«Φωνητική-Φωνολογία και Εκπαιδευτικές εφαρμογές» ΕΥΓΕΝΙΑ Γ. ΜΑΓΟΥΛΑ Ανάπλ. Καθηγήτρια Γλωσσολογίας ΠΤΔΕ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ

Εισαγωγή Ο προφορικός λόγος είναι αποτέλεσμα της πράξης της ομιλίας (speech act) Η ομιλία προκύπτει από την συγχρονισμένη λειτουργία 3 συστημάτων: Αναπνευστικό Φωνητικό Αρθρωτικό

Η ομιλία είναι αεροδυναμικό φαινόμενο και στηρίζεται στον κατάλληλο χειρισμό του αέρα στα 3 συστήματα. Δυσλειτουργία ενός συστήματος επιφέρει αλλοιώσεις στο τελικό προϊόν. Παραδείγματα

ΑΝΑΠΝΕΥΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

Η κίνηση του διαφράγματος κατά την εισπνοή και την εκπνοή

ΦΩΝΗΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΜΙΛΙΑΣ

ΦΩΝΗΤΙΚΕΣ ΧΟΡΔΕΣ

ΑΡΘΡΩΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΟΜΙΛΙΑΣ

ΤΑ ΣΗΜΕΙΑ ΑΡΘΡΩΣΗΣ ΚΑΙ ΤΑ ΟΡΓΑΝΑ ΑΡΘΡΩΣΗΣ

Ο ΤΟΠΟΣ ΑΡΘΡΩΣΗΣ ΤΩΝ ΣΥΜΦΩΝΩΝ

Άρθρωση των φωνηέντων a

Άρθρωση των φωνηέντων Σχηματική απεικόνιση της θέσης άρθρωσης των 5 φωνηέντων της Ελληνικής, σύμφωνα με τις διαστάσεις της στοματικής κοιλότητας (Μποτίνης 2011, σελ. 212)

Το ηχητικό σήμα της ομιλίας π εί τ ε μ ου τ η ν τ ι μ ή τ η ς κ ού π α ς

α γ ά π η/ σ’ έ ν α ν Α γγ ε λ ο , α γ ά π η σ’ / έ ν α ν ά γγ ε λ ο

π εί τ ε μ ου τ η ν τι μ ή τ η ς σ κ ού π α ς

Τα φωνητικά σύμβολά του Διεθνούς Φωνητικού Αλφαβήτου

ΟΙ ΦΩΝΗΕΝΤΙΚΟΙ ΦΘΟΓΓΟΙ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Πρόσθια Κεντρικά Οπίσθια Κλειστά i [j, ç, ɲ] u Μεσαία e o Ανοιχτά a

Διαφοροποίηση μεταξύ φθόγγων Ο άνθρωπος διαθέτει έμφυτη ικανότητα να διακρίνει γλωσσικούς ήχους μέσω της ακοής του: [p] – [b] [pes] (πες) – [bes] (μπες), [x] – [k] [xάno] (χάνω) – [kάno] (κάνω) Τα βρέφη (περίπου 5 μηνών) μπορούν να διακρίνουν μεταξύ των φθόγγων [b] και [p] ή μεταξύ [x] και [k], όταν τους δίνονται σχετικά ερεθίσματα. Η ικανότητα διάκρισης μεταξύ κατηγοριών φθόγγων ονομάζεται categorical discrimination capacities

Φθόγγοι - Φωνήματα Φθόγγοι: ήχοι που παράγονται από τα όργανα της ομιλίας και συνδυάζονται με άλλους στη παραγωγή λέξεων: π.χ. εννιά [e], [ɲ], [a] Φωνήματα: είναι οι φθόγγοι με διαφοροποιητική λειτουργία στη γλώσσα. Διακρίνουν λέξεις και σημασίες. π.χ. πόνος – τόνος  /p/ ≠ /t/ φάρος – βάρος  /f/ ≠ /v/ Τα σύμβολα προέρχονται από το Διεθνές Φωνητικό Αλφάβητο (Δ.Φ.Α.), διεθνώς (IPA). ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

Ελάχιστα ζεύγη αντίθεσης (χειρισμός φωνημάτων) Ελάχιστα ζεύγη αντίθεσης (χειρισμός φωνημάτων) __ όδι __ ότα __ ώτα ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

