Οικογενειακό Ρωμαϊκό Δίκαιο Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ Οικογενειακό Ρωμαϊκό Δίκαιο Νομική Σχολή, ΕΚΠΑ

Patria potestas Το άτομο νοείται όχι ως μονάδα, αλλά ως μέλος μίας οικογένειας. Η οικογένεια (familia) αποτελεί τον μικρότερο αλλά σημαντικότερο πυρήνα της ρωμαϊκής κοινωνίας Αποτελεί μία νομική ομάδα προσώπων και περιουσίας που τελεί υπό την απόλυτη εξουσία του pater familias, του αρχαιότερου εν ζωή άνδρα, που ήταν επιφορτισμένος με τις τελετουργίες της οικογενειακής λατρείας (sacra)

Ο αρχηγός της οικογένειας (pater familias) είναι το μοναδικό πρόσωπο στο οποίο το Ρωμαϊκό Δίκαιο αναγνωρίζει πλήρη δικαιώματα, πλήρη ικανότητα δικαίου και σύναψης δικαιοπραξιών. Έχει υπό την πατρική εξουσία του (patria potestas) όλα τα μέλη της οικογενείας: τη σύζυγο (αν έχει συνάψει "αυστηρό" γάμο), τους γιούς και τις κόρες, τα υιοθετημένα τέκνα, τους εγγονούς και εγγονές του. Kάθε κατιών (filius familias) = “υπεξούσιος” (in potestate). Καθίσταται “αυτεξούσιος” (sui iuris) όταν πεθάνει κάθε άρρενας πρόγονός του. Οίκος = + δούλοι (familia), + clientes

Patia potestas Ρωμαϊκή ιδιαιτερότητα (οι Έλληνες τη θεωρούν παράδοξη) Απόλυτη, αποκλειστική, προσωπική εξουσία επί μελών οικογένειας Προέλευση; Αρχαϊκή κυριαρχία αρχηγού γένους Ανάγκη συνοχής οικογένειας

Περιεχόμενο Δικαίωμα ζωής και θανάτου (vitae necisque potestas) επί των υπεξουσίων ασκείτο κυρίως με την έκθεση ανεπιθύμητων νεογέννητων. Δικαίωμα σωματικού κολασμού τους. Ασκείται κατά τα λοιπά σπάνια. Πατρική εξουσία: μοιάζει με δουλεία, δεν ταυτίζεται όμως. Υψηλή θνησιμότητα: πολλοί γίνονται αυτεξούσιοι στα 25

Δικαιοδοσία Ο πατέρας ασκεί ιδιότυπη δικαιοδοσία (iudicium domesticum) επί των υπεξουσίων για ορισμένα αδικήματα, τα οποία “εκδικάζονται” εντός της οικογενείας, με τη συνδρομή ενός ατύπου οικογενειακού συμβουλίου (consilium), που απαρτίζεται από συγγενείς και στενούς φίλους.

Η οικογενειακή οικονομία pater familias : κατέχει στο όνομά του όλη την οικογενειακή περιουσία (ακίνητα, κινητά, δούλους, χρήματα). Ό,τι αποκτούν οι υπεξούσιοι, ανεξαρτήτως ηλικίας τους, και από οποιαδήποτε αιτία (εργασία, δωρεά, κληρονομία, μεταβίβαση περιουσίας από τρίτο) περιέρχεται αυτομάτως στον ίδιο. Στόχος της πρόνοιας αυτής ήταν η διασφάλιση της οικονομικής αυτάρκειας του οίκου. Το στοιχείο αυτό καθιστούσε τη ρωμαϊκή οικογένεια μία οικονομική μονάδα που προσομοίαζε με πρωτόγονη εταιρική μορφή.

Χρημάτιο (peculium) O πατέρας παρείχε συνήθως στο γιό ορισμένα περιουσιακά στοιχεία, το χρημάτιον ή peculium Συνέχιζε μεν να ανήκει κατά κυριότητα στον ίδιο και μπορούσε να ανακαλέσει ανά πάσα στιγμή, αλλά η ανάκλησή του δεν θεωρείτο κοινωνικά πρέπουσα Ο γιός μπορούσε να το διαχειρίζεται κατά βούληση. Από «χαρτζιλίκι» έως μεγάλα ακίνητα ή επιχειρηματικές δραστηριότητες. Η εκμετάλλευσή του από τους υπεξουσίους δημιουργούσε κα"θυγατρικές" επιχειρηματικές οντότητες, εντός της familia. Στρατιώτες & δικηγόροι διαχειρίζονται ελεύθερα το χρημάτιό τους!

