Εισαγωγή στην Αναπτυξιακή Ψυχολογία Διδάσκουσα: Σμαράγδα Καζή

Γιατί διατυπώνονται θεωρίες για την ανάπτυξη; Γιατί η παρατήρηση της συμπεριφοράς (των παιδιών, των ενηλίκων και των ηλικιωμένων) προκαλεί ενδιαφέροντα ερωτήματα.

Όπως… Παρακολουθώντας δύο παιδιά προσχολικής ηλικίας. Το ένα προσπαθεί να παρηγορήσει ένα συνομήλικό του που κλαίει, το δεύτερο είναι ατίθασο και επιτίθεται με κάθε ευκαιρία σε συνομήλικα του παιδιά.

… ακόμα … Ένας ενήλικος φοβάται τα σκυλιά και αποδίδει το φόβο του σε ένα παιδικό του τραύμα.

1o παράδειγμα «Ήταν τόσο γλυκό παιδί και ξαφνικά άρχισε να γίνεται αυθάδης και σκυθρωπός και να τον πιάνει κρίση κάθε φορά που του ζητούμε να κάνει το πραγματικό. Αυτό που με τρόμαξε ήταν πραγματικά ήταν ότι χθες το βράδυ θύμωσε τόσο πολύ με τον αδελφό του, που όρμηξε πάνω του και άρχισε να τον χτυπά με όλη του τη δύναμη …..

…. Ο αδελφός του χτύπησε άσχημα και άρχισε να ουρλιάζει ….Ο αδελφός του χτύπησε άσχημα και άρχισε να ουρλιάζει. Και ο άνδρας μου και εγώ αναγκαστήκαμε να τους χωρίσουμε, Δεν ξέρω τι θα είχε συμβεί αν δεν ήμασταν εκεί. Δεν έχω ξαναδεί άνθρωπο τόσο οργισμένο στη ζωή μου….»

2ο παράδειγμα «Την περασμένη εβδομάδα, ο γιος μου ανακοίνωσε στη γυναίκα μου ότι όταν θα μεγαλώσει θα γίνει κορίτσι»

3ο παράδειγμα «Η κόρη μου με παρακαλεί φορτικά κάθε βράδυ να πηγαίνω στο δωμάτιο της, αφού την έχει πάρει ο ύπνος, για να προσέχω μήπως το πόδι της κρέμεται από το κρεβάτι. Ισχυρίζεται ότι υπάρχουν κάτι πλάσματα σαν καβούρια στο σκοτάδι που περιμένουν να την αρπάξουν αν το πόδι αγγίξει το πάτωμα».

Τι είναι η αναπτυξιακή ψυχολογία Είναι η προσπάθεια των επιστημόνων να καταλάβουν γιατί εμφανίζονται συμπεριφορές σαν αυτές που μόλις περιγράφηκαν. Με άλλα λόγια, είναι ο επιστημονικός κλάδος ο οποίος εξετάζει τις μεταβολές που συμβαίνουν στην ζωή του ανθρώπου με την πάροδο της ηλικίας, από τη σύλληψη ως το θάνατο.

Ο σκοπός του μαθήματος Να εξοικειωθείτε με τις θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για την ανάπτυξη Δηλαδή, για τις αλλαγές που μετέρχεται ο άνθρωπος από τη στιγμή της σύλληψης μέχρι το τέλος της ζωής.

Παραδείγματα θεωριών Κάποιες από τις θεωρίες οι οποίες έχουν διατυπωθεί μέχρι τώρα είναι ευρείες, εξετάζουν και ερμηνεύουν μια πληθώρα φαινομένων. Σε κάποιες περιπτώσεις, οι θεωρίες αυτές φέρουν το όνομα του/της επιστήμονα που τις διατύπωσε. Παράδειγμα: Freud, Piaget, Erikson, Vygotsky

Παραδείγματα θεωριών Κάποιες άλλες θεωρίες αφορούν σε μια κοινή (μεθοδολογική ή θεωρητική) προσέγγιση. Οι θεωρίες αυτές δεν ταυτίζονται με το όνομα ενός/μιας μόνο ερευνητή/τριας. Παράδειγμα: η θεωρία της κοινωνικής μάθησης, της επεξεργασίας πληροφοριών ή των δυναμικών συστημάτων.

