους αρχαίους Έλληνες και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά τον 6ο και τον 5ο αιώνα π.Χ. Αναφερόταν στους φιλοσόφους που μελετούσαν τη φύση και οι οποίοι θεωρούσαν ότι το σύμπαν και τα τμήματά του μπορούν να γίνουν κατανοητά και τίποτε δεν συμβαίνει χωρίς λόγο.

Α) Βιταλισμός Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, επικρατούσε η άποψη ότι οι οργανισμοί κατέχουν μια μυστηριώδη δύναμη, η οποία καθορίζει τη λειτουργία τους και το συντονισμό των διαφόρων τμημάτων τους. Η ερμηνεία αυτή των φυσιολογικών φαινομένων ονομάστηκε βιταλισμός.

Β) Μηχανιστική άποψη Από τα μέσα του 19ου αιώνα, άρχισε να γίνεται σιγά-σιγά φανερό ότι οι ζωντανοί οργανισμοί δεν κατέχουν καμιά «μυστηριώδη δύναμη». Έτσι, άρχισε να επικρατεί η «μηχανιστική άποψη» για τη ζωή, που προέβλεπε ότι ανεξάρτητα από την πολυπλοκότητά τους, τα Φυσιολογικά φαινόμενα, μπορούν να περιγραφούν με τους νόμους της Φυσικής και της Χημείας.

ΠΑΘΟΦΥΣΙΟΛΟΓΙΑ Η νόσος μπορεί να θεωρηθεί ως έκφραση στρέβλωσης ενός φυσιολογικού φαινομένου. Έτσι, η κατανόηση της φυσιολογίας θεωρείται απολύτως αναγκαία για τη σπουδή και την άσκηση της ιατρικής.

Γ) Σύγχρονη Φυσιολογία Herman von Helmholz: Φυσικός, φυσιολόγος και μουσικός που διακρίθηκε και ως στοχαστής. Έγραψε για τη Φιλοσοφία της Επιστήμης, για τη Αισθητική από τη σκοπιά της Επιστήμης και για την ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΥΝΑΜΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ. Γ) Σύγχρονη Φυσιολογία Francois Magendie (1783-1855): Γάλλος θεμελιωτής της Πειραματικής Φυσιολογίας John Scott Haldane (1860-1936): Ρόλος του CO2 στον αερισμό των πνευμόνων C. Bernard (1878-1913): Πρότεινε τη σταθερότητα του εσωτερικού περιβάλλοντος Charles Scott Sherrington (1857-1952): Διεγερσιμότητα της κινητικής ζώνης του εγκεφαλικού φλοιού των ανθρωποειδών Walter Bradford Cannon (1871-1945): Αμερικανός Φυσιολόγος : Ομοιόσταση του σώματος

ΕΠΙΠΕΔΑ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΚΥΤΤΑΡΟ ΙΣΤΟΣ ΕΠΙΠΕΔΑ ΚΥΤΤΑΡΙΚΗΣ ΟΡΓΑΝΩΣΗΣ ΟΡΓΑΝΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΡΓΑΝΩΝ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ

2. Από το κύτταρο στα συστήματα οργάνων

2. Από το κύτταρο στα συστήματα οργάνων

ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΡΓΑΝΑ-ΙΣΤΟΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ Κυκλοφορικό Καρδιά, αγγεία, αίμα Μεταφορά του αίματος σε όλους τους ιστούς του σώματος Αναπνευστικό Μύτη, φάρυγγας, λάρυγγας, τραχεία, βρόγχοι, πνεύμονες Ανταλλαγή CO2 και O2 Πεπτικό Στόμα, φάρυγγας, οισοφάγος, στομάχι, έντερο, σιελογόνοι αδένες, πάγκρεας, ήπαρ, χολή Πέψη και απορρόφηση θρεπτικών ουσιών, αλάτων και νερού Ουροποιητικό Νεφροί, ουρητήρες, κύστη, ουρήθρα Απέκκριση, ωσμωρύθμιση Μυοσκελετικό Χόνδροι, οστά, σύνδεσμοι, τένοντες, αρθρώσεις, σκελετικοί μύες Στήριξη, κίνηση, παραγωγή των κυττάρων του αίματος

