Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου 1 “MISSING PERSONS IN CYPRUS AS ETHNOMARTYRES” Άρθρο πολιτικής Ανθρωπολογίας Μετάφραση:

Παρουσίαση με θέμα: "Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου 1 “MISSING PERSONS IN CYPRUS AS ETHNOMARTYRES” Άρθρο πολιτικής Ανθρωπολογίας Μετάφραση:"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου 1 “MISSING PERSONS IN CYPRUS AS ETHNOMARTYRES” Άρθρο πολιτικής Ανθρωπολογίας Μετάφραση: « Οι αγνοούμενοι της Κυπριακής τραγωδίας ως Εθνομάρτυρες» By Paul Saint Cassia Sant Cassia & Paul 1998. Modern Greek Studies Yearbook 14 (1): 261-284.

2 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου2 Dr Paul Sant Cassia Τμήμα Ανθρωπολογίας Παν/μιο της Μάλτας Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα:  Η ανθρωπολογία των μεσογειακών κοινωνιών  Τα οικογενειακά θέσμια στη Μάλτα και στην Ελλάδα  Πολιτική ανθρωπολογία  Η Πολιτική και τα κινήματα αντιστάσεων  Συμπεριφοριστικές μελέτες

3 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου3 Η ανθρωπολογική προσέγγιση ως μια προσέγγιση της θεωρίας του πολιτισμού: «Η αναζήτηση της κοινής ανθρώπινης «Η αναζήτηση της κοινής ανθρώπινης συνείδησης και η διεύρυνση τόσο του καθολικού όσο και του ιδιαίτερου χαρακτήρα του πολιτισμού αποτελούν κεντρικά ζητούμενα της ανθρωπολογικής προσέγγισης, που περιλαμβάνει διάφορες θεωρίες» συνείδησης και η διεύρυνση τόσο του καθολικού όσο και του ιδιαίτερου χαρακτήρα του πολιτισμού αποτελούν κεντρικά ζητούμενα της ανθρωπολογικής προσέγγισης, που περιλαμβάνει διάφορες θεωρίες» Αλμπάνη, Ε. (2003). Παγκοσμιοποίηση: 59 Αλμπάνη, Ε. (2003). Παγκοσμιοποίηση: 59

4 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου 4

5 5 ΚΥΡΙΑΧΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΤΟΝ GASSIA: ΚΥΡΙΑΧΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΣΤΟΝ GASSIA: Η συμβολική σπουδαιότητα της ιεροτελεστίας της κηδείας στην Ελληνική κουλτούρα: το αναγωγικό κράμα του αλυτρωτισμού και της ανάστασης. Η συμβολική σπουδαιότητα της ιεροτελεστίας της κηδείας στην Ελληνική κουλτούρα: το αναγωγικό κράμα του αλυτρωτισμού και της ανάστασης. Οι πολλαπλές συνεπαγωγές - σε αναφορική και κατακόρυφη διασύνδεση- της έννοιας αγνοούμενος στην Κύπρο αποτελούν την αφόρμηση στο να εξεταστούν συγκυρίαρχες και παράγωγες έννοιες μέσα από το τρίπολο: Οι πολλαπλές συνεπαγωγές - σε αναφορική και κατακόρυφη διασύνδεση- της έννοιας αγνοούμενος στην Κύπρο αποτελούν την αφόρμηση στο να εξεταστούν συγκυρίαρχες και παράγωγες έννοιες μέσα από το τρίπολο: Πολιτική φιλοσοφία Συμβολική Θεολογία Εθνολογία

