Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8 ο εξάμηνο, Διάλεξη 7 η, 17/3/2016 Διδάσκουσα: Ασημίνα Χριστοφόρου ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΠΡΩΤΟΣ ΚΥΚΛΟΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ

2 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΙΙΙ. Ριζοσπαστικές θεωρίες Α. Περιλαμβάνουν 1.Κλασικές θεωρίες του ιμπεριαλισμού [Lenin (1917) και Luxembourg (1968)] 2.Δομικές – στρουκτουραλιστικές θεωρίες [Prebisch (1962) και Furtado (1964)] 3.Νεομαρξιστικές θεωρίες [Baran (1957), Frank (1966), Cardoso (1977), Amin (1977), Palloix (1977)]

3 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Β. Ρίζες της ριζοσπαστικής θεωρίας περιφερειακής ανάπτυξης: Marx 1.Κύριος στόχος της έρευνάς του: Η διερεύνηση της σχέσης κεφαλαίου και εργασίας στο καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής και των επιπτώσεών της στην παραγωγή, την απασχόληση, τις κοινωνικές και πολιτικές δομές. Η επέκταση της αγοράς + η επένδυση σε κεφάλαιο + η εκβιομηχάνιση δημιουργούν το καπιταλιστικό σύστημα παραγωγής που μεταφέρει οικονομική και πολιτική εξουσία σε όσους έχουν την ιδιοκτησία του κεφαλαίου. 2.Η οικονομική επέκταση ακολουθεί την αλληλουχία:  ανταγωνισμός μεταξύ κεφαλαιούχων → ανάγκη αύξησης του ποσοστού κέρδους για την επιβίωσή τους → συσσώρευση κεφαλαίου (δημιουργία κεφαλαίου) → αύξηση κεφαλαίου, της παραγωγής και της απασχόλησης και μείωση της ανεργίας → άνθηση της οικονομικής δραστηριότητας  συσσώρευση κεφαλαίου: είτε με συγκέντρωση κεφαλαίου (επένδυση σε νέο κεφάλαιο), είτε με συγκεντροποίηση κεφαλαίου (ένωση υπαρχόντων κεφαλαίων, ενοποίηση επιχειρήσεων σε ολιγοπώλια ή μονοπώλια με εξαγορά ή χρεοκοπία μικρότερων επιχειρήσεων, λόγω ανταγωνισμού και κρίσεων).

4 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 3.Η άνθηση της οικονομικής δραστηριότητας ταυτίζεται με την οικονομική ανάπτυξη του καπιταλισμού που είναι ταχύτερη από εκείνη που επιτεύχθηκε στο παρελθόν σε άλλα συστήματα, όπως το φεουδαρχικό. 4.Όμως, το ίδιο το καπιταλιστικό σύστημα ενέχει τα στοιχεία εκείνα που το οδηγούν σε οικονομική κρίση και μεταβάλουν τη διάρθρωση της οικονομίας, οδηγώντας σταδιακά στην ανατροπή και αναθεώρησή του. 5.Η κρίση μπορεί να προέρχεται από:  πτώση του ποσοστού κέρδους  συνθήκες υπερπροσφοράς / υποκατανάλωσης