«Ασφαλιστική δικλείδα» Υπεξούσιοι είχαν πλήρη δικαιοπρακτική ικανότητα, αλλά δεν είχαν προσωπική περιουσία προς ικανοποίηση των πιστωτών τους Όταν τρίτοι συναλλάσσονται μαζί τους, μπορούσαν να στραφούν εναντίον των ιδίων (διεκδικώντας το peculium), όσο και εις ολόκληρον κατά του πατέρα, αν γνώριζε την δικαιοπραξία ή επωφελείτο από αυτήν, ο οποίος ευθυνόταν έως της αξίας του peculium. Ο πατέρας επιτύγχανε τον περιορισμό της ευθύνης του και ο γιός μπορούσε να αναπτύξει δική του οικονομική δραστηριότητα. Επί Βεσπασιανού, μετά το φόνο ενός πατέρα από τον κατάχρεο γιό του, προκειμένου να τον κληρονομήσει εν όψει των πιέσεων των δανειστών του, με το Senatus Consultum Macedonianum απαγορεύτηκε στο δανειστή η άσκηση αγωγής, ακόμα και μετά το θάνατο του pater familias, αν είχε δανείσει τον υπεξούσιο.

Σημασία οικογένειας Πατρική εξουσία = pater patriae Η λατρεία και η διατήρηση της μνήμης των προγόνων αποτελούσε μέρος του ρωμαϊκού κοινωνικού τελετουργικού. Η παλαιότητα ορισμένων γενών (gentes maiores, όπως οι Αιμίλιοι, οι Κλαύδιοι, οι Βαλέριοι) αποτελεί στοιχείο ιδιαίτερης κοινωνικής διάκρισης.

Είδη συγγένειας: Adgnatio-cognatio Adgnatio: ο σημαντικότερος οικογενειακός δεσμός βασίζεται στην εξ αρρενογονίας συγγένεια. Περιλαμβάνει όλα τα πρόσωπα που βρίσκονται υπό την πάτρια potestas του ιδίου προσώπου. Mόνον αυτοί αναγνωρίζονται ως συγγενείς κατά το ius civile. Οι λοιποί εξ αίματος συγγενείς από την μητρική πλευρά ονομάζονται cognati. Η adgnatio καθόριζε τόσο το όνομα, όσο και το γένος (gens) από το οποίο καταγόταν κανείς, κάτι εξαιρετικά σημαντικό ιδίως για της ανώτερες τάξεις. Με βάση αυτήν προσδιορίζονταν επίσης τα πρόσωπα τα οποία είχαν δικαίωμα επαγωγής εξ αδιαθέτου κληρονομίας (legitima successio).

Υιοθεσία Συχνό φαινόμενο στη ρωμαϊκή κοινωνία, για λόγους κληρονομικούς ή για τη συνέχιση του ονόματος μίας οικογένειας και της οικογενειακής λατρείας (sacra). Μπορούσε να γίνει από ενήλικο αυτεξούσιο Ρωμαίο, ακόμα και άγαμο, όχι όμως από γυναίκες. Ηυιοθεσία μικρών παιδιών είναι λιγότερο συχνή απ' ότι η υιοθεσία μεταξύ ενηλίκων Μέσο σύναψης δεσμών μεταξύ ισχυρών οικογενειών. Τείνει να επικεντρώνεται στα συμφέροντα του υιοθετούντος και λιγότερα σε αυτά του υιοθετουμένου Αφορούσε κυρίως αγόρια, με σπάνιες περιπτώσεις υιοθεσίας κοριτσιών.

Είδη υιοθεσίας Αdoptio (υιοθεσία): όταν υιοθετείται πρόσωπο που ήταν υπεξούσιο κάποιου άλλου. Αdrogatio (εισποίηση): όταν ο υιοθετούμενος ήταν sui iuris, δηλαδή η υιοθεσία ενός pater familias από έναν άλλο. Γίνεται με κρατική εποπτεία (σύμπραξη pontifex maxiumus) καθώς εξαλείφεται ένα όνομα προς όφελος άλλου. Μόνο μεταξύ ενηλίκων, υιοθετών>60 ετών. Ο υιοθετούμενος αποκτούσε θέση όμοια με αυτού του φυσικού υιού και κληρονομικά δικαιώματα στη νέα του οικογένεια, χάνοντας αυτά που είχε στην παλαιά.