Παραδείγματα θεωριών Τέλος, υπάρχουν οι «μικροθεωρίες», οι οποίες περιορίζονται στη διερεύνηση ενός μόνο φαινομένου ή μιας μόνο περιοχής Παράδειγμα: η «θεωρία για τη θεωρία» (theory theory), η οποία εξετάζει το πώς τα παιδιά προσχολικής ηλικίας κατανοούν (διαμορφώνουν, δηλαδή μια θεωρία για) τη λειτουργία του νου τους.

Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι … Πολλές από τις θεωρίες για την ανάπτυξη επηρεάστηκαν από θεωρίες που προέρχονται από άλλους επιστημονικούς κλάδους (π.χ., η δαρβινική θεωρία για την εξέλιξη των ειδών ή οι εξελίξεις στην Πληροφορική). Κάθε θεωρία που διατυπώνεται συνεισφέρει στην κατανόησή μας για την ανθρώπινη ανάπτυξη

Το γνωστικό αντικείμενο / πλευρές της ανάπτυξης Σωματική ανάπτυξη Γνωστική ανάπτυξη Ανάπτυξη της προσωπικότητας Κοινωνική ανάπτυξη

Χρονικές περίοδοι και ατομικές διαφορές Προγεννητική Βρεφική και νηπιακή ηλικία (έως 3 ετών) Προσχολική (3-6 ετών) Μέση παιδική (6-12 ετών) Εφηβεία (12-20 ετών) Πρώιμη ενήλικη ζωή (20-40) Μέση ενήλικη (40-65) Ύστερη ενήλικη

Η σχέση ανάμεσα στις επιμέρους πλευρές της ανάπτυξης και στις χρονικές περιόδους Εστίαση στην κάθε περίοδο ανάπτυξης ή στην κάθε πλευρά της ανάπτυξης;

Ποιοτικές αλλαγές (ασυνεχής ανάπτυξη) Αλλαγές στο είδος ή στον τύπο των χαρακτηριστικών ή των συμπεριφορών (Παράδειγμα από τη φύση: αυγό, κάμπια, πεταλούδα). Δηλαδή, στο επόμενο στάδιο εμφανίζονται συμπεριφορές ή χαρακτηριστικά τα οποία δεν υπήρχαν στο προηγούμενο στάδιο. Οι ποιοτικές αλλαγές, επίσης, περιλαμβάνουν αλλαγές ως προς τη δομή και την οργάνωση των χαρακτηριστικών.

Ποσοτικές αλλαγές (συνεχής ανάπτυξη) Οι ποσοτικές αλλαγές περιλαμβάνουν αλλαγές ως προς την ποσότητα, τη συχνότητα εμφάνισης ενός χαρακτηριστικού ή μιας συμπεριφοράς. Οι αλλαγές θεωρούνται ότι είναι σταδιακές.

Παράδειγμα ποσοτικής και ποιοτικής αλλαγής Ποσοτική αλλαγή: Λίγα λεπτά μετά την παρουσίαση ενός συνόλου αντικειμένων σε μια ομάδα παιδιών, ένα παιδί 4 ετών ανακαλεί τρία αντικείμενα, ενώ ένα παιδί 7 ετών ανακαλεί επτά αντικείμενα. Ποιοτική αλλαγή: Ένα παιδί 7 ετών χρησιμοποιεί στρατηγικές απομνημόνευσης (όπως κατηγοριοποίηση παρόμοιων αντικειμένων ή επανάληψη) ενώ ένα παιδί 4 ετών δεν χρησιμοποιεί στρατηγικές.