6 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου6ΠΕΡΙΛΗΨΗ: Στο άρθρο εξετάζεται από ανθρωπολογικής σκοπιάς η πολιτικοποιημένη αξία του αγνοούμενου προσώπου στην Κύπρο, υπό την προοπτική της απαίτησης των συγγενών για την επιστροφή των επιζήσαντων. Παρατίθεται η επικρατούσα διχογνωμία, ο προβληματισμός και οι αντιπαραθέσεις στον εθνικό χώρο για το αν τα πρόσωπα αυτά όντως δεν βρίσκονται στη ζωή. Το τελευταίο, αποτελεί τη λεπτή και πολιτικά αμφισβητήσιμη προβληματική, παρά την παράξενη χρονοβόρο «σιωπή» των εμπλεκόμενων μερών. Στο άρθρο εξετάζεται από ανθρωπολογικής σκοπιάς η πολιτικοποιημένη αξία του αγνοούμενου προσώπου στην Κύπρο, υπό την προοπτική της απαίτησης των συγγενών για την επιστροφή των επιζήσαντων. Παρατίθεται η επικρατούσα διχογνωμία, ο προβληματισμός και οι αντιπαραθέσεις στον εθνικό χώρο για το αν τα πρόσωπα αυτά όντως δεν βρίσκονται στη ζωή. Το τελευταίο, αποτελεί τη λεπτή και πολιτικά αμφισβητήσιμη προβληματική, παρά την παράξενη χρονοβόρο «σιωπή» των εμπλεκόμενων μερών.

7 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου7 Η κυβερνητική θέση, είναι πως τα πρόσωπα αυτά, από τη στιγμή που δεν έχει η τύχη τους διασαφηνιστεί- θεωρητικά και νομικά- βρίσκονται εν ζωή. Αν όχι, τότε επιβάλλεται να αποδοθεί σε αυτά ο ενδεικνυόμενος a posteriori σεβασμός, του οποίου οι παράμετροι εκδήλωσης συσχετίζονται θεολογικά, πολιτισμικά και κοινωνιολογικά με το τοπικό συγκείμενο Αξιών: Καταβολές από την ιστορία - τα ταφικά έθιμα- την αρχαιότητα. Το συνονθύλευμα της προσδοκίας του αλύτρωτου.

8 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου8 Ο αρθογράφος επικεντρώνεται στη διερεύνηση του θέματος αμεσότερα προς στην ελληνοκυπριακή πλευρά, αν και υπάρχουν αρκετοί Τουρκοκύπριοι αγνοούμενοι. Ο σκοπός αποδεικνύεται τριμερής:  Πρώτον, εξετάζει πως το εκτενές πένθος των συγγενών- ιδιαίτερα των μανάδων- που έχουν το έχουν μετουσιώσει στη μεταφορά «Κύπρος η πενθούσα μάνα», έχει εδραιώσει την ιδέα πως η επανόρθωση και ηθική αποκατάσταση θα επέλθει μόνο δια της (όποιας) επαναφοράς.  Το σημείο της επαναφοράς το συγκρίνει με την περίπτωση των Αργεντινών μανάδων των εξαφανισθέντων (desaparesidos) του «βρώμικου πολέμου», γεγονός που καταδεικνύει πως αν και οι δύο ομάδες έχουν μεταξύ τους διαφορετικές συνήθειες εκταφής, συγκλίνουν σε ένα (συναισθηματικό) σημείο: «Στο αίτημα της αναγνώρισης και απόδοσης ευθυνών με οποιοδήποτε ευθύ ή έμμεσο τρόπο».

9 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου9

10 10 Δεύτερο, επισημαίνει ότι κατά τη διάρκεια που οι συγγενείς βρίσκονται σε κατάσταση εσωτερικού «σιωπηρού πένθους» και αναμονής για την εξακρίβωση της τύχης του αγνοούμενου προσώπου, η κατάσταση περιθωριοποιείται. Σε αντίθεση με ανθρωπολογικές θεωρήσεις όπως των Bloch και Parry, διαφωνεί πως υπαρξιακά τα αγνοούμενα πρόσωπα είναι ανόμοια ως προς τη θέση με πρόσωπα των οποίων ο (δεδομένος) βιολογικός θάνατος είναι ο κοινωνικά αναγνωρίσιμος. Τα αγνοούμενα πρόσωπα ναι, διακρίνονται από μια Σε αντίθεση με ανθρωπολογικές θεωρήσεις όπως των Bloch και Parry, διαφωνεί πως υπαρξιακά τα αγνοούμενα πρόσωπα είναι ανόμοια ως προς τη θέση με πρόσωπα των οποίων ο (δεδομένος) βιολογικός θάνατος είναι ο κοινωνικά αναγνωρίσιμος. Τα αγνοούμενα πρόσωπα ναι, διακρίνονται από μια « βιολογικά υπαρξιακή ασάφεια», αυτό όμως δεν τα από-υποστασιοποιεί. Τραγικό το εμπειρικό βίωμα για τους συγγενείς. Στην περίπτωση δε των Ελληνοκυπρίων αγνοουμένων τα αιτήματα των συγγενών τους δεν έχουν αναλυθεί διεξοδικά (διασαφηνιστεί). « βιολογικά υπαρξιακή ασάφεια», αυτό όμως δεν τα από-υποστασιοποιεί. Τραγικό το εμπειρικό βίωμα για τους συγγενείς. Στην περίπτωση δε των Ελληνοκυπρίων αγνοουμένων τα αιτήματα των συγγενών τους δεν έχουν αναλυθεί διεξοδικά (διασαφηνιστεί).

