ΑΕΙΦΟΡΟΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ Δρ Φώτης Κιλιπίρης, καθηγητής Κατεύθυνση Διοίκησης Τουριστικών Επιχειρήσεων & Φιλοξενίας Τμήμα Διοίκησης Επιχειρήσεων Αλεξάνδρειο ΤΕΙ Θεσσαλονίκης Υλη εξετάσεων Ακαδημαϊκό Έτος:

2. Αειφόρος Ανάπτυξη 2

Ο οδικός χάρτης της Αειφορίας Δεκαετία 1980: τα περιβαλλοντικά προβλήματα στην κορυφή της ατζέντας των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων αλλά και των πολιτών. Κριτική κατά της βαριάς βιομηχανίας, αλλά ακόμη και για βιομηχανίες με λιγότερο «εμφανή μόλυνση» όπως η τουριστική βιομηχανία. Επιτακτική ανάγκη για ένα μοντέλο ανάπτυξης το οποίο να είναι ταυτόχρονα βιώσιμο με όρους περιβαλλοντικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς. 3

1992 Σύνοδος των Ηνωμένων Εθνών του Ρίο. Διαμόρφωση των αρχών της Agenda 21. Η Agenda 21 θέτει τέσσερις κατηγορίες θεμάτων: 1.Κοινωνική και Οικονομική ανάπτυξη, συμπεριλαμβα- νομένης της διεθνούς συνεργασίας κατά της φτώχειας. 2.Διαχείριση των Πόρων (ατμόσφαιρα, σχεδιασμός γης, δάση, οικοσυστήματα, θάλασσες, απόβλητα κλπ). 3.Ενδυνάμωση της συμμετοχής ευρύτερων ομάδων: γυναίκες, παιδιά, ιθαγενείς πληθυσμοί, ΜΚΟ. 4.Μέσα Επίτευξης: εκπαιδευτικοί οργανισμοί και παρεμφερείς φορείς, τεχνολογία, μεταφορά τεχνογνωσίας, νομοθεσία και πληροφόρηση για λήψη των αποφάσεων. 4 ο οδικός χάρτης της Αειφορίας συνέχεια

Σκοπός της αειφόρου ανάπτυξης είναι η προώθηση της ανάπτυξης, μέσω της βελτίωσης του φυσικού όσο και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος. Αυτό επιτυγχάνεται μέσω της επίτευξης των παρακάτω στόχων : 1.Διατήρηση του αποθέματος των φυσικών πόρων. 2.Αποφυγή καταστροφής της ικανότητας αναπαραγωγής των παγκοσμίων φυσικών οικοσυστημάτων. 3.Επίτευξη μεγαλύτερης κοινωνικής ισότητας. 4.Αποφυγή επιβολής κόστους και κινδύνων που θα κληρονομούσαν οι επόμενες γενεές. 5 Σκοπός και Στόχοι της Aειφόρου Aνάπτυξης σύμφωνα με την Agenda 21

Τι είναι αειφόρος ανάπτυξη; Αειφόρος (ή βιώσιμη) ανάπτυξη είναι η ανάπτυξη που ικανοποιεί τις ανάγκες του σήμερα χωρίς να διακυβεύει τις ανάγκες και το μέλλον των επερχόμενων γενεών. 6

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΑΕΙΦΟΡΟΥ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ: Φέρουσα Ικανότητα (Carrying Capacity) Βιοποικιλότητα (Biodiversity) Δια-γενεαλογική Δικαιοσύνη (Intergenerational Equity) Δια-χωρική Υπευθυνότητα (Trans frontier Responsibility) Συμμετοχή (Participation) Κρίσιμο Φυσικό Κεφάλαιο (Critical Natural Capital) Ολιστική Προσέγγιση (Holistic Approach) Αρχή της Προληπτικότητας (Precautionary Principle) 7

Τύποι Φέρουσας Ικανότητας: Φυσική φέρουσα ικανότητα: το ελάχιστο μέγεθος φυσικού χώρου που απαιτείται ώστε να αναπτυχθεί μια δραστηριότητα χωρίς να υποστεί βλάβη το σύστημα. Οικολογική φέρουσα ικανότητα: ο μέγιστος αριθμός των οργανισμών που ένα οικοσύστημα μπορεί να υποστηρίξει χωρίς να υποστεί βλάβη το σύστημα. 8 1.Φέρουσα Ικανότητα (Carrying Capacity)

Η φέρουσα ικανότητα ορίζει το όριο πάνω από το οποίο τυχόν παραπέρα ανάπτυξη θεωρείται μη αποδεκτή. Η ικανότητα του περιβάλλοντος να «αντέχει» μια συγκεκριμένη δραστηριότητα, μπορεί να βελτιωθεί εφαρμόζοντας τεχνικές μάνατζμεντ (περιβαλλοντικά διαχειριστικά σχέδια), αλλά και την ίδια την τεχνολογία. Στην πράξη η εφαρμογή της αρχής της φέρουσας ικανότητας γίνεται μέσα από συστήματα, δείκτες κλπ. Πολλές φορές η εφαρμογή αυτή καθίσταται δύσκολη. Συχνά σε περιοχές όπου υπάρχει συνδυασμός φυσικού κάλλους και αναπτυξιακών πιέσεων οι συγκρούσεις είναι αναπόφευκτες. 9 Φέρουσα Ικανότητα (Carrying Capacity) συνέχεια

Ορίζει τόσο την προστασία και διατήρηση του ζωικού και φυτικού κεφαλαίου, όσο και τη διατήρηση των ανανεώσιμων πόρων Βιοποικιλότητα (Biodiversity)

Βιοποικιλότητα (Biodiversity) συν. Αυτή θέτει προβληματισμούς όπως π.χ. θα πρέπει και σε τι βαθμό να μας απασχολεί, η τυχόν εξαφάνιση κάποιων ειδών; Διότι πιθανή απώλεια ειδών των οποίων η αξία σήμερα δεν μπορεί να εκτιμηθεί, μπορεί να έχει σημαντική πρακτική αξία για τις μελλοντικές γενιές. 11

Βιοποικιλότητα (Biodiversity) συν. Δύο προσεγγίσεις: Η Οικοκεντρική η οποία θεωρεί ότι το φυσικό περιβάλλον επιβάλλεται να παραμένει ανέπαφο. Η Ανθρωποκεντρική που υποστηρίζει ότι το περιβάλλον θα πρέπει να υπηρετεί, υπό προϋποθέσεις, τις ανθρώπινες ανάγκες. 12

Oι σημερινές γενεές οφείλουν να παραδώσουν στις επόμενες, τουλάχιστον τον ίδιο αριθμό ή όγκο πόρων που οι ίδιες κληρονόμησαν Δια-γενεαλογική Δικαιοσύνη ή Αλληλεγγύη Γενεών (Intergenerational Equity)

Δια-γενεαλογική Δικαιοσύνη ή Αλληλεγγύη Γενεών (Intergenerational Equity) συν. Ζητούμενο είναι η ελαχιστοποίηση της χρήσης των μη ανανεώσιμων πόρων, καθώς και η αποτελεσματική χρήση των ανανεώσιμων πόρων μέσω της:  Αύξησης της αποδοτικότητας  Μείωσης της σπατάλης  Ανακύκλωσης  Εισαγωγής εναλλακτικών τεχνολογιών 14

Τα μεγάλα περιβαλλοντικά προβλήματα της εποχής μας δεν γνωρίζουν πλέον χωρικό σημείο αναφοράς Δια-χωρική Υπευθυνότητα (Trans frontier Responsibility)

Δια-χωρική Υπευθυνότητα (Trans frontier Responsibility) συν. «Οι αρνητικές συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας σε μια περιοχή, δεν θα πρέπει να μεταβιβάζονται ως περιβαλλοντικά προβλήματα σε κάποια άλλη. « Όταν αυτό δεν είναι εφικτό θα πρέπει να υπάρχει κάποια μορφή αποζημίωσης για την περιοχή που «υποδέχεται» το πρόβλημα. 16

Δια-χωρική Υπευθυνότητα (Trans frontier Responsibility)συν. Οι αρνητικές συνέπειες της ανθρώπινης δραστηριότητας κοστολογούνται μέσω της «Ανάλυσης Οικολογικού Αποτυπώματος» το οποίο αποτελεί λογιστικό εργαλείο υπολογισμού της κατανάλωσης πόρων και αφομοίωσης αποβλήτων που προκαλεί η συγκεκριμένη δραστηριότητα (Ecological Footprint Analysis). 17

Η συμμετοχή όλων των ενδιαφερόμενων μελών της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία λήψης αποφάσεων που επηρεάζουν το περιβάλλον, αποτελεί δικαίωμα και υποχρέωση των μελών της Συμμετοχή (Participation)

Συμμετοχή (Participation) συν. Η επίτευξη του στόχου της αειφόρου ανάπτυξης θα πρέπει να βασίζεται στη συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών. Αυτές συνθέτουν τους λεγόμενους «τοπικούς παίκτες» ή «τοπικούς εταίρους» (“local stakeholders”, “local players”). 19

Συμμετοχή (Participation) συν. γυναικείος πληθυσμός, νεολαία, τοπική αυτοδιοίκηση, εργατικά συνδικάτα, ΜΚΟ, επιχειρήσεις και βιομηχανία, επιστήμονες και αγρότες. Οι διάφορες τοπικές ομάδες που προσδιορίζονται στην Ατζέντα 21 είναι: γυναικείος πληθυσμός, νεολαία, τοπική αυτοδιοίκηση, εργατικά συνδικάτα, ΜΚΟ, επιχειρήσεις και βιομηχανία, επιστήμονες και αγρότες. 20

«Eργαλεία» συμμετοχής «Eργαλεία» συμμετοχής: «στρογγυλά τραπέζια», ομάδες εργασίας, συνέδρια, πρωτοβουλίες ενθάρρυνσης της συναίνεσης στη λήψη των αποφάσεων. 21 Συμμετοχή (Participation) συν.