σώ_α σό_α ___ έφι __ έφη ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

__ ώμα __ όμα __ άι __ άκι ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ (συνέχεια) ΦΩΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΠΙΠΕΔΟ (συνέχεια) Στο φωνολογικό επίπεδο της γλώσσας περιλαμβάνονται επίσης: 1. Η συλλαβή 2. Η ρίμα 3. Ο τονισμός 4. Ο επιτονισμός (σημεία στίξης) Πώς κατακτώνται στον γραπτό λόγο τα στοιχεία αυτά; ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

Φωνολογικές/αρθρωτικές δυσκολίες Beveridge και Conti Ramsden (1987) Τρεις κατηγορίες αρθρωτικών/ φωνολογικών διαταραχών: Αναπτυξιακή φωνολογική διαταραχή (ελλιπής ή λανθασμένη παραγωγή φωνημάτων) Αναπτυξιακή δυσαρθρία (προκαλείται από ανατομικές ανωμαλίες στα όργανα άρθρωσης ή από ανώμαλη νευρομυϊκή λειτουργία) Αναπτυξιακή απραξία (δυσλειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος)

Τεμαχιακές αποκλίσεις της ομιλίας Παραλείψεις συμφώνων ή φωνηέντων (..άλα = γάλα, τώ..α = τώρα) Απλοποίησεις συμπλεγμάτων (μπα..τούνι ) Αντικαταστάσεις συμφώνων ή φωνηέντων (σάλασα = θάλασσα, νελό=νερό) Αλλοιώσεις συμφώνων ή φωνηέντων (άλα = έλα, ατούντα=αρκούδα)

Φωνολογικό επίπεδο διάκριση μη διάκριση Φωνήματα: /p/ - /f/ πόρος – φόρος, /r/ - /l/ ώρα - όλα, /k/ - /x/ κάνω – χάνω Τόνος: χάλι – χαλί , χώρα – χωρά, πόδια – ποδιά Επιτονισμός: ‘Θα έρθεις μαζί μου’ (; ! …) μη διάκριση -δυσκολία των παιδιών στην κατάκτηση των διακρίσεων: τι ώλα είναι; είβα τη φάλασσα -υφολογική ποικιλία: άσχημος-άσκημος, χθες – χτες - ζεύγη λόγιων-μη λόγιων λέξεων: πήρε ά.δει.α – ά.δεια καλάθια, το ί.δι.ο συμφέρον – το ί.διο συμφέρον

Συλλαβές - συλλαβισμός Ενότητες φθόγγων μικρότερες από τη λέξη ή ίσες με αυτή. Τα φωνήεντα προφέρονται μόνα τους. Τα σύμφωνα προφέρονται μαζί με τα φωνήεντα Στην ελληνική γλώσσα υπάρχει τάση για ανοικτές συλλαβές. (πα, με, κα,) Βασική συλλαβή: ΣΦ Τα είδη των συλλαβών της ελληνικής και στάδια κατάκτησης 1ο : Φ, ΣΦ : έ-λα, τη, γά-τα, η 2ο : ΦΣ, ΣΦΣ : αχ, αν, λες, φως, ιν-δί-α, πόρ-τα 3ο : ΣΣΦ, ΣΣΦΣ : στη, στης, σπίρ-το, βρα-χνός 4ο : ΣΣΣΦ, ΣΣΣΦΣ : στρα-τός, ε-χθρός

Η συλλαβική ρίμα Φως  φ= έμβαση ω= πυρήνας ς= έξοδος πυρήνας + έξοδος = ρίμα

Η λεξική ρίμα Η «λεξική ρίμα» ή απλώς «ρίμα» (rime) είναι μέρος της λέξης με αρχή το τονισμένο φωνήεν και τέλος το τέλος της λέξης. βαρ{έλι}, π{όδι}, παιδ{ί}, μαχ{αίρι} Ο όρος «ποιητική ρίμα» (rhyme) υποδηλώνει την αξιοποίηση της ηχητικής ομοιότητας των καταλήξεων στον ποιητικό λόγο. ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