11 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου11 Η πρακτική αυτής της μη διασαφήνισης δεν μπορεί να εξηγηθεί ανεξάρτητα από τη δίπολη άποψη ότι: Η πρακτική αυτής της μη διασαφήνισης δεν μπορεί να εξηγηθεί ανεξάρτητα από τη δίπολη άποψη ότι: Οι συγγενείς είναι αντιρεαλιστές και αυτή η μη ρεαλιστική αυτοεικόνα τους παρεμποδίζει να δουν την όλη πραγματικότητα. Οι συγγενείς είναι αντιρεαλιστές και αυτή η μη ρεαλιστική αυτοεικόνα τους παρεμποδίζει να δουν την όλη πραγματικότητα. Η πολιτεία με τη σειρά της «εκμεταλλεύεται» αυτή τη μη διασαφήνιση. Η πολιτεία με τη σειρά της «εκμεταλλεύεται» αυτή τη μη διασαφήνιση. Αν και υπάρχουν και από τις δυο κοινοτικές πλευρές τεκμήρια, η ανακίνηση του όλου θέματος συνεπάγεται την ταυτόχρονη προβολή πλειάδας άλλων παραμέτρων (πολιτικών/συναισθηματικών). Αν και υπάρχουν και από τις δυο κοινοτικές πλευρές τεκμήρια, η ανακίνηση του όλου θέματος συνεπάγεται την ταυτόχρονη προβολή πλειάδας άλλων παραμέτρων (πολιτικών/συναισθηματικών).

12 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου12  Tρίτο, εντοπίζει πως το αίτημα της επιστροφής των εναπομεινάντων μεταποιεί αυτόματα τα πρόσωπα αυτά σε «εθνομάρτυρες», σε μάρτυρες δηλαδή του έθνους.  Η ιστορία, οι μαρτυρίες, η εθνική ταυτότητα και οι συμβολισμοί συνυπάρχουν σε μια ισχυρή ιδεολογική πρόσμιξη.

13 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου13 Το ιστορικό υπόβαθρο:  Στο χρονοδιάστημα μεταξύ του 1963 ως 1974 εξαφανίστηκαν περί τις 2000 ελληνοκύπριοι και τουρκοκύπριοι. Η αιτιολογία εξαφάνισης κυμαίνεται μεταξύ διαφάνειας και ενός ζοφερού παρασκηνίου. Το ενδιαφέρον είναι η διαφοροποίηση των δύο πλευρών ως προς την ιδεολογική αντιμετώπιση του γεγονότος. Για την τουρκοκυπριακή πλευρά τα πρόσωπα θεωρήθηκαν χαμένα- νεκρά- εξαφανισμένα[1] (kayip) και για την ελληνοκυπριακή αγνοούμενοι (agnooumenoi) που αν και η ορολογία εμπεριέχει το στοιχείο της εξαφάνισης, αποφεύγεται συνειδητά και έχει αποχρωματιστεί τονίζοντας μόνο το στοιχείο της αναμονής. [1]  [1] Προσωπικά διακρίνω στον «εξαφανισθέντα» την έννοια του τετελεσμένου συμβάντος στη συνείδηση του οικείου (ως στατικότατα- Φροϋδική παραδοχή του όρου) σε αντίθεση με τη δυναμική του όρου «αγνοούμενος» ως δεκτικού των όποιων μετεξελίξεων αποκατάστασης. [1]