Ανοσοποιητικό Λευκοκύτταρα, λεμφαγγεία, σπλήνας, θύμος και άλλοι λεμφαδένες Άνυμα έναντι ξένων εισβολέων, επαναφορά υγρού στο αίμα, κ.λ.π. Νευρικό Εγκέφαλος, νωτιαίος μυελός, περιφερικά νεύρα και γάγγλια, αισθητήρια όργανα Ρύθμιση και συντονισμός, ανίχνευση μεταβολών στο εσωτερικό και εξωτερικό περιβάλλον, συνείδηση, μάθηση, μνήμη Ενδοκρινές Ορμονο-εκκριτικοί αδένες Ρύθμιση και συντονισμός πληθώρας σωματικών δραστηριοτήτων Αναπαραγωγικό Άρρενες: όρχεις, πέος και σχετικοί πόροι Γυναίκες: ωοθήκες, ωαγωγοί, μήτρα, κόλπος, μαζικοί αδένες Παραγωγή σπέρματος, παραγωγή ωαρίων, θρέψη νεογνού Δερματικό Δέρμα Προστασία, άμυνα, θερμορύθμιση

3. Κεντρικές ιδέες στη Φυσιολογία Α) Η Λειτουργία βασίζεται στη δομή Β) Γενετική και Φυσιολογία Γ) Ομοιόσταση

Η λειτουργία βασίζεται στη δομή, σε όλα τα επίπεδα: (άτομα, μόρια, κυτταρικά οργανίδια)

Οι λειτουργίες των κυττάρων και των ιστών είναι αποτέλεσμα της εξέλιξης και είναι γενετικά καθορισμένες

Η ρύθμιση του εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος παρέχει την απαιτούμενη σταθερότητα των συνθηκών. Η σταθερότητα αυτή είναι απαραίτητη για να υπάρξουν αξιόπιστες και συντονισμένες φυσικές και χημικές διαδικασίες

Η ενέργεια είναι ο κοινός παρανομαστής όλων των φυσιολογικών διεργασιών

ΑΡΧΗ ΤΟΥ AUGUST KROGH Η αρχή του Krogh αναφέρει ότι για κάθε φυσιολογικό φαινόμενο υπάρχει ένα πειραματόζωο επιλογής, δηλαδή ένα πειραματόζωο με συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι όλων των άλλων για την ευκολότερη μελέτη του συγκεκριμένου φαινομένου.

ΕΣΩΤΕΡΙΚΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΣΤΑΣΗ

Μικρές εσωτερικές μεταβολές Μεγάλες εξωτερικές μεταβολές Σώμα ζώου Μικρές εσωτερικές μεταβολές Μεγάλες εξωτερικές μεταβολές Συστήματα ελέγχου

Μετά τη διατύπωση από τους Jacob Schleiden και Theodor Schwann της κυτταρικής θεωρίας στις αρχές της δεκαετίας του 1830, η ιδέα ότι τα κύτταρα είναι δομικές μονάδες όλων των οργανισμών έγινε κεντρικό δόγμα για τη μελέτη των ιστών και των οργάνων. Εντούτοις, για πάρα πολλά χρόνια, οι ανατόμοι πίστευαν ότι η κυτταρική θεωρία δεν ισχύει για τον εγκέφαλο.

IV. ΝΕΥΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ-ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΣΚΟΠΗΣΗ Μόλις πριν από 100 χρόνια έγινε γνωστό ότι ο εγκέφαλος αποτελείται από κύτταρα Δόγμα Νευρώνα Αρχή της δυναμικής πολικότητας Αρχή της εξειδίκευσης των συνδέσεων Πενήντα χρόνια πριν, η δραστηριότητα των νευρικών κυττάρων άρχισε να καταγράφεται απευθείας. Δέκα χρόνια πριν, άρχισαν να γίνονται κατανοητοί οι μοριακοί μηχανισμοί που ελέγχουν τη διαφοροποίηση των νευρικών κυττάρων

ΔΟΓΜΑ ΤΟΥ ΝΕΥΡΩΝΑ Οι νευρώνες είναι οι βασικές λειτουργικές μονάδες του ΝΣ. Ο κάθε νευρώνας είναι ένα διακριτό κύτταρο από το οποίο ξεκινούν αρκετές αποφυάδες (άξονες και δενδρίτες).

ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΞΕΙΔΙΚΕΥΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΝΔΕΣΕΩΝ Δεν υπάρχει κυτταροπλασματική συνέχεια μεταξύ των νευρώνων Οι νευρώνες δεν συνδέονται αδιακρίτως μεταξύ τους ώστε να σχηματίζουν τυχαία δίκτυα Ο κάθε νευρώνας, δημιουργεί ειδικές συνδέσεις σε ακριβή και εξειδικευμένα σημεία (με ορισμένα μετασυναπτικά κύτταρα στόχους και όχι με άλλα).

ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΔΥΝΑΜΙΚΗΣ ΠΟΛΙΚΟΤΗΤΑΣ Η αρχή αυτή καθορίζει ότι οι πληροφορίες μεταδίδονται κατά μία προβλέψιμη και σταθερή κατεύθυνση σε κάθε νευρώνα

Κύριοι σταθμοί στη μελέτη του Ν.Σ. 600-400 π.Χ. Ελληνες φιλόσοφοι περιγράφουν το μυαλό και το πνεύμα: η σκέψη εξαρτάται από τον εγκέφαλο ή την καρδιά. 1637 Ο Καρτέσιος περιγράφει τον εγκέφαλο ως μηχανή ανεξάρτητη από το πνεύμα αλλά σε σχέση με αυτό. 1798 Ο Galvani περιγράφει την ηλεκτρική φύση της νευρικής δραστηριότητας. 1891 Ο Cajal προτείνει ότι το Ν.Σ. αποτελείται από ανεξάρτητα κύτταρα που συνδέονται μεταξύ τους. 1897 Ο Sherrington προτείνει ότι τα κύτταρα επικοινωνούν μεταξύ τους μέσω συνάψεων. 1920 Οι Langley, Loewi, Dale κα προσδιορίζουν τις νευρικές ουσίες που δρουν στις συνάψεις. 1940 Οι Shannon, Weaver και Weiner εισάγουν τις ιδέες της επεξεργασίας των πληροφοριών και της κυβερνητικής. 1950 Οι Hodgkin, Huxley, Katz και Eccles καταγράφουν τα ηλεκτρικά σήματα των νευρώνων με μικροηλεκτρόδια. Η ηλεκτρονική μικροσκοπία αποκαλύπτει τη λεπτή δομή των νευρώνων και των συνάψεων. 1960 Αναγνώριση της λειτουργίας των δενδριτών στην ολοκλήρωση των νευρικών μηνυμάτων. 1970 Αναγνώριση των νευροποιητικών ουσιών και των συστημάτων των δευτέρων μηνυμάτων που αυξάνουν την πολυπλοκότητα των νευρικών αλληλεπιδράσεων. Εισαγωγή των υπολογιστών στη μελέτη της δραστηριότητας του εγκεφάλου. 1970 Μοριακές μέθοδοι (τεχνικές ανασυνδυασμένου DNA) στη μελέτη των νευρώνων. 1980 Τεχνική ευφυία με χρήση υπολογιστών. Μοντέλα για τις λειτουργίες του Ν.Σ.

Β. ΔΟΜΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ Ν.Σ. α) Νευρώνας β) Κύτταρα γλοίας Ο εγκέφαλος διαθέτει πολύ περισσότερες πληροφορίες που είναι κωδικοποιημένες στο DNA σε σύγκριση με οποιοδήποτε άλλο όργανο του σώματος. Περίπου 200.000 διαφορετικά μόρια m-RNA θεωρείται ότι εκφράζονται, αριθμός που είναι 10-20 μεγαλύτερος από ό,τι στο ήπαρ ή το νεφρό. Η διαφορά αυτή οφείλεται εν μέρει στη μεγάλη ποικιλομορφία των κυτταρικών τύπων του εγκεφάλου. Υπάρχει και η άποψη πολλών Νευροβιολόγων που πιστεύουν ότι το καθένα από τα 1011 νευρικά κύτταρα του εγκεφάλου εκφράζει περισσότερες από τις γενετικές πληροφορίες στο DNA του, σε σύγκριση με ένα ηπατικό ή νεφρικό κύτταρο.