5 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

6

7

8 Υπάρχουν διάφοροι τρόποι που επιστρατεύουν/μετέρχονται οι κεφαλαιούχοι για τον περιορισμό της κρίσης:  Συγκεντροποίηση του κεφαλαίου, δηλ. η ενοποίηση των επιχειρήσεων με τη δημιουργία λίγων μεγάλων και ισχυρών επιχειρήσεων που είτε εξαγοράζουν είτε εκτοπίζουν απ’ την αγορά τις μικρότερες επιχειρήσεις, περιορίζοντας έτσι τον ανταγωνισμό.  Τεχνολογική εξέλιξη, η οποία μπορεί να πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο επιχειρήσεων με μεγάλες οικονομίες κλίμακας και επιτρέπει τη μείωση του κόστους παραγωγής με την επινόηση τεχνικών και μέσων, που όχι μόνο κάνουν το υλικό κεφάλαιο φθηνότερο, αλλά υποκαθιστούν και την εργασία, της οποίας ο μισθός αυξάνεται κατά την άνθηση της οικονομικής δραστηριότητας.  Εξαγωγή κεφαλαίων σε άλλες χώρες, συνήθως λιγότερο ανεπτυγμένες, όπου η συσσώρευση κεφαλαίου είναι μικρότερη και το προσδοκώμενο κέρδος μεγαλύτερο. Οι επενδύσεις που γίνονται στις υπανάπτυκτες χώρες γίνονται σε κλάδους παραγωγής που απαιτούν μεγάλες ποσότητες εργασίας η οποία είναι φθηνή λόγω του χαμηλού βαθμού ανάπτυξης των χωρών αυτών και της μεγάλης σχετικά προσφοράς εργασίας. Επίσης γίνονται επενδύσεις στις χώρες αυτές για την εκμετάλλευση των πρώτων υλών και του ορυκτού πλούτου.  Απειλή της ανεργίας, η οποία εξασφαλίζει τη συγκράτηση των μισθών και επομένως του κόστους παραγωγής σε χαμηλά επίπεδα. Ωστόσο, η άνιση κατανομή του πλούτου μεταξύ κεφαλαιούχων και εργαζόμενων, οι χαμηλοί μισθοί και η ανεργία δύνανται να οδηγήσουν και σε μία άλλη πηγή οικονομικής κρίσης:

9 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ (ii) Συνθήκες υπερπροσφοράς / υποκατανάλωσης: Το κεφάλαιο που συσσωρεύεται κατά τη διάρκεια της οικονομικής άνθησης έχει σαν τελικό σκοπό την παραγωγή καταναλωτικών αγαθών. Όσο λοιπόν αυξάνει η επένδυση σε υλικό κεφάλαιο, αυξάνει και η προσφορά καταναλωτικών αγαθών. Από την πλευρά της ζήτησης, οι βιομήχανοι δεν αυξάνουν αναλογικά με την αύξηση των κερδών, του κεφαλαίου, και της παραγωγής την κατανάλωσή τους, ενώ οι εργαζόμενοι αντιμετωπίζουν χαμηλούς μισθούς. Έτσι, τα καταναλωτικά προϊόντα που έρχονται στην αγορά δεν μπορούν να πωληθούν και η υπεραξία που είναι ενσωματωμένη σε αυτά δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί. Το κέρδος μειώνεται και η συσσώρευση ανακόπτεται.

10 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Είναι δυνατόν, όμως, οι κεφαλαιούχοι να αναζητήσουν νέες αγορές για τη διοχέτευση των αγαθών τους στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Σύμφωνα με τον Μαρξ, η μεταφορά του κεφαλαίου στις υπανάπτυκτες οικονομίες ή περιφέρειες με τη μορφή της αποικιοκρατίας μπορεί να έχει θετικές και αρνητικές επιδράσεις:  από τη μία πλευρά θέτει σε λειτουργία τις παραγωγικές δυνάμεις για καπιταλιστική εκβιομηχάνιση και την υπέρβαση των προκαπιταλιστικών δομών για την οικονομική ανάπτυξη  από την άλλη, η κατοχύρωση των συμφερόντων των κεφαλαιούχων των ανεπτυγμένων χωρών ή περιφερειών μπορεί να οδηγήσει στην εκμετάλλευση των υπανάπτυκτων χωρών ή περιφερειών με οικονομικούς ή εξωοικονομικούς τρόπους (βία, κράτος, φορολογία)  όταν οι αποικίες αποκτήσουν την ανεξαρτησία τους, θα μπορέσουν να αναπτυχθούν επιτυχώς με τις κατάλληλες οικονομικές μεταρρυθμίσεις στους διάφορους τομείς της οικονομικής δραστηριότητας. ΑΛΛΑ: Σύμφωνα με νεομαρξιστικές προσεγγίσεις ακόμη και μετά την ανεξαρτησία των αποικιών, η κατάκτηση αγορών γίνεται μέσω πολυεθνικών μονοπωλίων, που διαιωνίζουν τις σχέσεις εκμετάλλευσης και πολιτικής κηδεμονίας από το καπιταλιστικό, ιμπεριαλιστικό κέντρο.