14 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου14 Ισχυρό εκάστοτε αντεπιχείρημα του πολιτικού αρχηγού των Τουρκοκυπρίων Ραούφ Ντενκτάς αποτέλεσε για σειρά πολλών ετών το γεγονός των δικών του «νεκρών» στο κατά καιρούς προβαλλόμενο επιχείρημα ότι οι δύο κοινότητες μπορούν να συνυπάρξουν. Γι’ αυτό και μιλά για νεκρούς με την έννοια του τετελεσμένου συμβάντος, σε αντίθεση με την ελληνοκυπριακή πλευρά που συνεχώς εγείρει και αναζωπυρώνει τα θέματα «αγνοούμενοι», «πρόσφυγες», «εγκλωβισμένοι» ζητώντας αποκατάσταση. Ισχυρό εκάστοτε αντεπιχείρημα του πολιτικού αρχηγού των Τουρκοκυπρίων Ραούφ Ντενκτάς αποτέλεσε για σειρά πολλών ετών το γεγονός των δικών του «νεκρών» στο κατά καιρούς προβαλλόμενο επιχείρημα ότι οι δύο κοινότητες μπορούν να συνυπάρξουν. Γι’ αυτό και μιλά για νεκρούς με την έννοια του τετελεσμένου συμβάντος, σε αντίθεση με την ελληνοκυπριακή πλευρά που συνεχώς εγείρει και αναζωπυρώνει τα θέματα «αγνοούμενοι», «πρόσφυγες», «εγκλωβισμένοι» ζητώντας αποκατάσταση.

15 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου15

16 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου16 Η σκοτεινή υπόθεση της ανεύρεσης:  Θεολογικά η επιστροφή των οστών έχει υψίστη συμβολική σημασία για την Ελληνορθόδοξη κοινότητα που αιτεί ακόμη και τη διακρίβωση των συνθηκών του θανάτου, με σκοπό τη απόδοση της πρέπουσας ταφικής τιμής των οστών. Το αίτημα είναι στη βάση του πολιτικό και σε μικρότερο βαθμό συναισθηματικό σύμφωνα με τον αρθογράφο. Ο αρθογράφος το ταυτίζει με το αίτημα λαών του τρίτου κόσμου ως προς την επιστροφή οστών των προγόνων τους που κρατούνται στα μουσεία[1] του δυτικού κόσμου, οι οποίοι λαοί δεν ανέχονται πλέον τη διαχρονική ηγεμονία επί των οστών αυτών. [1]  [1] Σχόλιο: Η περίπτωση για παράδειγμα μιας αιγυπτιακής μούμιας, επικυρώνει το αίτημα για αναγνώριση της υποστατικής (παρελθούσας με μεταφορές στο παρόν) αξίας ενός λαού που σήμερα δεν βρίσκεται στο οικονομικά και πολιτισμικό επίπεδο της εποχής που ιστορικά ανακαλεί. Σε εκείνη την περίπτωση το αίτημα για αναγνώριση είναι (πιστεύω) πρώτιστα πολιτικό και (κατόπιν) συναισθηματικό. Βασίζεται στο πλούσιο παρελθοντικό (αναγνωρισμένο) πολιτισμικό κεφάλαιο που υποκινεί την ενίσχυση του σεβασμού στο σύγχρονο «παρακμάζοντα» για τις δυτικές νόρμες «τριτοκοσμικού» αιγυπτιακού λαού. Γνώμονας αναγνώρισης σύγχρονου πολιτισμικού κεφαλαίου για την περίπτωση αυτή, η πλούσια ιστορία του χθες. Πίσω από μια μούμια ενυπάρχει μια ιστορία, μια πολιτισμική ισχυρή παρουσία ενός λαού, μπροστά στη σύγχρονη προσωνυμία του «τριτοκοσμικού» Αιγύπτιου ως εξευγενισμένου Κάλιμπαν (Σαίξπηρ στον Taylor) σε σχέση με το παγκοσμιοποιημένο δυτικό κατεστημένο. Διαφορετική αντιμετώπιση θα ίσχυε στην περίπτωση ανεύρεσης των οστών του Μεγαλέξανδρου: η ιστορία εδώ ενισχύει την υποστατική ταυτότητα ενός αναγνωρισμένου από τη νόρμα λαού που παράγει τον ενεργό ευρωπολίτη. Το θέμα εδώ θα ήταν πρώτιστα συναισθηματικό. Βλέπουμε πως τα συγκείμενα διαφέρουν περιπτωσιολογικά ως προς τις καταβολές και τις προεκτάσεις. Ο Μεγαλέξανδρος δεν έχει την ανάγκη (επικυρώνεται από τη νόρμα) κατοχύρωσης ιστορικής παρουσίας, άρα το θέμα εκεί είναι συναισθηματικο/πολιτισμικό. Το θέμα είναι στην περίπτωση των Ελληνοκυπρίων (πιστεύω) είναι πρώτιστα συναισθηματικό (και σε αυτό συναινεί η ιστορική εγγύτητα των γεγονότων), θεολογικό/ πολιτισμικό, και ύστερα πολιτικό. Η Κύπρος είναι ήδη αναγνωρισμένη στις συνειδήσεις των εταίρων της, άρα στρεφόμαστε πιότερο στο συναίσθημα. Οι εκεχειρίες, οι σπονδές- ο Πρίαμος μπροστά στον Αχιλλέα- η Αντιγόνη- ο άταφος Ονίσιλλος- η ανάσταση στη λαϊκή αντίληψη συγκεράζονται: ο τάφος με τα οστά αποτελεί για τον απλοϊκό άνθρωπο το υλικό σημείο της υποστατικής αναφοράς του προσώπου ( Προφητεία Ιεζεκιήλ 37, 1-14). Η αναγνώριση είναι δεδομένη και δεν νομίζω να προβάλλεται ως αίτημα πολιτικής ταυτοποίησης. Το αίτημα στην Κύπρο είναι αξιολογικά περισσότερο συναισθηματικό: εξ άλλου αρκετοί από τους συντελεστές της τραγωδίας είναι ακόμη ζωντανοί. [1]

17 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου17  Αναστοχαζόμενος τα προλεγόμενα ο Cassia θεωρεί πως δεν είναι απλά κυνικά πολιτικό το ζήτημα αλλά και συναισθηματικό. Από Ελληνοκυπριακής πλευράς στο θέμα μετέχουν: η Επιτροπή Αγνοουμένων, η ελληνοκυπριακή διαπραγματευτική ομάδα (CMP), το Υπουργείο Εξωτερικών και άλλοι πολιτικά διαπλεκόμενοι φορείς. Συνεπώς, είναι δύσκολο να επισημανθεί ότι η αξίωση επιστροφής οστών ήταν : –Έκφραση καχυποψίας από μέρους των συγγενών ως προς το ότι η πολιτειακή ανάμειξη -για πολιτικά ευνόητους λόγους- δεν θα έφερνε προς το φως τις αληθινές συνθήκες θανάτου. –Προσεγμένος προσανατολισμός των σκληροπυρηνικών πολιτικών κομμάτων στο να παρεμποδίσουν την κάμψη του εθνικού ενδιαφέροντος της πολιτείας ως προς το ζήτημα. –Η κίνηση του Υπουργείου Εξωτερικών στο να παρουσιάσει την Ελληνοκυπριακή διαπραγματευτική ομάδα με προφανείς αυτονομημένες απαιτήσεις από τους συγγενείς, μεταβιβάζοντας έτσι την ευθύνη στην ομάδα υπό τη μορφή επίλυσης ανθρωπιστικού προβλήματος, κάτι που ταυτόχρονα παρουσιάζει την Τουρκική πλευρά ως αδιάλλακτη και ως έχουσα πολλά να κρύψει. –Ανθρώπινα υποκινούμενο και μη πολιτικοποιημένο συναίσθημα των συγγενών στη βάση των ανθρώπινων δικαιωμάτων.

18 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου18 Μια Τουρκοκύπρια μάνα στον τάφο του γιου της

19 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου19  Ως παρατηρητής (;) των πραγμάτων διαπιστώνει πως οι συγγενείς περιθωριοποιήθηκαν κοινωνικά και το θέμα έτυχε πολιτικής εκμετάλλευσης από συγκεκριμένη πολιτική μερίδα. Ταυτόχρονα έτυχε εκμετάλλευσης από την Εκκλησία και τα Ηνωμένα Έθνη, κάτι που διευκόλυνε την Κυβέρνηση αφού η ίδια απέτυχε στο να ευθυγραμμίσει την πολιτική προς το ζήτημα.  Το αίτημα εν τέλει είναι κράμα εθνικό, ταυτότητας γένους και συναισθήματος. Εξ άλλου η λεκτική προσωνυμία «λείψανα» λαμβάνει τη θεολογική τροπή της πνευματικής ανατροφοδότησης (ως η έννοια του επέκεινα, δηλαδή της συνέχισης της παρουσίας του προσώπου). Δικό μου σχόλιο: «Η παρουσία της βιολογικής απουσίας» του Sartre; (αποδίδεται τέτοια αναγωγή από τον αρθογράφο;)

