ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΣΚΕΨΗ Δήμητρα Κατή η’ εξάμηνο dimkati@ecd.uoa.gr Ιστοσελίδα μαθήματος http://eclass.uoa.gr

Συγγράμματα και άλλο υλικό: Bιβλία: επιλέγετε ένα από τα ακόλουθα: Κατή Δ. (2012) Ο γνωσιακός ρόλος της γλώσσας: η συμβολή των επιστημών της γλώσσας και της νόησης. Aθήνα: Νήσος M. A. K. Halliday, & J. R. Martin. (2004) Η γλώσσα της επιστήμης. Αθήνα: Μεταίχμιο. Διαφάνειες διαλέξεων στην ιστοσελίδα (πιθανώς και σε φάκελο): ο βασικός οδηγός ανάγνωσης για εξετάσεις

Περιεχόμενο μαθήματος: Εισαγωγή στη μελέτη της σχέσης γλώσσας και νόησης Τί είναι γλώσσα και τί νόηση; Καθορίζει η γλώσσα τη νόηση; ◄ Διαφορές στις γλώσσες και στη χρήση τους συνεπάγονται διαφορές νοητικές; Πιο αναλυτικά →

στη μελέτη της σχέσης γλώσσας και νόησης: Εισαγωγή στη μελέτη της σχέσης γλώσσας και νόησης: Κομβικό πρόβλημα μαθήματος: πώς διαπλάθεται ο νους από τη γλώσσα (και όχι το αντίστροφο, δηλ. πώς η αντίληψη και η νόηση διαπλάθουν τη γλώσσα); Ιστορική αναδρομή στο πώς προσεγγίζεται ο γνωσιακός ρόλος της γλώσσας, δηλ. η εμπλοκή της σε διεργασίες αντίληψης, μνήμης, σκέψης κλπ. Εξελίξεις στη φιλοσοφία Εξελίξεις στην επιστήμη Επιμερισμός του ερωτήματος για το γνωσιακό ρόλο της γλώσσας (π.χ. η γλώσσα εν γένει ή κάθε συγκεκριμένη γλώσσα;)

Τί είναι γλώσσα και τί είναι νόηση; Θεωρίες και περιγραφές της νόησης Θεωρίες και περιγραφές της γλώσσας Το πώς περιγράφουμε τη γλώσσα και τη νόηση καθορίζει τις θέσεις μας για τη σχέση τους και ειδικότερα το ρόλο σε αυτήν.

Γλώσσα και Νόηση φαινόμενα Όχι κατανάγκη ανεξάρτητα αλλά μάλλον διαπλεκόμενα, π.χ. γλωσσικά αρθρωμένη σκέψη η τομή τους Δυναμικά και όχι στατικά, δηλ. η γλώσσα ως δραστηριότητα ομιλίας (π.χ. στα ελληνικά) και όχι ως ένα στατικό αντικείμενο (π.χ. τα ελληνικά όπως τα συλλαμβάνουμε σαν ένα «πράγμα» που δεν αλλάζει ποτέ) Πολύμορφα: Ποικίλες επιμέρους διεργασίες που διαπλέκονται πιθανώς

Aυτόνομα φαινόμενα; ΝΟΗΣΗ ΓΛΩΣΣΑ Αντίληψη; Λεξιλόγιο; Μνήμη; Σύνταξη; ‘Εννοιες; .... ΓΛΩΣΣΑ Λεξιλόγιο; Σύνταξη; Αφηγήσεις; ..... 7

Ή διαπλεκόμενα; Τομή γλώσσας και νόησης/σκέψης Γλωσσική σκέψη 8

Δυναμικά και όχι στατικά φαινόμενα δηλ. η γλώσσα ως δραστηριότητα ομιλίας (π.χ. τα άπειρα επεισόδια επικοινωνίας μεταξύ όλων των ατόμων που μιλούν ελληνικά) και όχι ως ένα στατικό αντικείμενο (π.χ. τα ελληνικά όταν τα συλλαμβάνουμε σαν ένα «πράγμα» που δεν αλλάζει ποτέ)

Πολύμορφα φαινόμενα Νόηση; Αντίληψη, μνήμη, μάθηση, προσοχή, επίλυση προβλημάτων, συμπερασμοί κλπ. Ποικίλα είδη μνήμης, μάθησης, συλλογισμών κλπ. Γλώσσα; Λεξιλόγιο; Σύνταξη; Αφήγηση; Τρόποι συνομιλίας;