Χειραφεσία Οι υπεξούσιοι μπορούσαν να ελευθερωθούν από την εξουσία του pater familias, με ειδική δικαιοπραξία, τη χειραφεσία (emancipatio), που τελείτο με παραπλήσιο τρόπο με την υιοθεσία (χωρίς το τελευταίο στάδιο αυτής). Η ονομασία της (η mancipatio αποτελεί έναν από τους τυπικούς τρόπους μεταβίβασης κυριότητας κατά το ius civile) = αντίληψη περί πατρικής εξουσίας ως οιονεί κυριότητα επί των τέκνων τους. Η χειραφεσία, όπως και η υιοθεσία, αποτελούσαν συχνά μέρος οικογενειακής στρατηγικής των ρωμαϊκών οικογενειών, για την κατανομή της περιουσίας στο εσωτερικό τους μετά τον θάνατο του pater familias, καθώς ο χειραφετηθείς έχανε τα κληρονομικά του δικαιώματα επί της πατρικής περιουσίας.

Προστασία κυοφορούμενου Οι Ρωμαίου αναγνώρισαν μία μορφή προσωπικότητας στο έμβρυο και δικαιώματα σε αυτό, εφ' όσον γεννηθεί ζωντανό. Ο κυοφορούμενος (nasciturus) είχε δικαίωμα κληρονομίας, ακόμα και αν ο πατέρας του πέθαινε κατά τη διάρκεια της κύησης. Για την προστασία του οριζόταν ειδικός επίτροπος (εμβρυωρός). Σε περίπτωση διαζυγίου, η διαζευγμένη μπορούσε εντός 30 ημερών να γνωστοποιήσει στο τέως σύζυγο ότι ήταν έγκυος, ενώ λεπτομερείς ρυθμίσεις όριζαν πώς μπορούσε να γίνει η αναγνώριση ή μη της πατρότητας από τον πατέρα . Η άμβλωση επιτρεπόταν για τις έγγαμες γυναίκες, με τη συναίνεση όμως του συζύγου, αν και οι μέθοδοι της εποχής ήταν άκρως επικίνδυνες για τη γυναίκα.

Μνηστεία Μνηστεία (sponsalia), = "πρόταση και αμοιβαία υπόσχεση μελλοντικού γάμου". Συχνά συνάπτεται με τη μεσολάβηση τρίτων (προξενητών που αμείβονται με ποσοστό 5% επί της προίκας). Αρχικά αποτελούσε κοινωνική συνήθεια, μία υπόσχεση γάμου που επισφραγιζόταν με την προσφορά (σιδερένιου) δακτυλιδιού στη μελλόνυμφη. Πήρε το όνομά της από την επίσημη υπόσχεση (sponsio) σύναψης γάμου που αντάλλασσε ο μελλόνυμφος ή ο πατέρας του με τον πατέρα της νύφης, που δημιουργούσε αγώγιμη αξίωση σε περίπτωση αθετήσεώς της. Στο κλασικό ρωμαϊκό δίκαιο η μνηστεία συνάπτεται με μόνη τη βούληση των μερών και λύεται ελεύθερα χωρίς να είναι δυνατή σχετική αγωγή. Υπήρξαν περιπτώσεις συμφωνίας ποινικών ρητρών για τη λύση της μνηστείας, οι οποίες όμως θεωρούντο "non secundum bonos mores". Μετά την μνηστεία, η σχέση της μνηστής με άλλον άνδρα συνιστούσε μοιχεία.

Γάμος (iustae nuptiae ) "Γάμος καλείται η ένωση ανδρὸς και γυναικός, συγκλήρωσις του βίου παντός, θείου τε καὶ ανθρωπίνου δικαίου κοινωνία.” Μοδεστίνος, D. 23.2.1. Διαφέρει νομικά και πολιτιστικά πολύ από τον σύγχρονο Στη σύναψη και τη λύση του δεν παρενέβαινε κάποιος κρατικός ή θρησκευτικός θεσμός, ούτε απαιτείτο κάποια ειδική νομική πράξη ή τελετουργία. Αποτελούσε πραγματικό γεγονός, καθώς δεν επαφιόταν παρά μόνον στην δεδηλωμένη επιθυμία των συζύγων να είναι σύζυγοι σε νόμιμο γάμο, τη λεγόμενη γαμική διάθεση (affectio maritalis), τη συζυγική στοργή.