Δύο είναι οι τύποι προσεγγίσεων στη διαδικασία λήψης των αποφάσεων: Προσέγγιση του τύπου «από την κορυφή στη βάση»: εφαρμόζεται κυρίως από τις κυβερνήσεις (top to down). Προσέγγιση του τύπου «από τη βάση στην κορυφή»: χρησιμοποιείται στη λήψη αποφάσεων σε τοπικό επίπεδο διασφαλίζοντας και την συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας (down to top). 22

Περιβαλλοντικά στοιχεία με σημαντική οικολογική και ανθρώπινη αξία, έχουν κυρίαρχη προτεραιότητα σε σχέση με την οικονομική ανάπτυξη μιας περιοχής και δεν θα πρέπει να τίθενται σε κίνδυνο (π.χ. το στρώμα του όζοντος, η βιοποικιλότητα, τα πολιτιστικά αγαθά ) Κρίσιμο Φυσικό Κεφάλαιο (Critical Natural Capital)

Κρίσιμο Φυσικό Κεφάλαιο (Critical Natural Capital) συν. Το «κρίσιμο κεφάλαιο» αποτελούν στοιχεία του περιβάλλοντος που δεν μπορούν να αναπληρωθούν στο πλαίσιο του ανθρώπινου κύκλου ζωής. Επιβάλλεται η προστασία του «κρίσιμου κεφαλαίου» με κάθε κόστος. 24

Τύποι κρίσιμου φυσικού κεφαλαίου: α. «Μεταφερόμενο κρίσιμο φυσικό κεφάλαιο»: Είναι αυτό για το οποίο μπορεί να γίνεται οικονομική του εκμετάλλευση, μέχρι ένα σημείο, και εφόσον διατηρούνται τα απαιτούμενα ασφαλή επίπεδα συντήρησής του (π.χ. διαχειριστικά σχέδια δασών). 25 Κρίσιμο Φυσικό Κεφάλαιο (Critical Natural Capital) (συν.)

Κρίσιμο Φυσικό Κεφάλαιο (Critical Natural Capital) (συν.) Τύποι κρίσιμου φυσικού κεφαλαίου: β.«Διαπραγματεύσιμο κρίσιμο φυσικό κεφάλαιο»: Είναι στοιχεία του κρίσιμου κεφαλαίου, όχι ιδιαίτερης υψηλής προτεραιότητας. Μπορεί να γίνει εκμετάλλευση τους μόνον εφόσον υπάρχουν αναπτυξιακές προτάσεις μεγάλης κοινωνική αξίας (π.χ. η κατασκευή ενός υδάτινου φράγματος για την υδροδότησης μιας πόλης). 26

Σημαίνει συνολική προσέγγιση όλων των χώρων και φορέων ευθύνης που ασκούν πολιτική στον τομέα της ανάπτυξης Ολιστική Προσέγγιση (Holistic Approach)

Ολιστική Προσέγγιση (Holistic Approach) συν. Η προστασία του περιβάλλοντος θα πρέπει: ▫ να αντιμετωπίζεται μέσω μιας ολοκληρωμένης προσέγγισης χωρίς γεωγραφικά όρια. 28

Ολιστική Προσέγγιση (Holistic Approach) συν. να διαπερνά τεχνητές γραφειοκρατικές διαχωριστικές γραμμές 29

Ολιστική Προσέγγιση (Holistic Approach) συν. να διαχέεται σε περιβαλλοντικές, κοινωνικές και οικονομικές δράσεις.- 30

Δεν θα πρέπει να αναλαμβάνονται πρωτοβουλίες και δράσεις των οποίων τα αποτελέσματα μακροχρόνια είναι απρόβλεπτα και άγνωστα καθώς και οι πιθανές παρενέργειες μη αναστρέψιμες. Π.χ. η χρήση γενετικά τροποποιημένων προϊόντων Αρχή της Προληπτικότητας (Precautionary Principle)

Αρχή της Προληπτικότητας (Precautionary Principle) συν. Εδώ έχει εφαρμογή η αρχή του «σοφού πεσιμισμού» (prudent pessimism) η οποία σημαίνει ότι καμία δράση δεν εφαρμόζεται χωρίς εκ των προτέρων να ξέρουμε όλες τις επιπτώσεις της θετικές ή αρνητικές, στο παρόν και στο μέλλον. 32

Ο αειφόρος τουρισμός αποτελεί εξέλιξη δύο παραγόντων: α. των επιπτώσεων της τουριστικής δραστηριότητας β. της τουριστικής συμπεριφοράς. 33

3. Ο τουρισμός σαν οικονομική δραστηριότητα 34

3.1 Μερικά δεδομένα για τον Τουρισμό Ο τουρισμός συνδέεται, έμμεσα και άμεσα, με όλους τους τομείς οικονομικής δραστηριότητας: ▫ γεωργία, κατασκευές, ▫ παραγωγή ενέργεια, μεταφορές ▫ Το σύνολο των δραστηριοτήτων του τριτογενή τομέα 35

3.1 Εισαγωγή Πίνακας 3.1: Καταγεγραμμένη και προβλεπόμενη ανάπτυξη της παγκόσμιας τουριστικής κίνησης για την περίοδο Πηγή: Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (1996) 36 ΈτηΔιεθνείς αφίξεις (σε εκατ.) Ποσοστό αύξησης ανά δεκαετία (%) , , , , , , ,0141

3.1 Εισαγωγή Το 1998 ο παγκόσμιος τουρισμός σε όλες τις μορφές του συνεισέφερε (WTTC,1995): ▫ Στην παραγωγή του 10,9% του παγκοσμίου GNP ▫ Απασχολούσε 212 εκατ. Εργαζόμενους (1 δηλ. σε κάθε 9 θέσεις εργασίας) ή το 10,7% του παγκοσμίου εργατικού δυναμικού ▫ Κατείχε το 11,4% της παγκόσμιας επιχειρηματικής και ατομικής φορολογίας ▫ Συνέβαλε στο 12,6% των εσόδων των εξαγωγών παγκόσμια 37

3.1 Εισαγωγή Ο παγκόσμιος τουρισμός, παρά τις διάφορες αρνητικές συγκυρίες (οικονομική ύφεση, τρομοκρατία κ.λπ.), αναμένεται μακροχρόνια να αναπτυχθεί ακόμη περισσότερο. Ωφελημένες οι ευρωπαϊκές περιοχές με πλούσιους φυσικούς και πολιτιστικούς πόρους. Ο τουρισμός ως μοχλός ανάπτυξης περιοχών που τελούν κάτω από οικονομική ύφεση και δυσπραγία, όπως είναι το σύνολο σχεδόν των ορεινών και απομακρυσμένων περιοχών της Ελλάδος. 38

3.2Επιδράσεις του τουρισμού Ο τουρισμός, όπως κάθε άλλη οικονομική δραστηριότητα, επιδρά ποικιλότροπα στο γενικότερο περιβάλλον που δραστηριοποιείται. Επιδράσεις: ▫ Οικονομικές, ▫ Κοινωνικο-πολιτισμικές ▫ Περιβαλλοντικές. 39

3.2 Επιδράσεις του τουρισμού (Πίνακας 3.2) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ ΣΤΑ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ 40 ΘΕΤΙΚΕΣ (Benefits) ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ (Costs) α. Έσοδα σε ξένο συνάλλαγμα β. Αύξηση Α.Ε.Π. γ. Εισόδημα για επιχειρήσεις δ. Εθνικοί και τοπικοί φόροι α. Αύξηση εισαγωγών β. Επαναπατρισμός κερδών γ. Εναλλακτικά κόστη (κόστη ευκαιρίας) δ. Υψηλότερες τιμές γης