στην ανάπτυξη της ανθρώπινης νoημοσύνης; 3. Μεσολαβεί η γλώσσα στην ανάπτυξη της ανθρώπινης νoημοσύνης; με άλλα λόγια Οι νοητικές δυνατότητες του ανθρώπου καθορίζονται από το γεγονός ότι επικοινωνεί γλωσσικά; Πολύ διαφορετικές απαντήσεις ιστορικά: Θετικές και αρνητικές

κατά βάση τις νοητικές διεργασίες. Συνιστά μόνο αγωγό της σκέψης, ΟΧΙ! Η γλώσσα δεν επηρεάζει κατά βάση τις νοητικές διεργασίες. Συνιστά μόνο αγωγό της σκέψης, δηλ. μεταφέρει απλώς τις ιδέες μας στους άλλους (π.χ. Τα κυρίαρχα ρεύματα της γνωσιακής επιστήμης).

Η γλώσσα ως αγωγός ή ένδυμα της σκέψης (μιας σκέψης που εκ των πραγμάτων στη λογική αυτή προϋπάρχει)

Οι νοητικές ικανότητες του ανθρώπου οικοδομούνται διαμέσου ΝΑΙ! Οι νοητικές ικανότητες του ανθρώπου οικοδομούνται διαμέσου της επαφής του με τους άλλους (ειδικότερα της κοινωνίας και του πολιτισμού, που περιλαμβάνουν τη γλωσσική επικοινωνία) Η γλώσσα δεν εξυπηρετεί μόνο την επικοινωνία αλλά και τη σκέψη (π.χ. Κοινωνικές θεωρίες του νου όπως του Bυγκότσκι και της γλώσσας όπως του Xαλιντέυ)

Η γλώσσα ως εργαλείο ή εργαλειοθήκη ή ικρίωμα/σκαλωσιά Επαυξάνει/ενισχύει, ανυψώνει, δρομολογεί τη σκέψη

Η γλώσσα ως οδοστρωτήρας του νου Το μέσο της σκέψης (το κύριο έστω μέσο) Σκεφτόμαστε μόνο με λόγια

Η γλώσσα ως αγωγός της σκέψης Εξυπηρετεί μόνο την επικοινωνία Η γλώσσα ως μέσο σκέψης Εξυπηρετεί τη σκέψη και όχι μόνο την επικοινωνία

Ποιός ο ρόλος της γλώσσας στην ανάπτυξη της σκέψης στα παιδιά; Πιο συγκεκριμένα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν: Παραδείγματα: Ποιός ο ρόλος της γλώσσας στην ανάπτυξη της σκέψης στα παιδιά; Π.χ. Οι έννοιες αναπτύσσονται μέσω των λέξεων ή ανεξάρτητα από αυτές; Η ανάπτυξη εννοιών επιταχύνονται από τη μάθηση λέξεων ή είναι δυνατή μόνο μέσω των λέξεων; Ο ενδιάθετος λόγος (δηλ. ο σιωπηλός μονόλογος προς τον εαυτό μας κατά τον ψυχολόγο Βυγκότσκι) συνιστά ιδιαίτερο στον άνθρωπο και ισχυρό είδος σκέψης;

Κινέζικος τρόπος κατηγοριοποίησης Aμερικανικός τρόπος κατηγοριοποίησης Έννοιες και σκέψη: Ποια δύο ανήκουν μαζί; Κινέζικος τρόπος κατηγοριοποίησης (σχέση) Aμερικανικός τρόπος κατηγοριοποίησης (αφηρημένη Κατηγορία)

Πώς καθορίζεται η σκέψη από τεχνολογίες όπως η γραφή και το διαδίκτυο; Η ανακάλυψη και η χρήση της γραφής αναδιαμόρφωσε ιστορικά τις ικανότητες σκέψης του ανθρώπου; Είναι ο σύγχρονος νους «καλωδιωμένος» με τις νέες τεχνολογίες και έχει συνεπώς σημαντικά αυξημένες δυνατότητες σκέψης; (π.χ. με χρήση υπολογιστών, διαδικτύου, μηχανών αναζήτησης όπως η Google)

Ο σύγχρονος νους ειδικά σε απαιτητικές δραστηριότητες όπως η επιστήμη περιγράφεται ως πλήρως «καλωδιωμένος» με την τεχνολογία και τη συλλογική (επιστημονική κυρίως) σκέψη. Βλ. χαρακτηριστικά το βιβλίο του φιλόσοφου Clark

ανάλογα με τη γλωσσική της διατύπωση, Πόσο διαφέρει η σκέψη ανάλογα με τη γλωσσική της διατύπωση, μεταξύ άλλων το είδος του κειμένου; Π.χ. Καθίσταται πιο αφηρημένη σε ορισμένα είδη λόγου; Στο αφήγημα έναντι της συνομιλίας; Στο επιστημονικό κείμενο έναντι οδηγιών χρήσης ενός προϊόντος;

Πώς διαφέρει ο επιστημονικός λόγος από άλλα είδη λόγου; δηλ. μεταξύ άλλων ο λόγος που πρέπει να κατακτήσουν τα παιδιά μέσω του σχολείου; ακόμη και στο νηπιαγωγείο ένα κείμενο για τα είδη των ζώων (έναντι ενός παραμυθιού ή μιας συνταγής) Πώς αναπτύχθηκε ιστορικά η ιδιαίτερη γλωσσική του οργάνωση και η πυκνή αφηρημένη σκέψη του; Τί δυσκολεύει την κατανόηση επιστημονικών κειμένων;

Παραδείγματα σχετικά απλά μάλιστα Παραδείγματα σχετικά απλά μάλιστα δυσνόητων εκφράσεων από επιστημονικά κείμενα «κοινωνικές παράμετροι περιορισμού της παραγωγής νοημάτων σε τοπικό επίπεδο». «ιστορικές διαδικασίες διαμόρφωσης των δυνατοτήτων αλληλεπίδρασης των γλωσσικών πόρων» «αναδεικνύεται μια κοινωνική όψη της λογικότητας που περιορίζει τις επιλογές του κάθε μεμονωμένου ομιλητή».  

Tι ρόλο διαδραματίζει η γλώσσα σε νοητικές διεργασίες όπως η μνήμη, η αντίληψη, η επίλυση προβλημάτων, η κατηγοριοποίηση, οι συλλογισμοί, η απεικόνιση σχημάτων; Διάφορες έρευνες στη γνωσιακή πειραματική ψυχολογία → →

Πάνω: σχέδιο (a) και παραλλαγές του (b), (c) Πάνω: σχέδιο (a) και παραλλαγές του (b), (c). Εάν αλλάξουμε θέσεις του, αναγνωρίζουμε ότι ακόμη (a); Πόσο δυσκολευόμαστε όταν αλλάξει πολύ; Βοηθάει η γλώσσα; (Shepard 1975.) Κάτω: χειρισμός νοητικών εικόνων: Τα σχήματα αυτά μπορούν να διπλωθούν σε κύβο. Σε ποιο όμως θα συναντηθούν τα δύο βέλη; (Kosslyn 1985.) ΣΚΕΨΗ ΧΩΡΙΣ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ; ΟΠΩΣ Η ΑΠΕΙΚΟΝΙΣΗ ΣΤΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΠΕΙΡΑΜΑΤΑ;

ΕΠΗΡΕΑΖΕΤΑΙ Η ΜΝΗΜΗ ΑΠΟ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ; ΟΙ ΕΝΝΟΙΕΣ/ΛΕΞΕΙΣ ΠΟΥ ΚΑΤΕΧΟΥΜΕ ΒΟΗΘΟΥΝ ΝΑ ΘΥΜΗΘΟΥΜΕ ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΤΙ ΕΙΔΑΜΕ;

π.χ. Πείραμα Κunen & Duncan (1983) Σχήμα στη μέση αναπαράγεται αρκετά διαφορετικά, ανάλογα με το πώς είχε ονομαστεί π.χ. ως σκάλα αριστερά ή ως το γράμμα Α δεξιά 28

Επίλυση προβλημάτων Πολυμελετημένη διεργασία σκέψης Πολυμελετημένη διεργασία σκέψης στην πειραματική και γνωσιακή ψυχολογία Ερωτήματα: Βοηθά η λεκτική διατύπωση ενός προβλήματος τη λύση του; Επηρεάζεται το είδος της λύσης από το είδος της διατύπωσης; βλ. παραδείγματα προβλημάτων→ →