Ο τονισμός Παρατηρείστε τις λέξεις: χώρα – χωρά, Παρατηρείστε τις λέξεις: χώρα – χωρά, χάλι – χαλί, πάνω – πανό Τι συμπεραίνετε για την λειτουργία του τόνου; Η θέση του τόνου είναι φωνολογικό στοιχείο στην ελληνική γλώσσα. Στην ελληνική, το φωνήεν που τονίζεται επιμηκύνεται ενώ η έντασή του αυξάνεται λίγο. ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

Ο επιτονισμός Είναι η αυξομείωση του ύψους της φωνής, οι παύσεις, η επιμήκυνση των φθόγγων και ο τρόπος προφοράς τους, στη μονάδα της λέξης ή της πρότασης, για επικοινωνιακούς σκοπούς. Παιδιά με σύνδρομο αυτισμού παρουσιάζουν έλλειμμα στον επιτονισμό Ο επιτονισμός αποδίδεται μερικώς στον γραπτό λόγο. ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

Σημασιολογικό Συντακτικό Μορφολογικό Φωνολογικό Φωνητικό Παιδεία : εκπαίδευση μόρφωση μάθηση καλλιέργεια κουλτούρα, ανατροφή αγωγή διάπλαση διαπαιδαγώγηση Σημασιολογικό Ποιο έργο παίζεται στο θέατρο; Ποιο έργο παίζετε στο θέατρο; Συντακτικό τρέχ-ουμε τρέχ-αμε ο φίλ-ος τον φίλ-ο του φίλ-ου Μορφολογικό a e o i u p b x γ t f r n ... Φωνολογικό Φωνητικό

ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΠΙΠΕΔΑ ΗΛΙΚΙΑ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΣΥΝΤΑΞΗ 6 μ – 1 χρ. βάβισμα --------- ---------- -------- 1 χρ. – 2 χρ. κλειστά πρόσθια Σ, ανοικτά Φ, 2-3 συλλαβές, ΣΦ, επιτονισμός 50-250 λ. Μη κατηγοριο-ποιημένες λ. Ολοφραστικό. Προτάσεις 2-3 λ., ασύνδετες. τηλεγρ. λόγος 2 - 3 ρινικά,υγρά, Φ, ΣΣΦ, 3 συλλ. Αριθμοί, κλίσεις ουσιαστικών, άρθρα. Κανόνες ομαλού σχηματ. Ραγδαία αύξηση λεξιλ. (200-500). Υποκατηγορίες (πουλιά, ψάρια) Σύνθετες προτ., λειτουργικά στοιχεία, αναφ., συνδετ. 3 - 4 τριβόμενα πρόσθ., συμπλέγματα, πολυσύλλ. Εξαιρέσεις κανόνων Γενικές κατηγορίες (ζώα) Σύνθετες προτάσεις, έμφαση, μετασχημ. 4 - 5 τριβόμενα , συμπλέγμ. ks, ps Λάθη στους μη ομαλούς σχηματισμούς. Παράγωγες & Σύνθετες λ. αφηρημένες έννοιες Μετασχημ. κανόνες ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΣΥΝΤΑΞΗ ΕΠΙΠΕΔΑ ΗΛΙΚΙΑ ΦΩΝΟΛΟΓΙΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ΣΥΝΤΑΞΗ 5 – 6 Φωνολογική επίγνωση Λάθη σε ανώμαλους μορφολογικά τύπους 10.000 λ. πλούσιο λεξιλ. εννοιολογικά ελλιπές Κατανόηση και παραγωγή συνθετότερων προτάσεων. Μετασχ. κανόνες 6 - 7 Ολοκλήρωση κατάκτησης φωνολογίας Περιορισμένα λάθη Κατάκτηση περίπλοκων συντακτ. δομών και μετασχ. κανόνων 7 - 8 Φωνήματα – γράμματα - τονισμός Εκμάθηση γραμ-ματικής: συστή-ματα κλίσης, μέρη του λόγου Γραπτή μορφή λέξεων, διδασκ. παράγωγων και σύνθετων λ. Παραγωγή γραπτού λόγου με απλές δομές 8 - 9 --------- Εκμάθηση γραμματικής Μορφολογική επίγνωση Ετυμολ. οικογ. λέξεων., εννοιολογικές οικογ. λέξ. Παραγωγή γραπτού λόγου σύνθετων δομών: επαυξημένη πρόταση 9 - 10 ΕΥΓΕΝΙΑ ΜΑΓΟΥΛΑ

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας