Λεξικολογία Ενότητα 9: Εννοιακές σχέσεις (μεταφορά, μετωνυμία, παλαιωνυμία) Γιώργος Ι. Ξυδόπουλος Σχολή Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών Τμήμα Φιλολογίας

Σκοποί ενότητας να κατανοήσουν οι φοιτητές τις εννοιακές σχέσεις της μεταφοράς, της μετωνυμίας και της παλαιωνυμίας να διακρίνουν τους μηχανισμούς της μεταφοράς και της μετωνυμίας και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους να εντοπίζουν τα διαφορετικά είδη μετωνυμίας

Περιεχόμενα ενότητας  Μεταφορά  Μετωνυμία  Παλαιωνυμία

Μεταφορά μεταβίβαση της σημασίας από λέξη σε λέξη (Αριστοτέλης) σπουδαίος παράγοντας στην εξέλιξη και ανανέωση του λεξιλογίου η μεταφορά ως εννοιολογική διεργασία: μετατροπή μιας αφηρημένης ανθρώπινης εμπειρίας σε έννοια οικεία και συγκεκριμένη (Lakoff, 1987) Cruse (2004: 198), Fromkin et al. (1993: 205), Lyons (1977: 549), Singleton (2000: ) κ.ά.

Μεταφορά Συστατικά της μεταφοράς: - πεδίο-πηγή (οικείο) - πεδίο-στόχος (αφηρημένο) - σχέσεις αντιστοίχισης (οντολογικές-επιστημικες) π.χ. ΘΥΜΟΣ: ΩΣ ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ ΥΓΡΟΥ ΣΕ ΔΟΧΕΙΟ  Ο Κώστας βράζει από το θυμό του. Lakoff (1987: 276)

Μεταφορά Α. Οντολογικές αντιστοιχίσεις Πηγή: ΘΕΡΜΟΤΗΤΑ ΥΓΡΟΥΣτόχος: ΘΥΜΟΣ δοχείοσώμα θερμότητα υγρούθυμός κλίμακα θερμότηταςκλίμακα θυμού πίεση στο δοχείοαίσθηση πίεσης αναταραχή του υγρού σε βρασμόαίσθηση αναταραχής όριο αντοχής του δοχείουόριο της ικανότητας του ατόμου να καταπιέσει το θυμό έκρηξηαπώλεια ελέγχου Β. Επιστημικές αντιστοιχίσεις Όταν το υγρό σε ένα δοχείο θερμανθεί πέρα από ένα συγκεκριμένο όριο, η πίεση αυξάνεται σε τέτοιο σημείο ώστε το δοχείο εκρήγνηται. Όταν ο θυμός αυξηθεί πέρα από ένα συγκεκριμένο όριο, η «πίεση» αυξάνεται σε τέτοιο σημείο ώστε το άτομο χάνει τον έλεγχο. Μια έκρηξη προκαλεί ζημιά στο δοχείο και σε όσους βρίσκονται γύρω του. Η απώλεια ελέγχου είναι επικίνδυνη για το άτομο και για τους άλλους που βρίσκονται γύρω του. Η έκρηξη μπορεί να αποφευχθεί με την εφαρμογή επαρκούς δύναμης και αντίθετης πίεσης. Ο θυμός μπορεί να καταπιεστεί με τη δύναμη της θέλησης. Είναι δυνατή η ελεγχόμενη εκτόνωση της πίεσης, κάτι που μειώνει τον κίνδυνο της έκρηξης. Ο θυμός μπορεί να εκτονωθεί με ελεγχόμενο τρόπο, ανώδυνα, μειώνοντας έτσι το επίπεδο του θυμού.