Α) Πώς ενώνεις 9 βούλες με 4 γραμμές χωρίς να σηκώσεις το μολύβι; Β) Πώς καταφέρνεις 6 σπίρτα να γίνουν 4 τρίγωνα ίδιου μεγέθους, με κάθε πλευρά ίση με το μήκος ενός σπίρτου;

Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall Ο πύργος του Ανόι κλασικό πείραμα επίλυσης προβλήματος στη γνωσιακή ψυχολογία Μετακίνησε τρία δαχτυλίδια από το A στο C. Μόνο όμως το πάνω δαχτυλίδι μπορεί να μετακινηθεί κάθε φορά Ένα μεγαλύτερο δαχτυλίδι δεν μπορεί να είναι ψηλότερα του μικρότερου. Βοηθάει το σπάσιμο σε επιμέρους στόχους. Figure 7.7 from: Kassin, S. (2001). Psychology, third edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall

Eίναι δυνατή σκέψη χωρίς τη γλώσσα, μεταξύ άλλων σε ζώα και βρέφη; Πειράματα του ψυχολόγου Κόλλερ, δεκαετία 1920: Πώς φτάνεις μια μπανάνα με διάφορα ξύλα όταν κανένα από μόνο του δεν μπορεί;

Σκέφτονται τουλάχιστον τα «εκπολιτισμένα» ζώα; δηλ Σκέφτονται τουλάχιστον τα «εκπολιτισμένα» ζώα; δηλ. οι χιμπατζήδες μπονόμπο που έχουν μάθει να επικοινωνούν γλωσσικά στοιχειωδώς;

Πώς σκέφτονται οι αφασικοί; δηλ Πώς σκέφτονται οι αφασικοί; δηλ. όσοι έχουν κάποια βλάβη στον εγκέφαλο εξαιτίας εγκεφαλικών και ατυχημάτων, ειδικότερα μάλιστα στις περιοχές Μπροκά και Βερνίκε;

Οι περιοχές Μπροκά και Βερνίκε που θεωρούνται κατεξοχήν υπεύθυνες για τη γλώσσα (με πορτοκαλί και μωβ χρώμα)

Πώς σκέφτονται οι δίγλωσσοι; Ειδικότερα άτομα που μιλούν δύο τουλάχιστον γλώσσες αρκετά συχνά; Εάν μέσω της πρώτης μας γλώσσας έχουμε συνηθίσει κάποιους τρόπους σκέψης, αναθεωρούνται όταν μαθαίνουμε μια δεύτερη γλώσσα; (βλ. π.χ. τη σχετική θέση του ποιητή Γκαίτε στο ρεύμα του γερμανικού ρομαντισμού) Πόσο δυσκολευόμαστε να μάθουμε τις έννοιες μιας άλλης γλώσσας; Π.χοι ελληνόφωνοι να μάθουν τη διάκριση in-at της αγγλικής; (Αρκετές τοπικές προθέσεις γενικότερα δυσκολεύουν όσους τις μαθαίνουν σε δεύτερη γλώσσα)

Πώς σκέφτονται οι κωφοί που χρησιμοποιούν νοηματικές γλώσσες; (αν και συχνά και την ίδια γραπτή γλώσσα με τους ακούοντες) H σκέψη που διατυπώνεται σε μια νευματική γλώσσα διαφέρει από αυτή που διατυπώνεται σε μια προφορική γλώσσα; π.χ. Η νοηματική γλώσσα προσφέρεται περισσότερο για ορισμένου τύπου σκέψεις που δεν κωδικοποιούνται εύκολα προφορικά αλλά και το αντίστροφο. Η νοηματική προσφέρεται για ό,τι μπορεί να απεικονιστεί (π.χ. τον τρόπο της κίνησης) και λιγότερο για ιδιαίτερα αφηρημένες έννοιες (π.χ. διαπόμπευση, πραγμοποίησης)

Τί αποκαλύπτουν για τις σκέψεις μας οι χειρονομίες που συνοδεύουν ασυναίσθητα την ομιλία; (μεταξύ άλλων ποιος ο ρόλος τους στη διδασκαλία;) Ευρήματα π.χ. ότι αξίζουν της προσοχής μας γιατί συμπληρώνουν τα λόγια με τρόπο που ενισχύει τη μάθηση Δείχνοντας πληροφορίες που δεν είναι εύκολο να λεκτικοποιηθούν Βλ. εικόνες από χειρονομίες σε ομιλίες πολιτικών →