3.2 Επιδράσεις του τουρισμού (Πίνακας 3.3) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ στην ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ 41 ΘΕΤΙΚΕΣ (Benefits)ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ (Costs) Αύξηση της απασχόλησης α. Συχνά μερική απασχόληση β. Χαμηλή εξειδίκευση (συχνά θέσεις εργασίας υψηλής εξειδίκευσης καλύπτονται από "εισαγωγή" μη ντόπιου εργατικού δυναμικού γ. Χαμηλά αμειβόμενη εργασία δ. Εποχική απασχόληση ε. Πιθανή απορρόφηση απασχόλησης από άλλους οικονομικούς τομείς

3.2 Επιδράσεις του τουρισμού (Πίνακας 3.4) ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ στην ΑΝΑΠΤΥΞΗ 42 ΘΕΤΙΚΕΣ (Benefits) ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ (Costs) α. Μεγέθυνση οικονομικής βάσης β. Πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα γ. Ενθάρρυνση επιχειρηματικής δραστηριότητας δ. Βελτίωση κοινωνικών υπηρεσιών ε. Αναβάθμιση υποδομών στ. Περιφερειακή ανάπτυξη στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιοχές Κίνδυνος εξάρτησης και νέο-αποικιακά πρότυπα μέσω της ξένης, μη τοπικής ιδιοκτησίας

3.2 Επιδράσεις του τουρισμού ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ (Πίνακας 3.5) 43 ΘΕΤΙΚΕΣ (Benefits) ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ (Costs) α. Ώθηση για εκσυγχρονισμό της τοπικής κοινωνίας β. "Σπάσιμο" παραδοσιακών περιοριστικών κανόνων α. Δυσαρέσκεια της τοπικής κοινωνίας από το "φαινόμενο επίδειξης" ("demonstration effect") β. Προβλήματα σχετικά με θέματα Υγείας γ. Προβλήματα Ηθικής; (εγκληματικότητα, πορνεία, ναρκωτικά, χαρτοπαίγνια, κατάπτωση παραδοσιακών κανόνων οικογένειας και θρησκείας)

3.2 Επιδράσεις του τουρισμού ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ (πίνακας 3.6) 44 ΘΕΤΙΚΕΣ (Benefits) ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ (Costs) Αναβίωση τεχνών, παραδοσιακών ηθών, εθίμων, χοροί, εκδηλώσεις Εξαφάνιση, ή υποβάθμιση, και εμπορευματοποίηση που οδηγεί στην απώλεια αυθεντικότητας των παρακάτω στοιχείων: α. ενδυμασία β. τροφή γ. χορός δ. τέχνη και μουσική ε. αρχιτεκτονική

3.2 Επιδράσεις του τουρισμού ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΕΣ ΕΠΙΔΡΑΣΕΙΣ (πίνακας 3.7) 45 ΑΡΝΗΤΙΚΕΣ (Costs) ΘΕΤΙΚΕΣ (Benefits)  Θόρυβος  Μόλυνση Αέρα  Μόλυνση Υδάτων  Παραγωγή αποβλήτων /σκουπιδιών  Αποψίλωση δασών  Αισθητική υποβάθμιση  Διαταραχή φυσικού και ζωικού περιβάλλοντος  Αναβάθμιση φυσικού περιβάλλοντος  Προστασία φυσικών περιοχών  Αποκατάσταση, προστασία και μετατροπή παλαιών κτιρίων σε νέες χρήσεις  Εισαγωγή των αρχών του Σχεδιασμού και του Μάνατζμεντ στη διαχείριση του φυσικού περιβάλλοντος

4. Τουριστική συμπεριφορά και τάσεις στον τουρισμό 46

Τι είναι Μαζικός Τουρισμός Είναι η μορφή τουρισμού κατά την οποία οι τουρίστες διακινούνται μαζικά, επιζητούν απόλυτα οργανωμένες διακοπές χαμηλού κόστους η δε επαφή τους με τον τόπο προορισμού είναι ελάχιστη έως ανύπαρκτη. Είναι η κυρίαρχη μορφή του τουρισμού παγκόσμια. τις δεκαετίες του 1970 και 1980 η μορφή αυτή τουρισμού θεωρείται η βασική αιτία για μια σειρά αρνητικών επιπτώσεων στο περιβάλλον, φυσικό και ανθρωπογενές. 47

Τι είναι Εναλλακτικός Τουρισμός Είναι οποιαδήποτε μορφή τουρισμού με χαρακτηριστικά διαφορετικά αυτά του μαζικού τουρισμού. Ειδικότερα : Ο επισκέπτης δείχνει ενδιαφέρον για τον τόπο προορισμού. Είναι περιβαλλοντικά ευαισθητοποιημένος. Επιθυμεί αυτονομία στη μετακίνησή του μέσα στον τόπο προορισμού. 48

Παράγοντες Παράγοντες που οδήγησαν στο πέρασμα από τον Μαζικό στον Εναλλακτικό Τουρισμό (Νέος Τουρισμός). διαρκώς αυξανόμενη τάση ευαισθητοποίησης του τουρίστα σχετικά με το περιβάλλον. τάση του τουρίστα για περισσότερο ενεργητικές διακοπές. Ο τουρίστας εμπλουτίζει την τουριστική του εμπειρία πέρα από το τρίπτυχο sun, sea, sand (3s) και με το τρίπτυχο «φύση, φιλία, φιλοξενία» (3φ). 49

Τι είναι ο Νέος Τουρισμός; Είναι η παραγωγή εκ μέρους της τουριστικής βιομηχανίας ενός αριθμού μη τυποποιημένων τουριστικών υπηρεσιών, σε σχέση με αυτών του μαζικού τουρισμού. 50

Τι είναι ο Νέος Τουρισμός; συνέχεια. «Αυτές παράγονται σε μεγάλη κλίμακα και ανταγωνιστικές τιμές, αλλά παράλληλα λαμβάνουν υπόψη τους και τις κοινωνικό- περιβαλλοντικές παραμέτρους των περιοχών υποδοχής των τουριστών» (Poon 1997). 51

4.3 Ο «νέος τουρισμός» Πίνακας 4.1 : Χαρακτηριστικά του «νέου τουρισμού» 52 1 Διακοπές προσαρμοζόμενες στις απαιτήσεις του τουρίστα και οι οποίες προσφέρονται σε ανταγωνιστικές τιμές, παρόμοιες με αυτές των μαζικών πακέτων διακοπών. 2 Μη εφαρμογή μαζικού αλλά στοχευμένου marketing. Οι διακοπές προωθούνται σε άτομα με διαφορετικές ανάγκες, εισοδήματα, διαθέσιμο ελεύθερο χρόνο, και ταξιδιωτικά ενδιαφέροντα (market segments).

Πίνακας 4.1: Χαρακτηριστικά του «νέου τουρισμού» ( συνέχεια) Το προφίλ του τουρίστα: Πιο έμπειρος, μορφωμένος, ανεξάρτητος, προσαρμοστικός, "πράσινος". 4. Το φυσικό και πολιτιστικό περιβάλλον του τουριστικού προορισμού, βασικό στοιχείο της "ταξιδιωτικής εμπειρίας". 4.3 Ο «νέος τουρισμός» και ο «νέος τουρίστας»

Πίνακας 4.2 : Ο «νέος τουρίστας» 54 ΧαρακτηριστικάΙδιότητες Περισσότερο έμπειρος  Περισσότερο έμπειρος στα ταξίδια  Ενδιαφέρον για την ποιότητα  Περισσότερο μορφωμένος  Επιζητά τη διασκέδαση και περιπέτεια  Ειδικά ενδιαφέροντα Αλλαγές αξιών  Ευαίσθητος προς το περιβάλλον  Εκτιμά το διαφορετικό  Αναζητά το γνήσιο και φυσικό

4.3 Ο «νέος τουρίστας» Πίνακας ΧαρακτηριστικάΙδιότητες Αλλαγές στον τρόπο ζωής του  Προσαρμόσιμο εργασιακό ωράριο  Περισσότερο διαθέσιμο εισόδημα  Περισσότερος ελεύθερος χρόνος  Υγιεινή διατροφή και ζωή  Συχνότερες διακοπές στα μεσοδιαστήματα  Το ταξίδι είναι πλέον τρόπος ζωής Δημογραφικές αλλαγές  Πληθυσμιακή γήρανση  Μικρότερα νοικοκυριά  Περισσότερα άγαμα και ανύπαντρα ζευγάρια  Χωρίς παιδιά

4.3 Πίνακας 4.2 : Ο «νέος τουρίστας» συνέχεια 56 ΧαρακτηριστικάΙδιότητες Περισσότερο ευέλικτος  Απρόβλεπτος  Λιγότερος σχεδιασμός διακοπών Περισσότερο ανεξάρτητος  Αναλαμβάνει ρίσκο  Ο ίδιος θέλει να ελέγχει τον ελεύθερό του χρόνο  Επιθυμεί να διαφέρει από το "πλήθος"

