Γλωσσολογία και Αρχαιολογία Μια ανήσυχη συμβίωση στην υπηρεσία της ΙΕ «κοιτίδας»

Μεγαλύτερο πρόβλημα Η αναζήτηση της κοιτίδας των ΙΕ προσκρούει σε μεγάλο βαθμό στο βασικό πρόβλημα: τον συγκερασμό των αρχαιολογικών και των γλωσσολογικών δεδομένων Τα γλωσσολογικά δεδομένα δεν μπορούν να εντοπίσουν στον χώρο και τον χρόνο έναν «λαό» (αν υποθέσουμε ότι υπήρχε ένας ΙΕ λαός), και τα αρχαιολογικά δεδομένα δεν μπορούν να ταυτίσουν έναν πολιτισμό με μία συγκεκριμένη γλώσσα, ελλείψει γραπτών μαρτυριών

Dixon (1997) What has always filled me with wonder is the assurance with which many historical linguists assign a date to their reconstructed proto- language.... We are told that proto-Indo-European was spoken about 6,000 years ago. What is know with a fair degree of certainty is the time between proto-Indo-Aryan and the modern Inclo-Aryan languages—something in the order of 3,000 years. But how can anyone tell that the development from proto-Indo-European to proto- Indo-Aryan took another 3,000 years?... Languages are known to change at different rates. There is no way of knowing how long it took to go from the presumed homogeneity of proto-Indo-European to the linguistic diversity of proto-Indo-Iranian, proto-Celtic, proto-Germanic, etc. The changes could have been rapid or slow. We simply don't know....Why couldn't proto-lndo-European have been spoken about 10,500 years ago?... The received opinion of a date of around 6000 BP for proto-Indo-European... is an ingrained one. I have found this a difficult matter to get specialists to even discuss. Yet it does seem to be a house of cards.

Δύο περιπτώσεις 1) Ο ελληνικός κλάδος της ΙΕ 2) Ο ινδο-ιρανικός κλάδος της ΙΕ Υπάρχουν πολλά παράλληλα ζητήματα, που σχετίζονται με την ταύτιση των κατοίκων των περιοχών αυτών ως ΙΕ (ή μη ΙΕ).

«Ποιοι ήταν οι Έλληνες;» Αρχαίες πηγές (Ηρόδοτος, Θουκυδίδης κλπ.): στον ελλαδικό χώρο κατοικούσαν και «βάρβαροι» λαοί με διάφορα ονόματα (Πελασγοί, Κάρες, Λέλεγες, Ετεοκρήτες, Δαναοί κ.ά.) Ύπαρξη στην ελληνική πολλών δανείων μη- ετυμολογούμενων (;) από την ΙΕ: δάφνη, λαβύρινθος, έλαιον, σαγήνη, κέρασος, σύκο, οίνος, θάλασσα, κολοκύνθη, σαργός, κολοσσός, κυπάρισσος, μήλον … κιθάρα, άναξ, τύραννος Αντίστοιχα πολλά τοπωνύμια και κύρια ονόματα: Όλυμπος, Κνωσός, Κόρινθος, Μυκήνες, Αθήνα, Ήρα, Παρνασσός, Λυκαβηττός, Κρήτη….

Αρχική αντίδραση Τα στοιχεία δείχνουν ότι ο ελλαδικός χώρος κατοικούνταν από «προ-έλληνες», τους οποίους αφομοίωσαν οι Έλληνες όταν ήρθαν στον ίδιο χώρο (ως υπόστρωμα – substrate) Καθώς τα τοπωνύμια παραπέμπουν σε αντίστοιχα της Μ. Ασίας (θεωρούμενα μέχρι το μη- ΙΕ), και οι προ-έλληνες αυτοί θεωρήθηκαν μη-ΙΕ καταγωγής

Πότε ήρθαν οι Έλληνες; «Κλασικό σενάριο» ερχομού των ελλήνων (ως λαού) Αρχικά μετά την πτώση των Μυκηναϊκών ανακτόρων (όταν ακόμη οι Μινωίτες και Μυκηναίοι θεωρούνταν προ-έλληνες) Με την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β, οι Έλληνες θεωρήθηκε ότι ήρθαν σταδιακά από το 1900 π.Χ ως και το 1200 π.Χ. (κάθοδος Δωριέων;)

Γιατί τότε; Ταίριαζε με την κλασική θεωρία περί ΙΕ κοιτίδας και διασποράς μετά το π.Χ. (Θεωρία Κούργκαν) Ενδείξεις στα αρχαιολογικά δεδομένα για σημαντική αλλαγή στα τέλη της 3 ης χιλιετίας π.Χ, ερμηνεύτηκε ως ερχομός νέου λαού (η παλιά αρχαιολογική αντίληψη)