Λέξεις, γραφή τους και μαθηματικά Tί ρόλο διαδραματίζουν οι λέξεις για αριθμούς και η γραφή τους στην ανάπτυξη της μαθηματικής σκέψης ιστορικά και σε κάθε παιδί; (βλ. Bυγκότσκι και τον φιλόσοφο Λοκ για τη σημασία των λέξεων αλλά και της γραφής των αριθμών). Π.χ. Μπορούν να κατανοήσουν την αριθμητική πληθυσμοί χωρίς λέξεις για αριθμούς;)

4. Γλωσσική και επικοινωνιακή σχετικότητα: Αντιλαμβανόμαστε διαφορετικά τον κόσμο και σκεφτόμαστε διαφορετικά ανάλογα με τη γλώσσα που χρησιμοποιούμε και πώς τη χρησιμοποιούμε ακριβώς; Π.χ. Αντιλαμβανόμαστε διαφορετικά τα χρώματα; τα αντικείμενα; τα γεγονότα; το χρόνο; το χώρο ανάλογα με τη γλώσσα που συνηθίζουμε;

Χρώματα: Τεράστια βιβλιογραφία για το πώς τα αντιλαμβανόμαστε και ονομάζουμε. Π.χ. Δεδομένα ότι ελληνόφωνοι και ρωσσόφωνοι ονομάζουν τα χρώματα στην επόμενη διαφάνεια ως μπλε και γαλάζιο (γιατί οι γλώσσες τους διαθέτουν αυτές τις δύο λέξεις) αλλά οι αγγλόφωνοι τα ονομάζουν αρχικά μόνο blue έχουν μόνο μία βασική λέξη στην καθημερινή γλώσσα για τις σχετικές αποχρώσεις (ονομασίες όπως light blue δεν συνηθίζονται αν και είναι δυνατές)

Πώς αντιλαμβάνονται και περιγράφουν ομιλητές γλωσσών με άλλο λεξιλόγιο χρωμάτων τα παρακάτω χρώματα; Π.χ. Μπλέ; Γαλάζια; Σκούρα μπλέ;

Π.χ. Οι εκφράσεις τόπου/χώρου Διαφέρουν πολύ ακόμη και μεταξύ συγγενικών γλωσσών Παρατηρείστε στην επόμενη διαφάνεια ότι ενώ η ισπανική έχει μία μόνο τοπική πρόθεση αντίστοιχη της ελληνικής σε, η αγγλική έχει δύο προθέσεις και η ολλανδική τρεις

Περιγραφές γεγονότων κίνησης: (π.χ. ανεβαίνω, σκαρφαλώνω, φεύγω, γυρίζω) Μελέτες δείχνουν διαφορές μεταξύ ομιλητών που μιλούν διαφορετικές γλώσσες: Π.χ. ελληνικά και αγγλικά Ομιλητές αγγλικής χρησιμοποιούν περισσότερα και πιο συχνά ρήματα που δηλώνουν τρόπο της κίνησης, π.χ. run, walk, slither, slide, climb. Γενικότερα αναδεικνύουν δυναμικότητα φαινομένων. Oμιλητές ελληνικής χρησιμοποιούν περισσότερο και πιο συχνά ρήματα που δηλώνουν την κατεύθυνση της κίνησης, π.χ. ανεβαίνω, προχωρώ, βγαίνω. Γενικότερα επεκτείνονται στο στατικό υπόβαθρο της κίνησης.

Σκέφτονται διαφορετικά οι άνθρωποι που συνηθίζουν να χρησιμοποιούν τη γλώσσα τους με διαφορετικό τρόπο; Π.χ. Στις εγγράμματες κοινωνίες με διάδοση επιστημονικού λόγου από τις μη εγγράμματες όπου απουσιάζουν, για παράδειγμα, τα επιστημονικά κείμενα; Ανάλογα με τις συνήθειες επικοινωνίας κάθε κοινωνικής τάξης; (βλ. έρευνες με βάση το σκεπτικό του κοινωνιολόγου Bernstein για την επικοινωνία σε κάθε κοινωνικό στρώμα και τη σχέση της με την επικοινωνία στην εκπαίδευση, π.χ. συνομιλίες παιδιών προσχολικής ηλικίας πώς διαφέρουν ανάλογα με την κοινωνική τάξη;