Το προφίλ του Τουρίστα. Γιατί μας ενδιαφέρει; Αυτό καθορίζει το είδος των τουριστικών υπηρεσιών που τελικά ο τουρίστας καταναλώνει στον προορισμό. οι διάφορες κατηγορίες ή τύποι τουριστών επηρεάζουν και το περιεχόμενο του τουριστικού προϊόντος που η τουριστική επιχείρηση θα προσφέρει στην αγορά. 57

Τύποι Τουριστών σύμφωνα με τον Plog και Cohen(1972) Πίνακας Plog (1972)Cohen (1972)Χαρακτηριστικά Αλλοκεντρικός (Allocentric) Εξερευνητής (Explorer) ενεργητικός, περιπετειώδεις, σε διαρκή αναζήτηση ταξιδιωτικών εμπειριών Μεσοκεντρικός (Midcentric) “Ατομικoμαζικός” τουρίστας (Ιndividual mass tourist) ατομικός ταξιδιωτικός προγραμματισμός σε γνωστούς τουριστικούς προορισμούς Ψυχοκεντρικός/ Εγωκεντρικός (psychocentric/ egocentric) μαζικός τουρίστας (organized mass tourist) πακέτα διακοπών, επιζητά την οικειότητα στον προορισμό

Τι είναι Τι είναι Εναλλακτικός Τουρισμός; Ο όρος εναλλακτικός τουρισμός εννοιολογικά παρουσιάζει διάφορες μορφές ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που η κάθε προσέγγιση θέτει σαν προτεραιότητα. Ο Wheeler (1991) χαρακτηρίζει σαν εναλλακτικό τουρισμό οποιαδήποτε άλλη μορφή τουρισμού διαμετρικά αντίθετη αυτής του μαζικούΟ Wheeler (1991) χαρακτηρίζει σαν εναλλακτικό τουρισμό οποιαδήποτε άλλη μορφή τουρισμού διαμετρικά αντίθετη αυτής του μαζικού Ο Butler (1990) αντιμετωπίζει τον εναλλακτικό τουρισμό σαν μια «ελιτίστικη» δραστηριότητα των οικονομικά «προνομιούχων» και «μορφωμένων» τουριστών, και η οποία το μόνο που πετυχαίνει είναι να εισάγει προβλήματα στις παρθένες τουριστικά περιοχές. Ο Butler (1990) αντιμετωπίζει τον εναλλακτικό τουρισμό σαν μια «ελιτίστικη» δραστηριότητα των οικονομικά «προνομιούχων» και «μορφωμένων» τουριστών, και η οποία το μόνο που πετυχαίνει είναι να εισάγει προβλήματα στις παρθένες τουριστικά περιοχές. 59

Έννοια Έννοια του Εναλλακτικού Τουρισμού ο Εναλλακτικός Τουρισμός είναι ο τουρισμός που μεγιστοποιεί την τουριστική εμπειρία ελαχιστοποιώντας ταυτόχρονα τις αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον (φυσικό-κοινωνικό- ανθρωπογενές)ο Εναλλακτικός Τουρισμός είναι ο τουρισμός που μεγιστοποιεί την τουριστική εμπειρία ελαχιστοποιώντας ταυτόχρονα τις αρνητικές επιδράσεις στο περιβάλλον (φυσικό-κοινωνικό- ανθρωπογενές) 60

Εμφανίζεται ο εναλλακτικός τουρισμός σαν μια αντίδραση στο μαζικό καταναλωτισμό της σύγχρονης βιομηχανοποιημένης κοινωνίας Ο τουρίστας επιζητά μορφές τουρισμού συμβατές με τις φυσικές, περιβαλλοντικές, κοινωνικές και τοπικές αξίες δίνει τη δυνατότητα μιας θετικής αλληλεπίδρασης μεταξύ επισκεπτών και φιλοξενούντων εμπλουτίζεται τόσο την «τουριστική εμπειρία» όσο και το τοπικό εισόδημα 61 Χαρακτηριστικά του εναλλακτικού τουρισμού

Εναλλακτικός τουρισμός Διαφορές εναλλακτικού και μαζικού τουρισμού Πίνακας 4.4: Διαφορές εναλλακτικού και μαζικού τουρισμού 62 ΙδιότηταΕναλλακτικός Τουρισμός Μαζικός Τουρισμός 1.Τύπος ΕπισκέπτηΤαξιδιώτηςΤουρίστας 2.Μέγεθος επιχείρησηςΜικρομεσαίαΜεγάλη 3.Μορφή επιχείρησηςΑνεξάρτητη ΜονάδαΑλυσίδα επιχειρήσεων 4.ΑνάπτυξηΉπια και ελεγχόμενηΡαγδαία χωρίς σχεδιασμό 5.Λήψη αποφάσεων και ιδιοκτησία ΤοπικήΠολυεθνική 6.ΕπιδράσειςΕλαχιστοποίηση αρνητικών επιδράσεων Απρόβλεπτες αρνητικές επιδράσεις

Άλλες τυπολογίες Εναλλακτικού τουρισμού εκτός από την τυπολογία «εναλλακτικός τουρισμός» συναντάμε και τους τύπους «πράσινος τουρισμός», «υπεύθυνος τουρισμός», και «αγροτουρισμός».

Ο όρος συχνά χρησιμοποιείται σε συνάρτηση με την επιθυμία για μία ισόρροπη προσέγγιση του τουριστικού σχεδιασμού αναγνωρίζοντας την αναγκαιότητα της αποφυγής των αρνητικών συνεπειών στο περιβάλλον από την τουριστική δραστηριότητα. «Πράσινος Τουρισμός είναι αυτός ο οποίος αναβαθμίζει τα τοπικά πολιτιστικά στοιχεία, λειτουργεί κάτω από τον έλεγχο των τοπικών κοινωνιών παρέχοντας απασχόληση, και ταυτόχρονα διατηρώντας τα οικονομικά οφέλη εντός των τοπικών κοινωνιών» (Βramwell 1990) Πράσινος Τουρισμός (Green tourism)

Για την τουριστική βιομηχανία δεν είναι λίγες οι φορές, που αυτή κατηγορείται ότι χρησιμοποιεί τον όρο ή την ετικέτα «πράσινος» για καθαρά λόγους μάρκετινγκ. 65 Πράσινος Τουρισμός (συνέχεια)

Πράσινος Τουρισμός Πίνακας 4.5. «Πράσινη» συμπεριφορά του τουρίστα σε σχέση με το περιβάλλον. Πηγή: Εnglish Τourist Βoard (1992) 66 Κατηγορία ΤουρίσταΣυμπεριφορά Αδρανής (inactive) Κανένα απολύτως ενδιαφέρον για το περιβάλλον Παραδοσιακός (mainstream) Περιστασιακό, κατά περίπτωση ενδιαφέρον Πράσινος (green) Υιοθετεί πολύ συχνά "πράσινη" λογική στις αποφάσεις του Πρωτοπόρος (leading edge) ή «σκουρο- πράσινος» (dark green) Πλήρης, ενσυνείδητη δράση σε όλες τις αποφάσεις του

2.Υπεύθυνος ή Ήπιος Τουρισμός (soft/responsible tourism) « Ο «ήπιος», ή «υπεύθυνος τουρισμός», αναγνωρίζει την αναγκαιότητα μιας οργανωμένης, μικρής κλίμακας τουριστικής ανάπτυξης, χωρίς περιβαλλοντικές «υστερίες», η οποία όμως, προϋποθέτει τον σεβασμό των βασικών αρχών της από όλους τους εμπλεκόμενους στην τουριστική περιοχή» (Gilbert et al, 1994). Η φιλοσοφία του υπεύθυνου, ή ήπιου τουρισμού, συγκρινόμενη με αυτές του «εναλλακτικού» ή «πράσινου» διαφέρει στο γεγονός ότι δεν υποστηρίζει έναν εξολοκλήρου «εξοβελισμό» του μαζικού τουρισμού, αλλά τη λήψη των αναγκαίων διορθωτικών μέτρων, ώστε να ελαχιστοποιούνται οι αρνητικές επιδράσεις της υφισταμένης τουριστικής βιομηχανίας. 67

Υπεύθυνος ή ήπιος τουρισμός Πίνακας 4.6 : Παράγοντες και αναμενόμενη συμπεριφορά 68 ΠαράγονταςΑναμενόμενη συμπεριφορά Τουρίστας  Ευαισθητοποιημένος προς το περιβάλλον  Δεκτικός στις ανάγκες των τοπικών κοινωνιών Τουριστική επιχείρηση  Ισορροπία μεταξύ πλήθους τουριστών και φέρουσας ικανότητας του τόπου  Ελάχιστη εισαγωγή αγαθών και υπηρεσιών στον τόπο προορισμού

Υπεύθυνος ή ήπιος τουρισμός Πίνακας 4.6 : Παράγοντες και αναμενόμενη συμπεριφορά (συνέχεια) 69 ΠαράγονταςΑναμενόμενη συμπεριφορά Τοπική κοινωνία  Συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων  Υπεύθυνη αντιμετώπιση και προστασία των τοπικών τουριστικών πόρων Κυβέρνηση και Τοπική Αυτοδιοίκηση  Ενσωμάτωση των αρχών του "Υπεύθυνου Τουρισμού" στην τουριστική πολιτική και σχεδιασμό.

Είναι τουριστικές δραστηριότητες μικρής κλίμακας, οικογενειακής ή συνεταιριστικής μορφής, που αναπτύσσονται στον αγροτικό χώρο από ανθρώπους που ασχολούνται με την αγροτική δραστηριότητα και όχι μόνο. Στοχεύει στο να προσφέρει εναλλακτικές λύσεις στην απασχόληση των αγροτών και γενικά των ανθρώπων της υπαίθρου βελτιώνοντας με τον τρόπο αυτό το εισόδημα και την ποιότητα ζωής τους Αγροτουρισμός

Τα χαρακτηριστικά του ταυτίζονται με το φυσικό περιβάλλον, τη χλωρίδα και την πανίδα των περιοχών, και όχι μόνον. Υγροβιότοποι, Εθνικοί Δρυμοί, τοπία φυσικού κάλλους, τοπική αγροτική πολιτιστική κληρονομιά, τα ήθη και έθιμα των κατοίκων, η συμμετοχή σε τοπικές πολιτιστικές εκδηλώσεις, η τοπική γαστρονομία αποτελούν συστατικά του στοιχεία. Συνδέεται με κοινωνικές, περιβαλλοντικές και πολιτισμικές αξίες οι οποίες επιτρέπουν τόσο στους οικοδεσπότες (αγρότες) όσο και στους φιλοξενούμενους των περιοχών (τουρίστες – επισκέπτες) να υφίστανται αλληλοεπιδράσεις και να μοιράζονται εμπειρίες. 71 Αγροτουρισμός -Χαρακτηριστικά

Ο «αγροτουρίστας» είναι άτομο κυρίως των μεγάλων αστικών κέντρων που αναζητά στις ολιγοήμερες διακοπές του (κυρίως σαββατοκύριακα και τριήμερα) το τρίπτυχο «φύση - φιλία – φιλοξενία» (3φ) σε σχέση με το κλασικό «sea – sun – sand» (3s) του μαζικού τουρισμού. Είναι άτομο με συγκεκριμένα ενδιαφέροντα που τον κατατάσσουμε στην κατηγορία του «αλλοκεντρικού» ή «εξερευνητή» τύπου τουρίστα, με ιδιαίτερες ευαισθησίες στα περιβαλλοντικά και κοινωνικά θέματα. Τις τελευταίες δεκαετίες ο αγροτουρισμός προωθείται μέσα από την Κοινή Αγροτική Πολιτική (ΚΑΠ) της Ευρωπαϊκής Ένωσης σαν παράγοντας αγροτικής ανάπτυξης. 72 Αγροτουρισμός –Χαρακτηριστικά (συνέχεια)

5. Αειφόρος Τουριστική Ανάπτυξη 73

Τέλη δεκ. 80: συζητήσεις σχετικά με το κατά πόσον ο τουρισμός πρέπει ή μπορεί να υιοθετήσει τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης. Ο αειφόρος τουρισμός σαν έννοια μετεξελίχθηκε σαν μια θετική προσέγγιση της τουριστικής ανάπτυξης που ενσωματώνει κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς προβληματισμούς Αειφόρος τουρισμός και προσεγγίσεις

Διαγραμματική απεικόνιση αειφόρου τουρισμού σύμφωνα με τον Muller(1994) 75

Διαγραμματική απεικόνιση αειφόρου τουρισμού σύμφωνα με τον Burns και Holden(1995) 76

5.3 Tί είναι Αειφόρος Τουρισμός; σήμερα μελλοντικών τουριστικών αναγκών μελλοντικής βιωσιμότηταςΕίναι ο τουρισμός που ικανοποιεί τις τουριστικές ανάγκες του σήμερα, χωρίς να θέτει σε κίνδυνο την ικανοποίηση των μελλοντικών τουριστικών αναγκών, μέσω της διασφάλισης της μελλοντικής βιωσιμότητας των τουριστικών πόρων. 77

5.2 Αρχές του αειφόρου τουρισμού 1. Προστασία φυσικού περιβάλλοντος 2. Προστασία ανθρωπογενούς περιβάλλοντος 3. Σεβασμός της τοπικής κοινωνίας 78

5.2 Αρχές του αειφόρου τουρισμού συν. 4. Τοπική ιδιοκτησία των μέσων τουριστικής παραγωγής 5. Τοπική απασχόληση στην τουριστική παραγωγή 6. Κατανάλωση τοπικά παραγόμενων προϊόντων 79

5.2 Αρχές του αειφόρου τουρισμού συν. 7. Συμμετοχή της τοπικής κοινωνίας στη διαδικασία διαμόρφωσης του σχεδίου της τοπικής τουριστικής ανάπτυξης 8. Βέλτιστη ικανοποίηση τουριστικών προσδοκιών και επιθυμιών (τουριστική εμπειρία). 80

6. Μικρομεσαία Επιχείρηση και Τουρισμός 81

6.1 Επιρροές στην επιχειρηματική συμπεριφορά 82

Πολύ μικρή επιχείρηση: απασχολεί έως 3 άτομα Μικρή επιχείρηση: απασχολεί από 4 έως 10 άτομα Μεσαία επιχείρηση: απασχολεί προσωπικό από10 έως 49 άτομα. Στην Ελλάδα ο όρος μικρομεσαία περιλαμβάνει επιχειρήσεις που απασχολούν έως 30 άτομα, χωρίς αυτό να είναι πάντα απόλυτο Έννοια της μικρομεσαίας επιχείρησης

6.3 Χαρακτηριστικά της μικρομεσαίας επιχείρησης 84 Καταλαμβάνει ένα σχετικά μικρό μερίδιο αγοράς Ιδιοκτησία και Διοίκηση ταυτίζονται Πολλές φορές τα ίδια τα μέλη της οικογένειας απασχολούνται μέσα στην επιχείρηση. Χρηματοδότηση κυρίως από ιδίους πόρους και δευτερευόντως από τράπεζα Πολλές φορές μη οικονομικά τα κίνητρα λειτουργίας

85

7. Α ειφορική συμπεριφορά των μικρομεσαίων τουριστικών επιχειρήσεων 86

7.1 Αειφόρος τουρισμός και Επιχειρηματικότητα- Προβληματισμοί Επιφυλάξεις των επιχειρήσεων στο κατά πόσον ένα φίλο-περιβαλλοντικό προφίλ θα έχει θετική επίδραση στην αγορά. Η βελτίωση της περιβαλλοντικής συμπεριφοράς των επιχειρήσεων αποκτά μάλλον δευτερεύουσα σημασία, σε σύγκριση με τα κριτήρια υποκίνησης που βασίζονται σε καθαρά οικονομικά κίνητρα ειδικά σε περιόδους κρίσης. 87

7.2 Ποια τα κίνητρα για αειφορική δράση της επιχείρησης; 1.Αύξηση αποδοτικότητας (μείωση του λειτουργικού κόστους μακροχρόνια) 2.Βελτίωση ποιότητας παρεχόμενων υπηρεσιών 3.Βελτίωση δημόσιας εικόνας της επιχείρησης (κοινωνική υπευθυνότητα, αποφυγή αρνητικών συνεπειών) 4.Αύξηση ανταγωνιστικότητας (καλύτερο market positioning σαν αποτέλεσμα της πρόσβασης στη λεγόμενη «πράσινη αγορά») 88

7.3 Η Αειφορία στις μεγάλες τουριστικές επιχειρήσεις Οι επιχειρήσεις μεγαλύτερου μεγέθους: Είναι πιο πιθανό να εφαρμόζουν τις αρχές της αειφορίας διότι δεν επιθυμούν την αρνητική δημοσιότητα. Επίσης η εξοικονόμηση που μπορεί να προκύψει από τη διαφοροποίηση επιχειρηματικών πρακτικών, μπορεί να είναι εμφανέστερη και περισσότερο σημαντική. 89

7.4 Η Αειφορία στις μικρές τουριστικές επιχειρήσεις: Προβληματισμοί - τα σημαντικά οικονομικά προβλήματα των ΜΜΕ δεν αφήνουν και πολύ χώρο για σκέψεις σχετικές με περιβαλλοντικά θέματα. - ο μικροϊδιοκτήτης, αλλά και οι εργαζόμενοι, έχουν μια αμεσότερη σχέση με τον τόπο και σαφώς μια μακροχρόνια δέσμευση για το μέλλον της περιοχής τους. 90

▫ Νομοθεσία (υποχρέωση για αειφορική δράση) ▫ Οικονομικά κίνητρα ▫ «Ήπια μέσα» (οδηγίες, εγκύκλιοι, σεμινάρια) ▫ Βραβεύσεις κ.λ.π. Ο συνδυασμός των μέσων συμβάλει θετικά στο στόχο. Σημαντικός επίσης και ο ρόλος της τεχνολογίας Μέσα ενθάρρυνσης μικρομεσαίας επιχείρησης για αειφορική δράση

Εάν στην καθημερινότητα τους η στάση (πρόθεση) και η συμπεριφορά (πράξη) των ιδιοκτητών μικρομεσαίων τουριστικών επιχειρήσεων είναι συμβατή με τις αρχές της αειφόρου τουριστικής ανάπτυξης. Εάν ο βαθμός ανταπόκρισής των στις αρχές της αειφορίας επηρεάζεται από το επίπεδο εκπαίδευσής τους, το οικογενειακό αλλά και γενικά επιχειρηματικό περιβάλλον στο οποίο λειτουργούν Μας ενδιαφέρει να μελετήσουμε:

Το οικονομικό, κοινωνικό, οικογενειακό και προσωπικό περιβάλλον μέσα στο οποίο κινείται το άτομο, σαφώς επηρεάζει και προσδιορίζει στάσεις και συμπεριφορές. (θεωρία «αιτιατής δράσης»-reasoned action των Aizen και Fishbein (1980). Τα άτομα που μας περιβάλλουν επηρεάζουν τον τρόπο που σκεφτόμαστε (στάση) και κατά συνέπεια τον τρόπο της δικής μας συμπεριφοράς (θεωρία «αιτιατής δράσης»-reasoned action των Aizen και Fishbein (1980) Ερευνες αποδεικνύουν ότι:

7.8 Θεωρία της Αιτιατής Δράσης- Theory of reasoned action Η Θεωρία της Αιτιατής Δράσης (Τheory of Reasoned Action-ΤRA) είναι ένα μοντέλο πρόβλεψης της εν γένει συμπεριφοράς ενός ατόμου. Αναπτύχθηκε από τους Martin Fishbein and Icek Ajzen (1975, 1980) και εξετάζει τους παράγοντες εκείνους που επηρεάζουν και οδηγούν το άτομο στο να προβεί σε συγκεκριμένη συμπεριφορά.Martin FishbeinIcek Ajzen 94

7.8 Θεωρία Αιτιατής Δράσης (reasoned action theory). Εννοια πεποιθήσεων κοινωνικών κανόνων προσδοκίεςπεριβάλλονΗ στάση και κατά συνέπεια η συμπεριφορά του ατόμου, είναι συνάρτηση πεποιθήσεων και κοινωνικών κανόνων που περιβάλλουν το άτομο. H συμπεριφορά του επηρεάζεται από τις προσδοκίες που έχει το περιβάλλον από το άτομο στο οποίο δραστηριοποιείται (Aizen and Fishbein, 1980). 95

7.8 Θεωρία Αιτιατής Δράσης (reasoned action theory) συν. εγκρίνουνΗ πρόθεση του ατόμου να κάνει κάτι εδράζεται στο κατά πόσον έχουν αρνητική ή θετική στάση και εγκρίνουν τη συμπεριφορά του τα πρόσωπα με τα οποία το άτομο αρέσει να συναναστρέφεται και επιπλέον αισθάνεται ότι αυτά αποτελούν σημείο αναφοράς του (Clarke et al.,1998). 96

7.8 Θεωρία της Αιτιατής Δράσης- Theory of reasoned action (συν.) Η ΘΑΔ θεωρεί ότι η συμπεριφορά ενός ατόμου είναι συνάρτηση της Πρόθεσης Συμπεριφοράς (behavioral intention-BI), της Στάσης (attitude - A), και της Υποκειμενικής αντίληψης (subjective norm -SN) του ατόμου. BI = A + SN 97

BI = A + SN Όπου BI=Behavioral Intention (Πρόθεση Συμπεριφοράς) είναι η σχετική πρόθεση ενός ατόμου στο να προβεί σε συγκεκριμένη πράξη- συμπεριφορά. Α= Attitude (Στάση ) συμπεριλαμβάνει όλα τα πιστεύω του ατόμου σχετικά με τις συνέπειες που η συγκεκριμένη συμπεριφορά του θα έχει πάνω σε αυτόν. και SN=Subjective Norm (Yποκειμενική Αντίληψη) είναι η αντίληψη που το άτομο έχει όσον αφορά το πώς θα δεχθεί (εγκρίνει ή όχι) τη συγκεκριμένη συμπεριφορά του ο περίγυρός του, τα άτομα δηλαδή με τα οποία ο ίδιος συναναστρέφεται και συνήθως αποδέχεται. 98

Συμπεριφορά=Στάση+Αντίληψη Αποδοχής Με απλά λόγια η (οικιοθελής) συμπεριφορά του ατόμου σχετίζεται με τη στάση που ο ίδιος έχει απέναντι σε αυτήν (που είναι συνάρτηση της μόρφωσής του, παιδείας, ανατροφής του και γενικά των αρχών του) καθώς και την αντίληψη αποδοχής που η πράξη του θα έχει από το δικό του περιβάλλον. 99

7.9 Μικρομεσαία επιχείρηση και αειφόρος τουρισμός - ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ 100 Ο αειφόρος τουρισμός εμφανίζεται σαν επιχειρηματική ευκαιρία. Προσέλκυση πελατών που αποφασίζουν με βάση περιβαλλοντικά κριτήρια. Κρίσιμοι παράγοντες για τις μικρομεσαίες επιχειρήσεις: έλλειψη προσωπικού και κεφαλαίων. Αναγκαία η στήριξη από πολιτεία, τοπική αυτοδιοίκηση, εκπαιδευτικά ιδρύματα. Υπάρχουν κάποιοι παράμετροι που επηρεάζουν την αειφορική συμπεριφορά της ΜΜΕ οπως:

101

Όπου: Μακροπεριβάλλον είναι το περιβάλλον που δεν μπορεί να επηρεάσει η ΜΜΕ (νόμοι, κατάσταση οικονομίας, φορολογία κλπ). Μικροπεριβάλλον είναι το περιβάλλον που μπορεί σε ένα βαθμό να επηρεάσει η ΜΜΕ (τιμολόγηση τουριστικού προϊόντος, επίπεδο παροχής υπηρεσιών, δράσεις μάρκετινγκ κλπ). Ενδοπεριβάλλον είναι το εσωτερικό περιβάλλον του ΜΜ επιχειρηματία που επηρεάζει απόλυτα (οικογενειακές σχεσεις, εργασιακές σχέσεις κλπ). Προσωπικότητα του επιχειρηματία που προσδιορίζεται από παράγοντες όπως εκπαίδευση, παιδεία, προσωπικά βιώματα κλπ) Στάσεις η προθέσεις απέναντι στην αειφόρα που καθορίζονται από όλους τους παραπάνω παράγοντες. Συμπεριφορά δηλ. αειφορική δράση η αδράνεια. 102

8. Στοιχεία για την αειφορική συμπεριφορά τουριστικών ΜΜΕ 103

75,6% (56 επιχειρήσεις) περιέγραψε σαν επιχειρηματική επιτυχία το καθαρά οικονομικό στοιχείο/την κερδοφορία. 6,7% (5) περιέγραψε την επιχειρηματική επιτυχία με ηπιότερους των οικονομικών όρους (λόγοι κοινωνικοί – αναγνώρισης). Οι εναπομείναντες 17,5% (13) θεώρησαν σαν κίνητρο έναρξης της επιχείρησης και τους δύο παραπάνω λόγους ΚΙΝΗΤΡΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑΣ

Για ένα πολύ μεγάλο ποσοστό επιχειρήσεων το στοιχείο της επιχειρηματικής μεγέθυνσης δεν αποτελούσε βασική προτεραιότητα. Η συντριπτική πλειοψηφία 75,6% (56) δεν είναι σε θέση να εντοπίσει ευκαιρίες επιχειρηματικής επένδυσης στο μέλλον. Το 90,5% (67) από τους ερωτηθέντες δεν είχε κανενός είδους προϋπηρεσία ή εμπειρία στο αντικείμενο. Πολύ υψηλό ποσοστό 94,5% (70) επιθυμεί συμμετοχή σε κάποιου είδους επιμορφωτική ενημερωτική δραστηριότητα σχετική με το αντικείμενο 105

Το 82,4% (61) των επιχειρήσεων δεν απασχολούσαν κανένα άτομο πέραν της οικογένειας. Το 2,7% (2) απασχολούσε άτομα σε θέσεις μάνατζμεντ. Δυσκολίες προσδιορισμού του επιπέδου απασχόλησης: τα ποσοστά απασχόλησης ποικίλουν δεδομένου του εποχιακού χαρακτήρα λειτουργίας τους Απασχόληση