11 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 6. Ο Μαρξ, αν και δεν αναφέρεται σε κάποια συγκεκριμένη θεωρία ιμπεριαλισμού ούτε σε ζητήματα χώρου γενικότερα, ωστόσο η ανάλυση της επεκτατικής αναγκαιότητας του καπιταλισμού παραπέμπει στις επιπτώσεις διαμόρφωσης σχέσεων εξάρτησης μεταξύ ενός ισχυρού κέντρου και μίας αδύναμης, καθυποταγμένης περιφέρειας. 7. Η επιστημονική έρευνα για την προσέγγιση του περιφερειακού προβλήματος στο εσωτερικό μίας χώρας, με θεωρητικές και εμπειρικές έρευνες που στηρίζονται στο γενικότερο πλαίσιο της μαρξιστικής και νεομαρξιστικής θεωρίας, άρχισε να αναπτύσσεται σημαντικά από τη δεκαετία του Οι προσεγγίσεις αναλύουν την αλληλεπίδραση ανάμεσα στην οργάνωση του χώρου και την αναπαραγωγή του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και των καπιταλιστικών κοινωνικών σχηματισμών [Castells, (1977), Lipietz (1977), Lefebvre (1977)].

12 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Γ. Θεωρίες ιμπεριαλισμού 1.Θεωρία της Λούξεμπουργκ  Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του καπιταλιστικού τρόπου ζωής στις ανεπτυγμένες χώρες δε δημιουργεί την απαιτούμενη ζήτηση που θα απορροφήσει την αυξανόμενη προσφορά των καταναλωτικών προϊόντων, λόγω της αδυναμίας της εσωτερικής αγοράς των χωρών αυτών να πραγματοποιεί συνεχή συσσώρευση κεφαλαίου.  Γι’ αυτό ο καπιταλιστικός τρόπος ζωής είναι αναγκασμένος, για να μην καταρρεύσει, να επεκτείνεται σε παγκόσμια κλίμακα για να πραγματοποιήσει την υπεραξία με την πώληση των προϊόντων και εμπορευμάτων του.  Για την επιβίωση και επέκταση του καπιταλιστικού συστήματος σε όλες τις χώρες και όλους τους κλάδους, ο επεκτατικός ιμπεριαλισμός αξιοποιεί τις εξωτερικές αγορές των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών, ακόμη και με τη χρήση βίας. Η βία δεν είναι μόνο διακρατική αλλά και αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων.

13 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 2. Θεωρία του Λένιν  Ο ανταγωνισμός των καπιταλιστικών ολιγοπωλίων και η κυριαρχία του τραπεζικού κεφαλαίου πάνω στο βιομηχανικό κεφάλαιο δημιουργεί την ανάγκη αναζήτησης ξένων αγορών στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες από τις οποίες τα ιμπεριαλιστικά κράτη προμηθεύονται πρώτες ύλες και αγροτικά προϊόντα σε χαμηλές τιμές και στις οποίες διαθέτουν τα βιομηχανικά προϊόντα που παράγουν. Έτσι θα συγκρατήσουν την πτωτική τάση του ποσοστού κέρδους που συντελείται στο ανεπτυγμένο κέντρο.  Θα δημιουργηθούν διεθνείς μονοπωλιακοί σύνδεσμοι καπιταλιστών, που μοιράζονται τον κόσμο μεταξύ τους, ασκώντας πολιτικό έλεγχο στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Παράλληλα, αυξάνονται τα χρέη των τελευταίων μέσω της ανάπτυξης του χρηματιστικού κεφαλαίου διεθνώς.  Βασίζεται στην υπόθεση του μονοπωλιακού καπιταλισμού ως προς τις μητροπολιτικές χώρες και τις συνθήκες υπερπαραγωγής που οδηγούν στην ανάγκη εξαγωγής κεφαλαίου. Δημιουργείται εκμεταλλευτική σχέση μεταξύ ανεπτυγμένων και υπανάπτυκτων χωρών που δεν αμβλύνει, αλλά αντίθετα αυξάνει τις οικονομικές ανισότητες μεταξύ τους.  ΑΛΛΑ: Το κεφάλαιο δεν κατευθύνεται/ διαχέεται προς υπανάπτυκτες χώρες.