ΑΞΟΝΕΣ-ΔΕΝΔΡΙΤΕΣ Οι άξονες και οι δενδρίτες είναι δομές που χαρακτηρίζουν απολύτως τους νευρώνες. Η χαρακτηριστική τους δομή σχηματίζεται και διατηρείται από τον κυτταροσκελετό. Ο άξονας έχει λεπτή, σωληνοειδή μορφή, εκφύεται από το κυτταρικό σώμα και «ταξιδεύει» σε απόσταση από μερικά μικρά έως μέτρα. Είναι συχνά (αλλά όχι πάντα) χωρίς διακλαδώσεις, μέχρι του σημείου πριν από την τελική του κατάληξη. Εκεί, διακλαδίζεται πολλές φορές. Η διάμετρός του παραμένει σχεδόν αμετάβλητη σε όλο το μήκος του. Το κάλυμμα της μυελίνης περιβάλλει πολλούς, αλλά όχι όλους τους άξονες του ΝΣ των ασπονδύλων. Οι δενδρίτες είναι νευρικές αποφυάδες μεγαλύτερου πάχους, πολύ μικρότερου μήκους από τους άξονες και συχνά με πολλές διακλαδώσεις. Οι δενδρίτες, συχνά, προέρχονται από το κυτταρικό σώμα του νευρώνα, αλλά σε ορισμένους νευρώνες ασπονδύλων, ξεκινούν από τις εγγύς περιοχές του άξονα

ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΝΕΥΡΩΝΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΙΣ ΑΠΟΦΥΑΔΕΣ ΤΟΥΣ Μονοπολικοί (κυρίως ασπόνδυλα και ΑΝΣ σπονδυλωτών) Διπολικοί Πολυπολικοί

ΚΑΤΑΤΑΞΗ ΝΕΥΡΩΝΩΝ ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΗ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥΣ Αισθητικοί Κινητικοί Ενδονευρώνες Νευροεκκριτικοί

ΝΕΥΡΩΝΕΣ ΕΝΑΣ ΤΥΠΙΚΟΣ ΝΕΥΡΩΝΑΣ ΕΧΕΙ 4 ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ ΟΡΙΖΟΜΕΝΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ: Α) Κυτταρικό σώμα (μεταβολικό κέντρο, ~1/10 του όγκου) Β) Δενδρίτες (δέχονται σήματα από άλλους νευρώνες) Γ) Άξονα (δεν έχει ριβοσώματα, άρα δεν συνθέτει πρωτείνες) Δ) Προσυναπτικά άκρα (μέχρι και σε 1000 άλλους νευρώνες) Οι μορφολογικές αυτές περιοχές, έχουν διαφορετικές λειτουργίες στη δημιουργία των σημάτων (δυναμικών)

Αξονική μεταφορά Η πρωτεϊνοσύνθεση περιορίζεται σε μια περιοχή γύρω από τον πυρήνα. Πώς το υλικό φθάνει στα άκρα των αξόνων; Συνδυασμός μικροσκοπίας - video. Κίνηση προς δύο κατευθύνσεις Κινητήρια δύναμη στα ίδια τα κυστίδια μέσω της κινεσίνης (130 - 150 kDa). Αντίστροφη κίνηση από συμπληρωματικό προς την κινεσίνη πεπτίδιο. Δύο τύποι μετακίνησης: ο γρήγορος 5-10cm την ημέρα και ο αργός 1-2mm την ημέρα. (Υπάρχουν 2 τύποι αργών κινήσεων).

Β) Κύτταρα γλοίας Υποδιαιρούνται σε αρκετές κατηγορίες με βάση την εμφάνισή τους σε ιστολογικές τομές. Στο ΚΝΣ υπάρχουν αστροκύτταρα και ολιγοδενδροκύτταρα. Τα τελευταία, παράγουν το κάλυμμα της μυελίνης του ΚΝΣ, ενώ τα κύτταρα Schwann έχουν αυτό το ρόλο στους άξονες του ΠΝΣ. Παρά το γεγονός ότι τα κύτταρα της γλοίας αποτελούν περίπου το 90% των κυττάρων του ΝΣ, δεν υπάρχει μια γενικά αποδεκτή άποψη για τη λειτουργία τους (πλην της δημιουργίας του καλύμματος της μυελίνης).