Το 2,7% (2) δεν χρησιμοποίησε καθόλου προσωπικό κεφάλαιο (προσωπικές οικονομίες) στη φάση ίδρυσης και λειτουργίας της επιχείρησης αλλά χρησιμοποίησε αποκλειστικά τραπεζικό δανεισμό. Το 20,3% (15) χρησιμοποίησε μικτές πηγές χρηματοδότησης (προσωπικές οικονομίες και τραπεζικό δάνειο). Το 27% (20) εντάχθηκε σε επενδυτικό πρόγραμμα Το υπόλοιπο 50% (37) χρησιμοποίησε ιδίους πόρους ΧΡΗΜΑΤΟΔΟΤΗΣΗ

Για τις περισσότερες επιχειρήσεις μόνιμη κατοικία και επιχείρηση ταυτίζονταν χωρικά. Το 83,6% (62) δεν κάνει κάποιου είδους προ- γραμματισμό εκτός αυτών που αποτελούν δρα- στηριότητες ρουτίνας (προμήθειες, καθαριότητα). Πάνω από πενταετία λειτουργεί το 82,5% (61) [Leader 1 και 2]. Το 86,4% των επιχειρήσεων λειτουργεί όλο το χρόνο. Το 64,8% (48) κάνει κάποιας μορφής προώθηση μέσω διαφημιστικών φυλλαδίων, συλλογική συμμετοχή σε εκθέσεις τουρισμού Άλλα χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων

Ανάλυση της στάσης σχετικά με το περιβάλλον και η εν γένει συμπεριφορά των επιχειρήσεων που ερευνήθηκαν. Εντοπισμός σημαντικών παραμέτρων αειφορίας: ▫ Ρόλος της πληροφόρησης, ▫ Εφαρμόσιμες πρακτικές αειφορίας ▫ Διαχείρηση επισκεπτών Περιβαλλοντικές στάσεις και συμπεριφορά

Σημαντικό κενό ενημέρωσης και κατά συνέπεια ευαισθητοποίησης γύρω από τα θέματα προστασίας του περιβάλλοντος. Παρόμοιο κενό όσον αφορά την ύπαρξη συγκεκριμένων οδηγιών που να βοηθούν τις επιχειρήσεις να μειώνουν τυχόν αρνητική περιβαλλοντική τους επίδραση. Παντελής έλλειψη κάποιου πρακτικού οδηγού, και γενικά εκδόσεων, που θα μπορούσαν να λειτουργήσουν υποβοηθητικά προς την κατεύθυνση αυτή Ο ρόλος της πληροφόρησης

Φορείς όπως ο Ε.Ο.Τ., που θεωρείται ο φυσικός φορέας ενημέρωσης και παροχής πληροφόρησης προς τις τουριστικές επιχειρήσεις ούτε καν αναφέρθηκε ως πιθανή πηγή ενημέρωσης. Η πλειοψηφία εξέφρασε κάποια επιθυμία για περισσότερη ενημέρωση με τη μορφή ημερίδων, σεμιναρίων αλλά και πρακτικού οδηγού, ▫ δράσεις που θα τους βοηθούσαν να αντιληφθούν καλύτερα το ρόλο τους στην εν γένει εφαρμογή αειφορικών δράσεων στις ίδιες τους τις επιχειρήσεις. Δεν υπήρξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον να συνεισφέρουν οικονομικά οι ίδιοι προς την κατεύθυνση αυτή. ▫ Επανέλαβαν την υποχρέωση της πολιτείας να τους το παράσχει Ο ρόλος της πληροφόρησης

Έρευνα δείχνει απόκλιση μεταξύ στάσης και συμπεριφοράς, δηλ. μεταξύ θεωρίας και πράξης. Οι επιχειρήσεις αν και εκφράζουν ένα σχετικό ενδιαφέρον σχετικά με τις αρχές του αειφόρου τουρισμού, δεν φαίνονται για διάφορους λόγους να αναλάβουν οποιασδήποτε μορφής πρακτική δράση Στάσεις και συμπεριφορά ΜΜΕ σε σχέση με την αειφορία.

Ευρήματα έρευνας: Δεν είναι ξεκάθαρο για πολλούς τί σημαίνει στην πράξη «προστασία του περιβάλλοντος». Ελάχιστοι 6% (2) που γνώριζαν τί θα έπρεπε να κάνουν, απάντησαν: ▫ να εντείνουν την προσπάθεια ανακύκλωσης των απορριμμάτων όπως ▫ και την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των πελατών τους σχετικά με την προστασία του φυσικού περιβάλλοντος τοπικά Αειφόρες συμπεριφορές – πρακτικές

Ορισμένοι δήλωσαν ότι τα παιδιά τους, εφόσον θα συνεχίζουν τη λειτουργία της επιχείρησης, θα μπορούσαν να εφαρμόσουν κάποια από τα μέτρα αυτά, αφού οι ίδιοι θεωρούν ότι είναι πλέον μεγάλοι για να αλλάξουν νοοτροπία. Ένας αριθμός επιχειρήσεων επιθυμεί να συνεισφέρει προς την κατεύθυνση της αειφορίας ή ήδη είχε λάβει κάποιο μέτρο. Όλοι ανέδειξαν το πρόβλημα της έλλειψης ενημέρωσης αλλά και τη δυσκολία του να κατανοήσουν πως θα μπορούσε η επιχείρησή τους να διαφοροποιήσει κάποιους από τους τρόπους λειτουργίας ώστε αυτή να είναι περισσότερο φιλική προς το περιβάλλον Αειφόρες συμπεριφορές – πρακτικές

Μόνο το 2,7% (2) συμφώνησε με την ιδέα του περιορισμού των επισκεπτών για να μην καταστραφεί το περιβάλλον. Η διαχείριση των επισκεπτών δεν θα πρέπει να έχει τη μορφή αριθμητικού περιορισμού λόγω εποχικότητας. Αν και υφίσταται έστω και ένας σχετικά μικρός προβληματισμός, εντούτοις υπάρχει σημαντική έλλειψη ολοκληρωμένης προσέγγισης αειφόρου επιχειρηματικής πρακτικής Διαχείριση επισκεπτών

Α’ ομάδα: Θετικοί ενεργοί Β’ ομάδα: Θετικοί αδρανείς Γ’ ομάδα: Αρνητικοί ενεργοί Δ’ Ομάδα: Αρνητικοί αδρανείς Ταξινόμηση Μικρομεσαίων επιχειρήσεων σε σχέση με την αειφορία και τα χαρακτηριστικά τους

Α’ ομάδα (θετικοί ενεργοί = Δέχονται τις αρχές αειφορίας και τις εφαρμόζουν στην πράξη. Χαρακτηριστικά: νεώτεροι σε ηλικία μικροεπιχειρηματίες με κάποιας μορφής εκπαίδευση (τίτλος σπουδών, σεμινάρια κ.λ.π.). Χαρακτηριστικό ότι η πλειοψηφία των ιδιοκτητών αυτών ήταν γυναίκες ή ζευγάρια με παιδιά Ταξινόμηση Μικρομεσαίων επιχειρήσεων και τα χαρακτηριστικά τους

8.4.5 Ταξινόμηση Μικρομεσαίων επιχειρήσεων και χαρακτηριστικά τους (συνέχεια) Β’ ομάδα (θετικοί αδρανείς): Δέχονται τις αρχές αειφορίας αλλά δεν τις εφαρμόζουν στην πράξη. Χαρακτηριστικά: άνδρες και γυναίκες με κάποια σχετική μόρφωση. Ένας αριθμός από αυτούς είχε προηγούμενη εμπειρία στον τουριστικό χώρο. Σε έναν αριθμό από αυτές απασχολούνται και τα παιδιά τους. 118

8.4.5 Ταξινόμηση Μικρομεσαίων επιχειρήσεων και χαρακτηριστικά τους (συνέχεια) Γ’ ομάδα (αρνητικοί ενεργοί) = Δεν δέχονται τις αρχές αειφορίας αλλά κάποιες εφαρμόζουν στην πράξη σαν «νοικοκυροσύνη». Xαρακτηριστικά: επιχειρήσεις οι οποίες διευθύνονται από ζευγάρια τα οποία σε κάποιες περιπτώσεις είχαν σχετική εμπειρία στο τουριστικό αντικείμενο. 119

8.4.5 Ταξινόμηση Μικρομεσαίων επιχειρήσεων και χαρακτηριστικά τους (συνέχεια) Δ’ ομάδα (αρνητικοί αδρανείς) = Δεν δέχονται τις αρχές αειφορίας και δεν τις εφαρμόζουν στην πράξη. Χαρακτηριστικά: άνδρες, κυρίως μεγαλύτερης ηλικίας, αναγνωρίζοντας το οικονομικό στοιχείο σαν την μόνη κινητήρια δύναμη της δραστηριότητάς τους. Οι ίδιοι παράλληλα δε ασκούν και κάποιο, άλλο επάγγελμα. 120

121

Επιχειρηματίες με κάποια μορφή εκπαίδευσης, πιο νέοι, γυναίκες και ζευγάρια με παιδιά καθώς και πληροφορημένοι για το θέμα από διάφορες πηγές, είναι πιθανότερο να στραφούν προς την μια αειφόρο κατεύθυνση. Αντίθετα μικροϊδιοκτήτες υποκινούμενοι αποκλειστικά από το κίνητρο του κέρδους είναι λιγότερο πιθανόν να στραφούν προς τη συγκεκριμένη κατεύθυνση Στοιχεία και παράγοντες επιρροής αειφορίας