Μετωνυμία βασίζεται στη γειτνιαστική σχέση ανάμεσα σε δυο οντότητες μεταβιβάζει το σημαινόμενο από το ένα σημαίνον στο άλλο η μετωνυμία είναι βασικότερη της μεταφοράς αφού πολλές μεταφορές παράγονται από μετωνυμίες είδη μετωνυμίας με βάση προδιαγεγραμμένες σχέσεις κατηγοριών του ιδίου πεδίου: Cruse (2004: ), Βελούδης (2005)

Μετωνυμία ΟΛΟ αντί του ΜΕΡΟΥΣ (Χάλασε το ψυγείο. = ένα συγκεκριμένο εξάρτημα) ΜΕΡΟΣ αντί του ΟΛΟΥ (Ούτε κεραμίδι δεν έχει στο κεφάλι του. = σπίτι) ΠΕΡΙΕΧΟΝ αντί του ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟΥ (Αναστατώθηκε όλο το χωριό. = όλοι οι κάτοικοι) ΚΤΗΤΩΡ αντί της ΚΤΗΣΗΣ (Πότε άλλαξες τα λάδια; = του αυτοκινήτου) ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΕΥΟΜΕΝΗ ΟΝΤΟΤΗΤΑ αντί του ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΥ (Η Εθνική προκρίθηκε στην επόμενη φάση. = η ομάδα της Εθνικής, οι παίκτες) ΑΙΤΙΟ αντί του ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΟΣ (Ο ήλιος είναι βλαβερός. = η έκθεση στον ήλιο) Μερικά είδη μετωνυμίας:

Μετωνυμία ΥΛΙΚΟ αντί του ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟΥ (Της πήρα ένα χρυσό για το γάμο = κόσμημα) ΠΑΡΑΓΩΓΟΣ αντί του ΠΑΡΑΓΟΜΕΝΟΥ (Έχουμε κανονήσει να δούμε Αγγελόπουλο το βράδυ. = ταινία του Αγγελόπουλου) ΤΟΠΟΣ αντί του ΓΕΓΟΝΟΤΟΣ (Το Τσέρνομπιλ είχε τραγικές συνέπιες τόσο για τον άνθρωπο, όσο και για το περιβάλλον. = το πυρηνικό ατύχημα του Τσέρνομπιλ) ΤΟΠΟΣ αντί του ΘΕΣΜΟΥ (Το Μέγαρο Μαξίμου αρνείται οποιαδήποτε ανάμειξη. = η κυβέρνηση) ΕΛΕΓΧΟΜΕΝΟ αντί του ΕΛΕΓΧΟΝΤΟΣ (Ο σύλλογος συνέχισε τις κινητοποιήσεις. = τα μέλη του συλλόγου) Μερικά είδη μετωνυμίας:

Παλαιωνυμία τηλεόραση - αναλογική, τηλεόραση - ψηφιακή τηλεόραση αφορά τη μετονομασία ενός βασικού όρου (τηλεόραση) με τη χρήση ενός επιθετικού προσδιορισμού (αναλογική τηλεόραση) ο επιθετικός προσδιορισμός είναι αντίθετος του επιθετικού προσδιορισμού του νέου όρου (ψηφιακή τηλεόραση) ο νέος όρος θεωρείται ο υποκινητής της όλης διαδικασίας Fromkin et al. (1993: 185)

Παλαιωνυμία Παλαιωνυμικό ζεύγοςΥποκινητής παλαιωνυμίας Αεροπλάνο – Ελικοφόρο αεροπλάνοαεριωθούμενο αεροπλάνο Αλάτι – Θαλασσινό αλάτιορυκτό αλάτι Ζώο – Άγριο ζώοήμερο ζώο Καλλιέργεια –Βιολογική καλλιέργειαχημική καλλιέργεια Μοναρχία – Απόλυτη μοναρχίασυνταγματική μοναρχία Μουσική – Κλασική μουσικήμοντέρνα μουσική Ξανθιά – Φυσική ξανθιάβαμμένη ξανθιά Οικογένεια – Διγονεϊκή οικογένειαμονογονεϊκή οικογένεια Πυξίδα – Μαγνητική πυξίδαηλεκτρονική πυξίδα Ρολόι – Αναλογικό ρολόιψηφιακό ρολόι Ρούχο – Χειροποίητο ρούχοτυποποιημένο ρούχο Τηλεόραση – Ασπρόμαυρη τηλεόρασηέγχρωμη τηλεόραση Τηλέφωνο – Σταθερό τηλέφωνοκινητό τηλέφωνο Φούρνος – Συμβατικός φούρνοςφούρνος μικροκυμάτων Παραδείγματα παλαιωνυμίας:

Ερωτήσεις  Ποια είναι τα τρία συστατικά της μεταφοράς;  Να εντοπίσετε και να καταγράψετε τις οντολογικές αντιστοιχίσεις της μεταφορικής φράσης: η ζωή είναι ένα ταξίδι.  Να γράψετε 3 περιπτώσεις μετωνυμίας και να δηλώσετε το είδος τους.  κιθάρα - ακουστική κιθάρα: ποια εννοιακή σχέση εμφανίζεται εδώ και ποια τα ιδιαίερα χαρακτηριστικά της;

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Τα τρία συστατικά της μεταφοράς είναι: (α) το πεδίο-πηγή (συγκεκριμένο και οικείο), (β) το πεδίο-στόχος (αφηρημένο), και (γ) ένα σύνολο σχέσεων αντιστοίχισης (οντολογικές και επιστημικές).   - Να βάλω δυο ποτηράκια να ξεχαστούμε; (περιέχων αντί του περιεχομένου) - Αύριο γράφουμε Όμηρο. (παραγωγός αντί του παραγώμενου) - Χάλασε το αυτοκίνητο (εν. η μηχανή ή ένα εξάρτημα) και δεν παίρνει μπροστα. (όλο αντί του μέρους) Οντολογικές αντιστοιχίσεις Πεδίο-πηγή: ΤΑΞΙΔΙΠεδίο-στόχος: ΖΩΗ Οι ταξιδιώτεςΤα έμβια όντα Το όχημαΗ ζωή αυτή καθαυτή Η απόσταση που διανύεταιΗ κάθε μια από τις διαδοχικές φάσεις της ζωής Τα απρόοπτα ή εμπόδια που τυχαίνουν σ’ ένα ταξίδι Οι δυσκολίες που βιώνουν οι άνθρωποι Οι διαφορετικές αποφάσεις για την κατεύθυνση του ταξιδιού Οι επιλογές της ζωής Ο τελικός προορισμός του ταξιδιούΟ στόχος της ζωής (ή το τέλος)

Συνοπτικές απαντήσεις ερωτήσεων  Πρόκειται για παλαιωνυμία. Ο βασικός όρος κιθάρα με τη χρήση ενός επιθετικού προσδιορισμού μετονομάστηκε σε ακουστική κιθάρα. Ο επιθετικός προσδιορισμός (ακουστική) είναι αντίθετος του επιθετικού προσδιορισμού του νέου όρου (ηλεκτρική κιθάρα). Ο νέος όρος (ηλεκτρική κιθάρα) θεωρείται ο υποκινητής της διαδικασίας.

Βιβλιογραφία (κατά σειρά εμφάνισης) Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 Meaning in language:an introduction to semantics and pragmatics. - (Oxfrod textbooks in linguistics) Cruse, D.A. - c2004 An introduction to language Fromkin, VictoriaRodman, Robert, An introduction to language Fromkin, VictoriaRodman, Robert, Semantics Lyons, John Semantics Lyons, John Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Language and the lexicon:an introduction Singleton, David - c2000 Women, fire, and dangerous things:what categories reveal about the mind Lakoff, George - c1987 Women, fire, and dangerous things:what categories reveal about the mind Lakoff, George - c1987 Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα. - (Επιστημονική βιβλιοθήκη ) Βελούδης, Γιάννης Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα. - (Επιστημονική βιβλιοθήκη ) Βελούδης, Γιάννης Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι Λεξικολογία :εισαγωγή στην ανάλυση της λέξης και του λεξικού Ξυδόπουλος, Γιώργος Ι

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.