Ποσοτικές και ποιοτικές αλλαγές Το ερώτημα αν οι αλλαγές είναι ποσοτικές ή ποιοτικές μπορεί επίσης να διατυπωθεί ως εξής: H ανάπτυξη συμβαίνει σε στάδια ή όχι; Όταν υπάρχουν ομοιότητες σε κάποιες καινούργιες ικανότητες ή συμπεριφορές, οι οποίες εμφανίζονται σε μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο, ένας θεωρητικός μπορεί να συναγάγει το συμπέρασμα ότι το παιδί διανύει ένα συγκεκριμένο στάδιο.

Ποσοτικές και ποιοτικές αλλαγές Οι περισσότεροι θεωρητικοί σήμερα συμφωνούν ότι κατά τη διάρκεια της ανάπτυξης συμβαίνουν τόσο ποιοτικές όσο και ποσοτικές αλλαγές.

Ποσοτικές και ποιοτικές αλλαγές Στο παράδειγμα της μνημονικής ανάκλησης από τα παιδιά, κάποιος μπορεί να υποθέσει ότι η αύξηση της νοητικής ικανότητας (ποσοτική αλλαγή) διευκολύνει την ανάπτυξη μιας στρατηγικής απομνημόνευσης (π.χ. κατηγοριοποίηση αντικειμένων, η οποία είναι ποιοτική αλλαγή). Η αύξηση στην ταχύτητα και την ακρίβεια της στρατηγικής, μπορεί να οδηγήσει, στη συνέχεια, σε ποσοτική αλλαγή.

Κρίσιμες και ευαίσθητες περίοδοι Κρίσιμη περίοδος: Μια συγκεκριμένη χρονική περίοδος στην ανάπτυξη, όταν ένα ιδιαίτερο γεγονός έχει τις μέγιστες επιπτώσεις και η παρουσία ορισμένων ειδών περιβαλλοντικών ερεθισμάτων είναι απαραίτητή, ώστε η πορεία της ανάπτυξης να είναι φυσιολογική

Κρίσιμες και ευαίσθητες περίοδοι Ευαίσθητη περίοδος: Μια χρονική περίοδος στην ανάπτυξη, όταν οι οργανισμοί είναι ιδιαιτέρως ευπαθείς σε συγκεκριμένα είδη περιβαλλοντικών ερεθισμάτων, αλλά η απουσία των ερεθισμάτων αυτών δεν έχει πάντοτε μη αναστρέψιμες συνέπειες

Η επίδραση της κληρονομικότητας (φύση) και του περιβάλλοντος (ανατροφή) Ποιο ποσοστό της συμπεριφοράς του ατόμου καθορίζεται από τη γενετικά καθορισμένη φύση του και από ποιο από την ανατροφή του;

Ποια είναι η συμβολή της κληρονομικότητας και του περιβάλλοντος; Σήμερα σχεδόν όλοι συμφωνούν ότι η εξέλιξη οφείλεται σε μια σύνθετη αλληλεπίδραση μεταξύ κληρονομικότητας και περιβάλλοντος. Για παράδειγμα, η ίδια κληρονομική προδιάθεση εκδηλώνεται με διαφορετικό τρόπο σε διαφορετικά περιβάλλοντα και, αντίστροφα, το ίδιο περιβάλλον έχει διαφορετική επίδραση σε άτομα με διαφορετικό γενετικό υλικό. Ακόμα, πολλές φορές το περιβάλλον που δημιουργούμε μπορεί να αντανακλά γενετικές προδιαθέσεις. Π.χ., ενεργητικά ή παθητικά παιδιά επιλέγουν διαφορετικού τύπου παιχνίδια.

Θεωρητικές προσεγγίσεις στη διά βίου ανάπτυξη Η ψυχοδυναμική προσέγγιση Η συμπεριφορική προσέγγιση Η γνωστική προσέγγιση Η ανθρωπιστική προσέγγιση Η συναφειακή/αλληλεπιδραστική προσέγγιση Εξελικτικές προσεγγίσεις

Η ψυχοδυναμική προσέγγιση: Εστίαση στον εσωτερικό κόσμο Η ψυχαναλυτική θεωρία του Freud: Δυνάμεις που λειτουργούν στο ασυνείδητο καθορίζουν τη διαμόρφωση της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς Δομική διάσταση: Εκείνο (αρχή της ηδονής), Εγώ (αρχή της πραγματικότητας), Υπερεγώ