Όμως… Α) Στις αρχαίες πηγές δεν υπάρχει καμία ανάμνηση μετανάστευσης ή ερχομού στον ελλαδικό χώρο. Αξιοπρόσεκτο, μολονότι δεν αποδεικνύει τίποτα από μόνο του Β) Στο δεύτερο μισό του 20ου αι. αποδείχτηκε ότι τα προ-ελληνικά τοπωνύμια φαίνεται να ετυμολογούνται με βάση τις Ανατολικές γλώσσες, ενός κλάδου της ΙΕ οικογένειας, άρα ένα μέρος τουλάχιστον από τους προ-έλληνες μάλλον ήταν ΙΕ καταγωγής

Το βασικό πρόβλημα Παρ’όλα αυτά, τα αρχαιολογικά δεδομένα είναι αυτά που μας αλλάζουν την εικόνα Καταρχήν, καμία ένδειξη στη 2 η χιλιετία π.Χ. για αλλαγή παραδείγματος, είσοδο ενός άλλου λαού στον ελλαδικό χώρο Chadwick: οι Δωριείς θα πρέπει να ήταν ήδη παρόντες στην Μυκηναϊκή Ελλάδα, απλά δεν καταγράφεται η διάλεκτός τους στην Γραμμική Β για κοινωνικούς λόγους (ίσως, όχι τόσο πιθανό)

Αναπροσαρμογή Γύρω στο π.Χ. τομή στα αρχαιολογικά δεδομένα, άρα το κλασικό μοντέλο διασώζεται (;) Νεότερες έρευνες αμφισβητούν και αυτά τα δεδομένα: Α) Οι αλλαγές δεν ήταν καταστροφικές, αλλά σταδιακές (όχι λογική Blitzkrieg) B) Οι αλλαγές δεν φαίνονται να σπάνε την συνέχεια των αρχαιολογικών δεδομένων

Αν αυτό ισχύει… Τότε ο «ερχομός» των Ελλήνων πρέπει να αναχθεί σε παλαιότερη περίοδο Ίσως στη Νεολιθική; Σαφείς ενδείξεις ερχομού από την Ανατολή της γεωργικής κουλτούρας Ταιριάζει με την Ανατολική θεωρία του Renfrew

Όμως (2)… Στην Κρήτη υπάρχει αρχαιολογική συνέχεια από την Νεολιθική κατοίκηση ως τον Μινωικό πολιτισμό, ο οποίος όμως δεν αποδείχτηκε ελληνικός, αλλά πιθανότατα Ανατολικός (ΙΕ) Ή θα υποστηρίξουμε πολλαπλές μεταναστεύσεις από την Ανατολία από πολλούς ΙΕ κλάδους (τουλάχιστον τον μεταγενέστερο Ελληνικό και τον Ανατολικό), τοποθετώντας την αρχική κοιτίδα πιο πίσω στο χρόνο…

Ή… Θα πρέπει να υποστηρίξουμε ότι οι «Έλληνες» ήταν ήδη στη νεολιθική εποχή εκεί, και άρα ανάγονται ως λαός (γλωσσική κοινότητα) στην Παλαιολιθική περίοδο Γιαννόπουλος (2013): ακολουθεί λοιπόν την θεωρία Παλαιολιθικής συνέχειας για όλη την ΙΕ οικογένεια

Οι Ανατολίτες; Υπό αυτό το πρίσμα, οι Ανατολικοί έποικοι ήρθαν μετά τους «έλληνες» και αποτελούσαν υπέρ-στρωμα (superstratum) Τα δάνεια λοιπόν καθώς και τα τοπωνύμια δεν αποτελούν παλαιές επιβιώσεις, αλλά νεότερη επιρροή από μία ανώτερη κοινωνικά γλωσσική κοινότητα Η ανωτερότητά τους βασίζεται στην καλλιέργεια

Τι να πιστέψουμε τελικά; «Κρατάμε επιφυλακτική στάση» Υπάρχει γενικότερη τάση αναθεώρησης πολλών «κλασικών» υποθέσεων του ΙΕ παραδείγματος Χρειάζονται περαιτέρω τεκμήρια για να υποστηρίξουμε μεγάλη παλαιότητα για τις ΙΕ γλώσσες Το βασικότερο ερώτημα: Πώς αλλάζει η γλώσσα στις κοινωνίες των κυνηγών-τροφοσυλλεκτών, με ποιο ρυθμό, ποιοι παράγοντες ευνοούν την μεταβολή και ποιοι την σταθερότητα;

Τα Ινδο-Ιρανικά ξαδέρφια μας Η «κλασική» θεωρία Κούργκαν αμφισβητείται και στο ανατολικό άκρο της ΙΕ οικογένειας, αυτό που αφορά την Ινδο-ιρανική ομάδα. Κλασικό μοντέλο: οι Ινδο-Άριοι έφτασαν στην Ινδία από τα ΒΔ γύρω στο 1500 π.Χ., και σταδιακά επιβλήθηκαν στον τοπικό πληθυσμό του μεγαλύτερου μέρους της χερσονήσου