Ο γάμος του ανδρόγυνου θεωρείτο ισχυρός όσο αμφότεροι επιθυμούσαν να συμβιώνουν ως σύζυγοι, υπό την ίδια στέγη, σε μία επίσημη μόνιμη σχέση. Εάν και όταν η στοργή αυτή εξέλειπε, είτε στο πρόσωπο του άνδρα, είτε της γυναίκας, ο γάμος λυόταν ελεύθερα, συναινετικά ή και μονομερώς, ακόμα και από πλευράς της γυναίκας. Βασιζόταν στην σύμπτωση βουλήσεων των συζύγων (nudus consensus) και στην μεταξύ τους συμφωνία, είχε έντονα τον χαρακτήρα συμβάσεως. "Τίποτε δεν εμποδίζει έναν γάμο από το να είναι νόμιμος μόνον μέσω της βουλήσεως των μερών, ακόμα και εάν δεν υπογραφούν συναφή έγγραφα, καθώς το γεγονός ότι υπογράφηκαν έγγραφα δεν θα βοηθήσει σε τίποτε, αν διαπιστωθεί ότι δεν υπήρχε πρόθεση γάμου (mentem matrimonii). " Κοϊντιλιανός, Institutio Oratoria, 5.11.32

Matrimonium Σκοπός του γάμου ήταν η τεκνοποιία (το να καταστήσει τη γυναίκα μητέρα, εξ ου και η ονομασία matrimonium). Αύγουστος: κατέστησε το γάμο υποχρεωτικό για όλους τους ενήλικες, Αν και οι σεξουαλικές σχέσεις αποτελούσαν εγγενές στοιχείο του γάμου, δεν ταυτίζονταν με αυτόν Ουλπιανός, για την περίπτωση συζύγων που αναγκάζονται να ζουν επί μακρόν χωριστά, "δεν είναι η σεξουαλική σχέση που κάνει το γάμο, αλλά η συζυγική στοργή". Σε κάθε μορφή γάμου, οι σύζυγοι δεν είχαν δικαίωμα σωματικού κολασμού των γυναικών τους ή καταναγκασμού τους σε γενετήσιες σχέσεις.

Νομικές προϋποθέσεις iustae nuptiae ή iustum matrimonium Tα μέρη να έχουν το δικαίωμα σύναψης γάμου κατά το Ρωμαϊκό Δίκαιο (ius conubiui). Αν όχι, τα παιδιά = νόθα. Νόμιμη ηλικία γάμου ήταν 14 ετών για τα αγόρια, 12 ετών για τα κορίτσια (αν και συνηθέστερα τα αγόρια παντρεύονταν μετά τα 25 και τα κορίτσια στην ύστερη εφηβεία). Συνήθως ο πρώτος γάμος κανονίζεται από τους γονείς. Η συναίνεση (consensus) του pater familias (ή τουλάχιστον η έλλειψη διαφωνίας του) αποτελούσε καθοριστικό παράγοντα για τον γάμο των υπεξουσίων. Η συναίνεση των ιδίων των μελλονύμφων (νομικά δεν μπορούσαν να εξαναγκαστούν σε γάμο παρά τη θέλησή τους), ως συναίνεσης νοούμενης ιδίως για τα κορίτσια "αν δεν αντιτίθεται στην επιθυμία του πατέρα». Απουσία συγγένειας εξ αίματος (απεριόριστα), υιοθεσίας ή αγχιστείας, σε βαθμούς συγγενείας που διαφοροποιούνται ανά περίοδο (έως έκτου βαθμού δηλαδή τα δεύτερα ξαδέλφια δεν μπορούσαν να παντρευτούν), αργότερα μειώθηκε έως τον τέταρτο (τα πρώτα ξαδέλφια μπορούσαν). Οι παραβάτες τελούσαν το ποινικό αδίκημα της αιμομιξίας (incestus) και ο γάμος τους ήταν αυτοδικαίως άκυρος. Απαγόρευση γάμων Συγκλητικών με απελεύθερες γυναίκες) ή που υπαγορεύονται από ηθικές προκαταλήψεις (όπως η απαγόρευση γάμων Συγκλητικών με θεατρίνες). Η διγαμία απαγορευόταν αυστηρά και επέφερε ατιμία (infamia).

Γάμος ιδίου φύλλου; Αν και καμία διάταξη δεν απαγορεύει ρητώς τον γάμο μεταξύ προσώπων του ιδίου φύλλου, καμία δεν τον επιτρέπει Ο Μοδεστίνος στον περίφημο ορισμό του γάμου κάνει λόγο για "συνένωση ανδρός και γυναικός". Παρόμοιος γάμος θεωρείτο εικονικός (simulate nuptiae) και ήταν άκυρος, όπως και ο γάμος προσώπων διαφορετικών φύλλων, που δεν είχαν πρόθεση να συμβιώσουν και ολοκληρώσουν το γάμο τους ως σύζυγοι.