Η ψυχοδυναμική προσέγγιση: Εστίαση στον εσωτερικό κόσμο Στάδια ψυχοσεξουαλικής ανάπτυξης: Στοματικό, πρωκτικό, φαλλικό, λανθάνουσας σεξουαλικότητας και γεννετήσιας λειτουργίας

Η ψυχοδυναμική προσέγγιση: Εστίαση στον εσωτερικό κόσμο Η ψυχοκοινωνική θεωρία του Erikson: Η προσέγγιση που μελετά τις αλλαγές στην αλληλεπίδραση του ατόμου με άλλα άτομα και στην αντίληψη για τους άλλους, καθώς και τις αλλαγές στη γνώση και την αντίληψη του εαυτού ως μέλους της κοινωνίας

Η συμπεριφορική προσέγγιση: Εστίαση στην παρατηρούμενη συμπεριφορά Η προσέγγιση που προτείνει ότι βάση για την κατανόηση της ανάπτυξης είναι η παρατηρούμενη συμπεριφορά και τα εξωτερικά ερεθίσματα του περιβάλλοντος

Η συμπεριφορική προσέγγιση: Εστίαση στην παρατηρούμενη συμπεριφορά Κλασική εξαρτημένη μάθηση: Υποκατάσταση ερεθίσματος Συντελεστική εξαρτημένη μάθηση Κοινωνική-γνωστική θεωρία μάθησης: Μάθηση μέσω της μίμησης

Η γνωστική προσέγγιση: Μελέτη της αφετηρίας της νόησης Η προσέγγιση που επικεντρώνεται στις διαδικασίες οι οποίες επιτρέπουν στον άνθρωπο να γνωρίζει, να κατανοεί και να σκέπτεται για τον κόσμο γύρω του

Η γνωστική προσέγγιση: Μελέτη της αφετηρίας της νόησης Η θεωρία γνωστικής ανάπτυξης του Piaget Προσεγγίσεις επεξεργασίας πληροφοριών Προσεγγίσεις γνωστικής νευροεπιστήμης

Η ανθρωπιστική προσέγγιση: Έμφαση στα μοναδικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου Θεωρία που υποστηρίζει ότι ο άνθρωπος έχει μια φυσική ικανότητα να λαμβάνει αποφάσεις για τη ζωή του και να ελέγχει τη συμπεριφορά του

Η ανθρωπιστική προσέγγιση: Έμφαση στα μοναδικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου Rogers, Maslow: Κύριος στόχος της ζωής του ατόμου είναι η αυτοπραγμάτωση. Αυτοπραγμάτωση είναι μια κατάσταση αυτοεκπλήρωσης, κατά την οποία το άτομο έχει εκδιπλώσει όλες τις δυνατότητές του με το δικό του, προσωπικό, τρόπο (Physiology, Security, Belongingness, Esteem, Self-actualization)

Η συναφειακή/αλληλεπιδραστική προσέγγιση Η συναφειακή προσέγγιση: Θεωρία που αντιμετωπίζει την ανάπτυξη ως τη σχέση ανάμεσα στα άτομα και στο φυσικό, το γνωστικό, τον κοινωνικό κόσμο και τον κόσμο της προσωπικότητας

Η συναφειακή/αλληλεπιδραστική προσέγγιση Η βιο-οικολογική προσέγγιση στην ανάπτυξη

Η συναφειακή/αλληλεπιδραστική προσέγγιση Η κοινωνικο-πολιτισμική θεωρία του Vygotsky: Η προσέγγιση που δίνει έμφαση στον τρόπο που προχωρεί η νοητική ανάπτυξη, ως προϊόν κοινωνικών αλληλεπιδράσεων ανάμεσα στα μέλη μιας πολιτισμικής ομάδας

Εξελικτικές προσεγγίσεις Η θεωρία η οποία επιχειρεί να εντοπίσει τη συμπεριφορά που είναι αποτέλεσμα κληρονομικών καταβολών του ατόμου από τους προγόνους του