14 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

15 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 2. Θεώρηση Furtado για την εξωτερική εξάρτηση  Δίνει έμφαση στο σύστημα αξιών και στις επιπτώσεις του στη διάρθρωση της ζήτησης της κοινωνίας, γεγονός που επηρεάζει τη χρήση των παραγωγικών πόρων. Π.χ. εισαγωγή αγαθών πολυτελείας από τις καπιταλιστικές χώρες του βιομηχανικού κέντρου περιορίζει το απόθεμα των εγχώριων πόρων που διατίθενται για την ανάπτυξη της εγχώριας παραγωγής.  Η εξάρτηση των υπανάπτυκτων χωρών δημιουργείται από την εισαγωγή ξένων καταναλωτικών προτύπων και ξένων αξιών στην κατανάλωση. Έτσι, εφόσον υπάρχει εξαρτημένο σύστημα αξιών υπάρχει και εξαρτημένη οικονομική ανάπτυξη.  ΑΛΛΑ: Δεν είναι πάντα αρνητικό το ξένο πρότυπο αξιών.

16 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Ε. Νεομαρξιστικές θεωρίες των «τριτοκοσμικών» (αυτοδύναμη / ανατροφοδοτούμενη οικονομική δομή και ανάπτυξη) 1. Μελετητές του ιμπεριαλισμού  Εξετάζουν τις επιδράσεις του ιμπεριαλισμού από τη σκοπιά της μητρόπολης.  Η απόσπαση του πλεονάσματος παίρνει τη μορφή της άνισης ανταλλαγής στα πλαίσια της οποίας το ξένο κεφάλαιο, σε συνεργασία με τη συντηρητική έγγεια αριστοκρατία και βιομηχανική μεταπρατική τάξη, ενδιαφέρεται για την ύπαρξη χαμηλών μισθών. Αυξάνεται, λοιπόν, το οικονομικό πλεόνασμα χωρίς ανάπτυξη.  Δέχονται την υπανάπτυξη ως μόνιμο φαινόμενο, λειτουργικά συνδεδεμένο με την ανάπτυξη του καπιταλιστικού κέντρου.

17 ΔΙΑΛΕΞΗ 7: ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 2. Μελετητές της εξάρτησης  Εξετάζουν τις επιδράσεις από τη σκοπιά της περιφέρειας.  Η απόσπαση πλεονάσματος λαμβάνει τη μορφή της φυγάδευσης κερδών, της πληρωμής τόκων από τις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Συνεπώς ο καπιταλισμός στις υπανάπτυκτες χώρες δεν παράγει ανάπτυξη, αλλά υπανάπτυξη.  Δεν είναι δυνατόν να λειτουργήσουν οι μηχανισμοί διάδοσης των ευεργετικών αποτελεσμάτων από το κέντρο στην περιφέρεια, διότι η δομή του μονοπωλιακού καπιταλισμού είναι δομή αναπαραγωγής ανισοτήτων, κυριαρχίας και εκμετάλλευσης: Διόγκωση αγροτικού τομέα/ τομέα πρώτων υλών Εμπόριο/ πλεόνασμα προσανατολισμένο στις ανάγκες και τους στόχους των μητροπόλεων Μείωση απορρόφησης εργατικού δυναμικού και φαινόμενα ανεργίας παρά την υποαπασχόληση και το χαμηλό μισθό στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες Εξάρτηση από κέντρο για τεχνολογία, επικοινωνία, διοίκηση, χρηματοδότηση