Τύποι γάμου Αυστηρός γάμος: (cum manu), η σύζυγος έκοβε τους νομικούς δεσμούς με την οικογένεια του πατέρα της και εισερχόταν στην οικογένεια του συζύγου της, υπό την manus (κυριολεκτικώς "υπό την χείρα") και τον πλήρη νομικό έλεγχο του συζύγου (ή του pater familias του αν ήταν ο ίδιος υπεξούσιος), σαν να ήταν κόρη του (loco filiae). Όλη της η περιουσία περιερχόταν στον σύζυγο ή τον πατέρα του ως προίκα. Ο γάμος αυτός συναπτόταν με διάφορους τρόπους, ένας εκ των οποίων προσομοίαζε με πώληση (coemptio) και άλλος με χρησικτησία μέσω της αδιάλειπτης συγκατοίκησης του ζεύγους για ένα έτος (usus), την οποία η σύζυγος μπορούσε όμως να "διακόψει" (αν ήθελε να αποφύγει να καταστεί υπεξούσια του συζύγου της) μένοντας εκτός συζυγικής εστίας για τρεις νύκτες. Χαλαρός γάμος: (sine manu) επικράτησε εν τέλει πλήρως στη Ρώμη, διασφάλιζε την απόλυτη ελευθερία της συζύγου από τη νομική εξουσία του συζύγου της. Η γυναίκα παρέμενε υπό τη νομική εξουσία του pater familias της και γινόταν sui iuris με το θάνατό του ή, εάν ήταν ήδη αυτεξούσια κατά το γάμο, διατηρούσε την ανεξαρτησία της (χωρίς όμως η ελευθερία αυτή να μεταφράζεται και σε ελευθερία εξωσυζυγικών σχέσεων).

Γαμήλιες τελετές & απόδειξη γάμου Γαμήλια τελετή, σε ημερομηνία που επιλεγόταν ως ευοίωνη περιλάμβανε στοιχεία θρησκευτικά και κοινωνικά, όπως θυσίες και δεήσεις στους θεούς, ανταλλαγή δώρων και τελετουργικά λόγια (“όπου εγώ θα είμαι ο Γάιος, εσύ θα είσαι η Γάια μου”). Σημαντικό έθιμο και ορόσημο της έναρξης της έγγαμης συμβίωσης αποτελούσε η πανηγυρική νυκτερινή πομπή (pompa) και μεταφορά της νύφης (deductio) από την πατρική της οικία και η υποδοχή της σε αυτή του συζύγου. Συμβολισμούς και δημοσιότητα, όχι συστατικός τύπος, απόδειξη μόνον νόμιμου γάμου. Για την απόδειξη της σύναψης νόμιμου γάμου χρησίμευαν επίσης τα έγγραφα σύστασης προίκας που υπογράφονται συνήθως κατά ή σύντομα μετά την γαμήλια τελετή, όπως και η καταχώρηση αργότερα των παιδιών στα δημόσια αρχεία ως νόμιμα τέκνα.

Ιουστινιάνειος Κώδικας, 5.4.22 rescriptum των αυτοκρατόρων Θεοδοσίου και Βαλεντινιανού (428 μ.Χ.): ακόμα και αν δεν είχαν συνταχθεί έγγραφα προίκας ή προγαμιαίας δωρεάς και το ζεύγος είχε παραλείψει κάθε γαμήλια τελετή (pompa) και εορτασμό (nuptiarum celebritas), η συμβίωσή του και μόνη θεωρείτο νόμιμος γάμος και τα τέκνα νόμιμα, καθώς ο γάμος του ζεύγους "επιβεβαιώνεται από την βούλησή τους (consensu) και την αντίληψη (fide) των φίλων τους".

Περιουσιακή αυτοτέλεια συζύγων Η γυναίκα συνδεόταν με δεσμούς συγγένειας adgnatio μόνον με τους εξ αίματος εξ αρρενογονίας συγγενείς της πατρικής της οικογένειας, και όχι με τον σύζυγο και τα παιδιά της, που επίσης αρχικά δεν την κληρονομούσαν. Απόλυτη περιουσιακή αυτοτέλεια των συζύγων: καθένας διατηρούσε ό,τι περιουσία είχε πριν τον γάμο και ό,τι αποκτούσαν μετά τον γάμο ανήκε στον καθένα χωριστά ή στον pater familias τους.