Η χρονολόγηση Πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού: π.Χ., θεωρείται προ-ΙΕ (Δραβιδικός ίσως), με πολύ μεγάλα αστικά κέντρα [ομοιότητες με ελληνική περίπτωση] Βρίσκεται στα ΒΔ της Ινδικής χερσονήσου, στο σημείο πιθανής εισόδου και των ΙΕ Στον ίδιο γεωγραφικό χώρο αναφέρεται και η αρχαιότερη Βέδα, η Rg-veda

Σημασία της Ριγκβέδα Το αρχαιότερο –φαινομενικά- κείμενο της Σανσκριτικής, της αρχαίας Ινδικής. Καταγράφηκε το 1000 μ.Χ., αλλά η γλώσσα είναι πολύ αρχαϊκή Η γεωγραφία της είναι αυτή της ΒΔ Ινδίας, άρα ταιριάζει τόσο με την περιοχή πιθανής εισόδου των ΙΕ όσο και με τον πολιτισμό του Ινδού ποταμού

Πότε χρονολογείται; Πολύ αμφίβολη η χρονολόγηση Κλασική θεωρία: γύρω στο π.Χ., βασίζεται σε ελάχιστα στοιχεία και περισσότερο σε αυθαίρετες εκτιμήσεις, αρχικά του Μίλλερ Όμως ο ίδιος: "Whether the Vedic hymns were composed 1000, or 1500, or 2000, or 3000 years B.C., no power on earth will ever determine" (Muller 1891, 91).

Προφορική παράδοση «Ιερά» κείμενα μπορεί να αναπαράγονται προφορικά για αρκετούς αιώνες, ακόμα και χιλιετίες. Βέβαια, χρονολόγηση της Ριγκβέδα στο π.Χ. θα σήμαινε ότι καταγράφηκε τελικά χρόνια αργότερα, ένα πρωτοφανές χρονικό διάστημα (πβ. όμως Αβορίγινες: οι ιστορίες τους αναφέρονται ακόμα και σε εποχές που παραπέμπουν χρόνια πριν)

Έμμεσες μαρτυρίες Υποτίθεται ότι στη Ριγκβέδα υπάρχουν τεκμήρια που στηρίζουν την κλασική θεωρία Ωστόσο: καμία αναφορά σε μετανάστευση/ εισβολή, καμία ένδειξη ότι οι εχθροί των Aryas, οι Dasyas, δεν είναι ΙΕ ή είναι σκουρόχρωμοι

Τι λέει η αρχαιολογία; Δεν φαίνεται κάποια ένδειξη εισβολής ή απότομης εισόδου κάποιου λαού από τα ΒΔ της Ινδίας από την νεολιθική περίοδο κ.εξής Μήπως οι ΙΕ ήταν γηγενείς στην Ινδία; Ο πολιτισμός της κοιλάδας του Ινδού ήταν ΙΕ? Θα άλλαζε όλα τα δεδομένα για ολόκληρη την ΙΕ οικογένεια

Η γραφή Η γραφή του πολιτισμού αυτού δεν έχει αποκρυπτογραφηθεί Η μόνη ξεκάθαρη ένδειξη που θα μπορούσε να φωτίσει το μυστήριο Πολλές απόπειρες, αν αποδειχτεί ΙΕ, τότε θα είναι η αρχαιότερη μαρτυρημένη ΙΕ γλώσσα και θα αλλάξει τα πάντα στην Ιστορικο- συγκριτική γλωσσολογία

Επομένως; Και στην Ινδία, αρχαιολογική συνέχεια στον πολιτισμό Τα γλωσσολογικά δεδομένα είτε δεν ερμηνεύονται σωστά είτε δεν ταιριάζουν με τα αρχαιολογικά

Παλαιολιθική ΙΕ; Είναι πιθανό να αναχθούμε σε τέτοιο παρελθόν; Πρόσφατες ανακαλύψεις μας έχουν δώσει την βεβαιότητα για πολύ μεγάλο χρονικό βάθος την γλωσσικής ικανότητας του ανθρώπου (πάνω από χρόνια) Τι μπορεί να σημαίνει αυτό για τις γλωσσικές οικογένειες;

Σχέσεις γλωσσών Είναι όμως δυνατόν η Ελληνική και η Σανσκριτική να έχουν χωριστεί πάνω από χρόνια (ή ακόμα και ) χρόνια, και να παραμένουν τόσες ομοιότητες; Πολλοί γλωσσολόγοι λένε όχι, όμως δεν είναι θεωρητικά απίθανο

Γλωσσική μεταβολή Τελικά, οι γλώσσες αλλάζουν συνεχώς ή μένουν σταθερές εκτός και αλλάξει το κοινωνικό περιβάλλον; Αλλιώς: σε αταξικές κοινωνίες (όπως πιθανώς οι πρώιμες ανθρώπινες), υπάρχει κίνητρο για γλωσσική μεταβολή;