Κύτταρα της γλοίας Έχει προταθεί κατά καιρούς ότι τα κύτταρα της γλοίας: Έχουν υποστηρικτικό ρόλο για τους νευρώνες, θεωρείται δηλαδή ότι έχουν το ρόλο που έχει ο συνδετικός ιστός σε άλλα όργανα. Διαχωρίζουν τον ένα νευρώνα από τον άλλο και δρουν ως ηλεκτρικοί μονωτές ανάμεσά τους. Έχουν «θρεπτικό ρόλο», παρέχουν δηλαδή μεταβολικά συστατικά και πρωτείνες απαραίτητες για τη λειτουργία των νευρώνων. Συμμετέχουν στην πρόσληψη και το μεταβολισμό των νευροδιαβιβαστών που χρησιμοποιούν οι νευρώνες για τη μεταξύ τους επικοινωνία. Συμμετέχουν στη διαδικασία επεξεργασίας των πληροφοριών και στην αποθήκευση της μνήμης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α) Πανεπιστημιακά βιβλία (Textbooks) που καλύπτουν ολόκληρη την ύλη που θα διδαχθεί Despopoulos & S. Silbernagh (1986) Color Atlas of Physiology. Μετάφραση-Επιμέλεια Γ. Κωστόπουλος. Ιατρικές Εκδόσεις Λίτσας 2) R.W. Hill & G.A. Wyse (1989) Animal Physiology (2nd Edition). Harper Collins Publishers, N.Y. 3) R.M. Berne & M.N. Levy (1993) Physiology, International Student Edition (3rd Edition). Musby Year Book, St. Louis, Missouri 4) R. Eckert, D. Randall & G. Augustine (1988) Animal Physiology, International Student Edition (3rd Edition), W.H. Freeman & Co USA 5) P.C. Withers (1992) Comparative Animal Physiology, Saunders College Publishing 6) K. Schmidt-Nilsen (1990) Animal Physiology, Cambridge University Press 7) D. Moffat, S. Moffat & C. Schaut (1993) Human Physiology, Musby Year Book Inc. 8) L. Prosser (1991) Comparative Animal Physiology (4th Edition), J. Wiley and Son 9) Bellock, J. Boyle & M. Wang (1991) Physiology (2nd Edition), N.M.S. Series Harwal Publ. Comp. USA

B) Πανεπιστημιακά βιβλία που καλύπτουν την ύλη των κεφαλαίων από 1 εως 4 (Νευρώνες-Συνάψεις-Υποδοχείς-Νευρικά Συστήματα) I.B. Levitan & L.K. Kaczmarek (1991). The Neuron. Cell and Molecular Biology. Oxford University Press Ε. Σαββάκη (1989) Οι παράλληλοι εαυτοί μας και το βουβό δεξί ημισφαίριο. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης R.D. Keyner & D.J. Aidley (1991). Nerve and Muscle. Cambridge University Press E.R. Kandel, J.H. Schwartz & T.M. Jessell (1991) Principles of Neural Sciences (3rd Edition) Prentice Hall Inter. Inc. Γ. Κωστόπουλος (1992) Φυσιολογία του Νευρικού Κυττάρου. Εκδόσεις Πανεπιστημίου Πατρών G.M. Shepherd (1988) Neurobiology (2nd Edition). Oxford University Press

Γ. Βιβλιογραφία Διαλέξεων 1 και 2 Bernard (1872) Physiologie Generale Grodins (1963) Control Theory and Biological System. Columbia University Press N.Y. Krebs (1975) The August Krogh Principle. J. Exp. Zool. 194: 221-226 Krebs & J.R. Krebs (1980) Comp. Biochem. Physiol. 67B: 379-380 Shepherd GM(1988) Neurobiology, Oxford University Press.Κεφάλαια 1,2, 3 Schade JP & Ford DH (1965) Basic Neurology σελ. 162-176 Darnell J, Lodish H & Baltimore D (1986) Mol. Cell. Biol. Κεφ. 15-17 Scientific American (1979, 1992). Ολο το τεύχος του Σεπτεμβρίου αναφέρεται στο Ν.Σ. Vale και συν. (1985) Cell 4: 139-150 Aidley DJ (1978) The Physiology of Excitable cells, Cambridge University Press Caldwell PC και συν. (1960) J. Physiology 152: 561-590 Hodgkin AL & Katz B (1949) J. Physiology 108: 37, 77 Hille B (1984) Ionic channels of excitable membrane. Sunderland Hill RW & Wyse GA (1989) Animal Physiology Withers PC (1992) Comparative Physiology Kondel RE και συν. (1991) Principles of Neural Science (3rd Edition)