Σε περίπτωση διαζυγίου, πέραν της επιστροφής της προίκας, κανένας από τους συζύγους δεν είχε πρόσβαση σε περιουσιακά αποκτήματα του άλλου μέρους. Διαρκούντος του γάμου, οι δωρεές και τα δώρα μεταξύ συζύγων απαγορεύονται, προκειμένου "οι σχέσεις στοργής να μην γίνονται αντικείμενο οικονομικής εκμετάλλευσης". Απαγορευόταν επίσης στις γυναίκες να εγγυώνται τα χρέη των συζύγων τους και κανένας από τους συζύγους δεν ευθυνόταν για τα χρέη του άλλου. Αν ένας σύζυγος διαχειριζόταν την περιουσία του άλλου, όφειλε λογοδοσία. Η αυστηρή αυτή περιουσιακή αυτοτέλεια των συζύγων συνεπαγόταν ότι σε περίπτωση διαζυγίου, οι τέως σύζυγοι δεν εμπλέκονταν σε πικρές αντιδικίες, αλλά οι γυναίκες εξαρτώνται από την επιστροφή της προίκας

Προίκα Η προίκα (dos) δεν αποτελούσε νόμιμη υποχρέωση, αλλά εθιμική, κοινωνική και ηθική υποχρέωση του πατέρα της νύφης για συνεισφορά περιουσιακών στοιχείων (ακίνητα, χρήματα, δούλους και άλλα κινητά) προς αντιμετώπιση των βαρών του γάμου (onera matrimonia) και της ανατροφής των παιδιών. Συχνά: αντικείμενο διαπραγμάτευσης μεταξύ των οικογενειών προ του γάμου. Μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών, η προίκα αποτελεί στοιχείο κοινωνικού κύρους, καθώς διασφάλιζε το status της γυναίκας εντός του γάμου και κατ' επέκταση το κύρος (dignitas) της οικογένειάς της. Αντίστοιχη του status της γυναίκας, αν και δίνονται και στις φτωχές οικογένειες.

Απογραφή - παράφερνα Αρχικά η κυριότητα των προικώων μεταβιβαζόταν στον σύζυγο κατά την σύναψη του γάμου ή την αποκτούσε μέσω χρησικτησίας. Αν συνίστατο σε μετρητά, εν όψει της μεγάλης οικονομικής αφαίμαξης για την οικογένεια της νύφης, η καταβολή της μπορούσε να συμφωνηθεί σε δόσεις. Την προίκα μπορούσε να συστήσει, εκτός από τον πατέρα, η ίδια η νύφη ή και τρίτος. Ενίοτε κατά τη σύστασή της προέβαιναν σε απογραφή (aestimatio), κάτι που ενείχε όμως κινδύνους για τον σύζυγο, καθώς σε περίπτωση διαζυγίου όφειλε να επιστρέψει επακριβώς τα απογραφέντα, ακόμα και εάν η αξία τους είχε εν τω μεταξύ απομειωθεί (π.χ. ενδύματα που είχαν φθαρεί από την σύζυγο). Πέραν της προίκας, η σύζυγος μπορούσε να φέρει τα "παράφερνα" (peculium) στο γάμο, που αποτελούσαν προσωπική της περιουσία.

Επιστροφή προίκας Σε περίπτωση διαζυγίου η σύζυγος είχε αξίωση επιστροφής της αξίας της προίκας, μπορούσε δε σε περίπτωση δυστροπίας του συζύγου να την διεκδικήσει μέσω ειδικής αγωγής, της actio rei uxoriae. Η υποχρέωση αυτή αποτελούσε παράγοντα που λειτουργούσε αποτρεπτικά για την εύκολη ή επιπόλαιη λύση του γάμου. Από πλευράς του άνδρα, γιατί η επιστροφή της δεν ήταν εύκολη υπόθεση, ιδίως η προίκα αν είχε αναλωθεί (γίνεται επιστροφή σε δόσεις). Από πλευράς της γυναίκας, γιατί ο σύζυγος μπορούσε να παρακρατήσει ένα ποσοστό της προίκας για κάθε τέκνο (από 1/6, με μέγιστο το ήμισυ της προίκας) σε περίπτωση διάλυσης του γάμου εξ υπαιτότητάς της (culpa), και ένα επιπλέον ποσοστό αν η λύση έλαβε χώρα λόγω μοιχείας της. Λειτουργούσε ως ένας νομικός και κοινωνικός θεσμός διασφάλισης της σταθερότητας του γάμου. Όταν τα διαζύγια έγιναν πλέον συνηθέστερα, η επιστροφή της προίκας διασφάλιζε πλέον τα συμφέροντα της γυναίκας και την οικονομική ανεξαρτησία της, καθιστώντας ευκολότερη τη σύναψη νέου γάμου της σε περίπτωση διαζυγίου

Προστασία των προικώων Ο σύζυγος ευθυνόταν για την ορθή διαχείριση των περιουσιακών στοιχείων της προίκας τόσο για δόλο του, όσο και αμέλεια. Λαμβάνονται από τον Αύγουστο μέτρα για την προστασία των προικώων από τους δανειστές του συζύγου. Απαγορεύεται η εκποίηση ορισμένων προικώων.