9. Συμπεράσματα 123

Βασικός στόχος: πώς θα μετουσιώσουμε τις αρχές αειφορίας σε δράσεις που θα δίνουν λύσεις στα θέματα των περιβαλλοντικών επιπτώσεων; Στάσεις και Συμπεριφορές τουριστικών ΜΜΕ

Άξονας 1ος: Ενημέρωση και ευαισθητοποίηση Διάχυση της ενημέρωσης και πληροφόρησης σε τοπικό επίπεδο με στόχο την εφαρμογή μέσω πρακτικών εργαλείων. Εργαλεία ενημέρωσης: έντυπος και ηλεκτρονικός τύπος, σεμινάρια, ημερίδες, συνέδρια. Φορείς ενημέρωσης: Kεντρική διοίκηση (υπουργεία), περιφερειακή διοίκηση (περιφέρειες), τοπική αυτοδιοίκηση (δήμοι-κοινότητες), εκπαιδευτικά ιδρύματα, οργανώσεις της τοπικής κοινωνίας (σύλλογοι-φορείς) Στάσεις και Συμπεριφορά: Δράσεις σε 6 άξονες

Άξονας 2ος: Έκδοση Κανονιστικών αποφάσεων Κανονιστικές αποφάσεις Κανονιστικές αποφάσεις είναι οι: νόμοι και αποφάσεις της κεντρικής, περιφερειακής και τοπικής διοίκησης που αφορούν την περιβαλλοντική προστασία όπως τη διαχείριση απορριμμάτων, στερεών και υγρών αποβλήτων, ανακύκλωση, χρήση εναλλακτικής ενέργειας, παραγωγή-συσκευασία –διακίνηση τροφίμων κλπ Στάσεις και Συμπεριφορά: Δράσεις σε 6 άξονες

Άξονας 3ος: Αντιμετώπιση των προβλημάτων στην εφαρμογή πρακτικών αειφορίας Πρακτικές αειφορίας που ένας αριθμός επιχειρήσεων εφαρμόζει ή επιθυμεί να εφαρμόσει προσκρούουν: υψηλό κόστος ▫ στο σχετικά υψηλό κόστος αγοράς των υλικών και εξοπλισμού (π.χ. λαμπτήρες εξοικονόμησης ενέργειας, «οικολογικά» καθαριστικά, φωτοβολταικά κλπ) έλλειψη υποδομών ▫ στην έλλειψη υποδομών εκ μέρους των φορέων της πολιτείας (π.χ. κάδοι ανακύκλωσης απορριμμάτων) Στάσεις και Συμπεριφορά: Δράσεις σε 6 άξονες

Άξονας 4ος: Ανάγκη για Διαρκή Έρευνα (ευρήματα) Η σχετική έρευνα έως τώρα έχει δείξει ότι: Υπάρχει σχετικά με την ευαισθητοποίηση των αρχών της αειφορίας μεταξύ των τουριστικών επιχειρήσεων. Οι μεγαλύτερες τουριστικές μονάδες είναι πιθανότερο να αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες αειφορίας από ότι οι μικρότερες. Σημαντικός αριθμός τουριστικών ΜΜΕ πιστεύουν ότι τα θέματα της προστασίας του περιβάλλοντος δεν τους αφορούν Στάσεις και Συμπεριφορά: Δράσεις σε 6 άξονες

Άξονας 4ος: Διαρκής έρευνα (ευρήματα) συνέχεια Μια μικρή οικογενειακή επιχείρηση νοιώθει αδύναμη αλλά και δέος μπροστά σε ένα τέτοιο θέμα παγκοσμίου μεγέθους όπου η ίδια προφανώς θεωρεί ότι δεν μπορεί να έχει καμία επιρροή. Η συγκεκριμένη κατηγορία ΜΜΕ θέτει ως προτεραιότητα τα οικονομικά κριτήρια. Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι η ομάδα αυτή των επιχειρήσεων θα έκανε απόλυτα αποδεκτή οποιαδήποτε αειφορική δράση που θα επέφερε μείωση του κόστους λειτουργίας η αύξηση εσόδων Στάσεις και Συμπεριφορά: Δράσεις σε 6 άξονες

Άξονας 5ος: Aνάδειξη της αειφορικής συμπεριφοράς σαν ανταγωνιστικό πλεονέκτημα (παράδειγμα). Μείωση λειτουργικού κόστους λόγω εξοικονόμησης ενέργειας Αύξηση μεριδίου τουριστικής αγοράς λόγω αύξησης της «πράσινης» τουριστικής υπό-αγοράς (sub market ή market niche) Στάσεις και Συμπεριφορά: Δράσεις σε 6 άξονες

Άξονας 6ος: Προσωπικότητα ιδιοκτήτη και αειφορία στάσης συμπεριφοράς Άτομα με σχετικά υψηλό μορφωτικό ή εκπαιδευτικό επίπεδο δείχνουν μεγαλύτερη ευαισθησία σε θέματα αειφορίας τόσο σε επίπεδο στάσης όσο και σε επίπεδο, συμπεριφοράς. πιστεύωαξίες Ατομικά πιστεύω και αξίες διαμορφώνουν τη συμπεριφορά του ατόμου σε σχέση με την αειφορία. Υπάρχει ακόμη και μη ενσυνείδητη εφαρμογή αειφορικών δράσεων που χαρακτηρίζεται σαν «κοινή λογική», «νοικοκυροσύνη» Στάσεις και Συμπεριφορά: Δράσεις σε 6 άξονες

Στρατηγικοί εταίροι για την αειφόρο ανάπτυξη (Key stakeholders)

Φάσεις στην εμπλοκή των στρατηγικών εταίρων ▫ Α φάση: μελέτη και ανάλυση της στάσης κάθε εταίρου χωριστά, απέναντι στην αρχή της αειφορίας. ▫ Β φάση: διερεύνηση της αλληλεξάρτησης και αλληλεπίδρασης όλων των εταίρων μεταξύ τους, απέναντι στο φαινόμενο της αειφορίας (κοινοί στόχοι, προσδοκίες, αντικρουόμενα συμφέροντα).

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Σύμφωνα με τον WTO (2005): "Πιστοποίηση είναι ένας μηχανισμός για να διασφαλιστεί ότι μία δραστηριότητα ή προϊόν πληροί ορισμένες προδιαγραφές που τίθενται από την κυβέρνηση ή έχει συμφωνηθεί μέσα σε ένα βιομηχανικό κλάδο». 134

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Στον τομέα του τουρισμού, η πιστοποίηση χρησιμοποιείται κυρίως για τον έλεγχο των δραστηριοτήτων και του επιπέδου των τουριστικών επιχειρήσεων, όπως είναι τα καταλύματα, για να εξασφαλιστεί η ασφάλεια των πελατών και η ικανοποίηση τους. Ωστόσο, μπορεί επίσης να επεκταθεί για να καλύψει και τα ζητήματα της αειφορίας. 135

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Τα βασικά συστατικά της πιστοποίησης περιλαμβάνουν: Εθελοντική συμμετοχή από τις επιχειρήσεις. Επακριβώς καθορισμένα κριτήρια και πρότυπα. Διαδικασία ελέγχου και αξιολόγησης. Αναγνώριση των επιχειρήσεων που πληρούν τα κριτήρια, μέσα από ένα σήμα ή λογότυπο. Διαρκής παρακολούθηση, και έλεγχος της συμμόρφωσης στα κριτήρια. " 136

ΠΙΣΤΟΠΟΙΗΤΙΚΑ ΚΑΙ ΣΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΤΟΥΡΙΣΜΟ Το Συμβούλιο Παγκόσμιας Αειφορίας για τον Τουρισμό αναγνωρίζει τα πρότυπα, εγκρίνει τα συστήματα πιστοποίησης και δίνει διαπιστεύσεις σε φορείς πιστοποίησης. Πάνω από 100 ετικέτες και συστήματα πιστοποίησης έχουν συνταχθεί ειδικά για τον τομέα του τουρισμού. 137

Ένα κατάλυμα φιλοξενίας που έχει αποκτήσει ένα Οικολογικό Σήμα σημαίνει ότι σε καθημερινή βάση εφαρμόζει: Περιορισμένη κατανάλωση ενέργειας. Περιορισμένη κατανάλωση νερού. Μειωμένη παραγωγή αποβλήτων. Προτιμά τη χρήση ανανεώσιμων πηγών ενέργειας. Προτιμά τη χρήση υλικών και ουσιών που είναι λιγότερο επικίνδυνες για το περιβάλλον. Προωθεί την περιβαλλοντική συνείδηση και επικοινωνία τόσο στο προσωπικό όσο και στον φιλοξενούμενο. 138