Προγαμιαία δωρεά Διαδεδομένη στις ανατολικές επαρχίες- η συνήθεια να δίνει ένα δώρο ο άνδρας προς τη μέλλουσα σύζυγο, σε ένδειξη της σοβαρής πρόθεσης δέσμευσής του και για τη διασφάλιση της διατροφής της ιδίας και των παιδιών της διαρκούντος του γάμου. Επί Ιουστινιανού έπρεπε να είναι ίση με την προίκα, εξασφαλίζοντας τη σύζυγο σε περίπτωση αναίτιου διαζυγίου ή θανάτου του συζύγου.

Λύση γάμου Αιχμαλωσία Απώλεια ρωμαϊκής πολιτείας Θάνατο Διαζύγιο

Διαζύγιο Απόλυτα ελεύθερο και χωρίς περιορισμούς. Εκδηλωνόταν απλώς με τη διακοπή της έγγαμης συμβίωσης από οιονδήποτε εκ των συζύγων, χωρίς ανάγκη προσφυγής σε απόφαση δικαστικού ή άλλου οργάνου για την κήρυξη της λύσης του γάμου Φθάνει η πρόθεση αυτή να εξωτερικευόταν κοινωνικά, συνήθως με την αποστολή έγγραφης ειδοποίησης (repudium) προς το άλλο μέρος Το ζήτημα της επιστροφής της προίκας ενείχε περισσότερες δυσκολίες.

Τα ρωμαϊκά κοινωνικά ήθη, τουλάχιστον αρχικά, αποδοκίμαζαν την επιπόλαιη λύση της έγγαμης συμβίωσης (οι Τιμητές εγκαλούσαν τους συζύγους που διέλυαν το γάμο τους χωρίς σοβαρό λόγο) Συνήθως παρόμοια απόφαση δεν λαμβανόταν χωρίς τη σύγκλιση οικογενειακού συμβουλίου. Έπρεπε επίσης η σχετική απόφαση να μην ληφθεί εν θερμώ, ούτε ο γάμος να λύεται για μία παροδική διαφωνία των συζύγων.

"Το διαζύγιο δεν λαμβάνει χώρα αν δεν είναι αληθές, με πρόθεση να καταστεί η διάζευξη μόνιμη. Δηλαδή, εάν κάτι ειπωθεί ή γίνει εν θερμώ, δεν επικυρώνεται έως ότου, μέσω της επιμονής, καταστεί εμφανές ότι έχει ληφθεί η σχετική απόφαση. Επομένως, εάν μία σύζυγος στείλει διαζευκτήριο εν θυμώ αλλά λίγο μετά επιστρέψει στο σύζυγο, δεν θεωρείται ότι έχει χωρίσει." Παύλος, D.50.17.48.

Ουλπιανός: "ακολουθούμε την καθιερωμένη αρχή ότι οι αληθινά ευτυχείς γάμοι δεν μπορούν να λυθούν μέσω της άσκησης πατρικής εξουσίας» rescriptum του Διοκλητιανού: “Το διαζύγιο της κόρης δεν είναι υπό τον έλεγχο της μητέρας της”. Επί Ηγεμονίας, τα διαζύγια γίνονται συνήθη.

Τα παιδιά; Σε περίπτωση διαζυγίου τα παιδιά παρέμεναν κατά κανόνα υπό την patria potestas του πατέρα και στο σπίτι του (κάτι που μπορούσε να εξασφαλισθεί και με ασφαλιστικά μέτρα) Ο ίδιος μπορούσε να επιτρέψει στη μητέρα να αναλάβει την ανατροφή τους. Αρχικά μόνον κατ' εξαίρεση, σε περίπτωση ακραίων ελαττωμάτων του χαρακτήρα του πατέρα, η ανατροφή τους μπορούσε να ανατεθεί δικαστικά στην μητέρα. Αργότερα, το ποιός από τους δύο γονείς θα έπρεπε να αναθρέψει τα παιδιά σε περίπτωση διαζυγίου ανατίθετο στην κρίση του δικαστή. Στην περίπτωση ανάθεσής τους στη μητέρα, με αίτημα προς το δικαστήριο μπορούσε να οριστεί το ύψος της οφειλόμενης από τον πατέρα διατροφής. Η υποχρέωση διατροφής επεκτάθηκε επίσης με αυτοκρατορικές αποφάσεις και στα παιδιά έναντι των άπορων γονέων, αναλογικά προς τα μέσα που διέθεταν (pro modo facultatium).

Διαδοχικοί γάμοι Οι διαζευγμένοι και οι χήροι μπορούσαν να ξαναπαντρευτούν όσες φορές το επιθυμούσαν, χωρίς κανένα περιορισμό. Οι πολλαπλοί γάμοι ήταν συνήθεις στη Ρώμη, με τους περισσότερους Ρωμαίους να έχουν συνάψει τουλάχιστον δύο ή περισσότερους, όπως συνήθης ήταν και η απόκτηση παιδιών από διαδοχικούς γάμους. Ο Αύγουστος κατέστησε το νέο γάμο υποχρεωτικό για τους διαζευγμένους και χήρους. Έτσι πολλές, ιδίως αριστοκρατικές, ρωμαϊκές οικογένειες, είχαν "μεικτό" χαρακτήρα, με παιδιά περισσότερων συντρόφων να μεγαλώνουν κάτω από την ίδια στέγη.

Μοιχεία Ο Αύγουστος με την Lex Iulia de adulteriis θα καταστήσει τη μοιχεία ποινικά κολάσιμη. Ως μοιχεία νοείται κατ’ ουσίαν κάθε σεξουαλική σχέση εκτός γάμου με την κόρη, αδελφή ή σύζυγο ευυπόληπτου πολίτη, την οποία μπορούσε να καταγγείλει, εκτός από τον πατέρα και το σύζυγο, κάθε τρίτος πολίτης. Οι μοιχοί καταδικάζονται σε εξορία σε διαφορετικά νησιά και μέρος της περιουσίας τους κατάσχεται. Ο πατέρας, αν συνελάμβανε επ' αυτοφώρω (in flagrante delicto) τους μοιχούς ("εντός της κόρης του" κατά την κυριολεκτική διατύπωση του νόμου σύμφωνα με τον Ουλπιανό) μπορούσε να σκοτώσει αμφότερους ατιμωρητί, ο σύζυγος μόνον τον μοιχό, υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, όχι όμως και τη γυναίκα του. Ο σύζυγος έπρεπε όμως να χωρίσει απαραιτήτως την μοιχό, η οποία απαγορευόταν να ξαναπαντρευτεί.

Η νομοθεσία του Αυγούστου για το γάμο. Σε προσπάθεια τόνωσης των γεννήσεων και εξυγίανσης των πατροπαράδοτων ρωμαϊκών ηθών (mores maiorum), ο Αύγουστος, μέσω δύο νόμων (Lex Iulia et Papia, γνωστές και ως Leges Iuliae de Maritandis Ordinibus), υποχρεωτικός για όλους τους Ρωμαίους πολίτες: για τους άνδρες μεταξύ των 25 και 59 ετών και για τις γυναίκες μεταξύ των 20 και 49 ετών. Η σύναψη νέου γάμου κατέστη υποχρεωτική σε περίπτωση διαζυγίου ή χηρείας. Για τις χήρες, η υποχρέωση σύναψης νέου γάμου ίσχυε μετά την πάροδο του λεγόμενου “πένθιμου ενιαυτού”, μία περίοδο δέκα μηνών από το θάνατο του συζύγου, κατά την οποία έπρεπε να παραμείνουν άγαμες σε ένδειξη τιμής προς το πρόσωπό του, αλλά και για να μην υφίσταται θέμα συγχύσεως κληρονόμων σε περίπτωση εγκυμοσύνης.

Παλλακεία Μόνιμη και όχι περιστασιακή σχέση μεταξύ ελευθέρων προσώπων, χωρίς όμως να συμβιώνουν ως σύζυγοι σε νόμιμο γάμο. Την επέλεγαν ιδίως οι άνδρες που είχαν ήδη παιδιά από έναν πρώτο γάμο και δεν επιθυμούσαν να προσδώσουν σε παιδιά που τυχόν θα γεννιόντουσαν από τη νέα τους σύντροφο το καθεστώς των νομίμων τέκνων, για λόγους κληρονομικούς ή υφίστατο κάποιο νομικό κώλυμα για το γάμο τους (όπως για τους λεγεωνάριους, κατά τη διάρκεια της εικοσαετούς στρατιωτικής θητείας τους). Συνήθως ο άνδρας έπαιρνε ως παλλακίδα (concubina) γυναίκα κατώτερη κοινωνικά (π.χ. απελεύθερη). Υπό την επιρροή του Χριστιανισμού, που αποδοκιμάζει τις ελεύθερες ενώσεις, θα παρασχεθεί προοδευτικά η δυνατότητα αναγνώρισης των εκτός νομίμου γάμου γεννηθέντων τέκνων, με τον επιγενόμενο γάμο των γονέων τους. Επισήμως τουλάχιστον, απαγορεύεται η ταυτόχρονη διατήρηση συζύγου και παλλακίδας, αν και στην πράξη συνέβαινε.