20 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου20  ΣΗΜΕΙΑ: Η έννοια «Λείψανα» στην ελληνοχριστιανική παράδοση: Η έννοια «Λείψανα» στην ελληνοχριστιανική παράδοση: Πρόκειται για τα οστέινα υπολείμματα των οσίων και θρησκευτικών μαρτύρων με θαυματουργικές ιδιότητες ή ακόμα και μοναχών. Διαχωρίζονται λεκτικά από το «οστεοφυλάκιο» ως το χώρο φύλαξης των οστών, όπου μετά την ταφή και αποσύνθεση- ακολουθεί η ανασύνθεση μαζικά, συλλεκτικά εντός του. Το οστεοφυλάκιο έχει συλλογικό συνεπώς απρόσωπα μαζικό χαρακτήρα (Block and Parry). Η λειψανοθήκη έχει καθαρά προσωπικό χαρακτήρα και καταμαρτυρεί το πρότυπο των ανθρώπων αυτών όταν ήταν εν ζωή. Ασκείται δια της αγιοποίησης έτσι μια δυναμική επιρροή στις επόμενες γενιές. Είναι πηγές νεκρανάστασης που συνεπαίρνουν εθνικά την όλη κοινότητα. Σε αντιδιαστολή με τα «κόκαλα» και τα οστεοφυλάκια όπου η κατάσταση θεωρείται ως μη αναστρέψιμη, τετελεσμένη, μη θαυματουργική, χωρίς συνέχεια, εξάλλου και η φράση «είμαστε στη ζωή ένα ψέμα» (σελ. 265). Τα λείψανα είναι δηλωτικά της πνευματικής παρουσίας του προσώπου στη ζωή, κάτι που ενισχύεται και με τα μνημόσυνα. Πρόκειται για τα οστέινα υπολείμματα των οσίων και θρησκευτικών μαρτύρων με θαυματουργικές ιδιότητες ή ακόμα και μοναχών. Διαχωρίζονται λεκτικά από το «οστεοφυλάκιο» ως το χώρο φύλαξης των οστών, όπου μετά την ταφή και αποσύνθεση- ακολουθεί η ανασύνθεση μαζικά, συλλεκτικά εντός του. Το οστεοφυλάκιο έχει συλλογικό συνεπώς απρόσωπα μαζικό χαρακτήρα (Block and Parry). Η λειψανοθήκη έχει καθαρά προσωπικό χαρακτήρα και καταμαρτυρεί το πρότυπο των ανθρώπων αυτών όταν ήταν εν ζωή. Ασκείται δια της αγιοποίησης έτσι μια δυναμική επιρροή στις επόμενες γενιές. Είναι πηγές νεκρανάστασης που συνεπαίρνουν εθνικά την όλη κοινότητα. Σε αντιδιαστολή με τα «κόκαλα» και τα οστεοφυλάκια όπου η κατάσταση θεωρείται ως μη αναστρέψιμη, τετελεσμένη, μη θαυματουργική, χωρίς συνέχεια, εξάλλου και η φράση «είμαστε στη ζωή ένα ψέμα» (σελ. 265). Τα λείψανα είναι δηλωτικά της πνευματικής παρουσίας του προσώπου στη ζωή, κάτι που ενισχύεται και με τα μνημόσυνα.

21 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου21  Για τον Danforth[1]: «Η διαδικασία αποσύνθεσης είναι και μεταφορικά συνδεδεμένη και με το χάσιμο μέρους (της σάρκας ) του εκλείποντας προσώπου. Από την άλλη, μια εννοιολογική απόχρωση του «λειψάνου» υποδηλώνει και το εν ζωή πολύ ισχνό άτομο, το κοκαλιάρικο που μοιάζει με βρικολακιασμένο στα μάτια των άλλων. Αυτή θα είναι αναπόδραστα η ψυχοσωματική εικόνα που θα παρουσιάζουν κάποιοι αγνοούμενοι που πιθανό να διατηρούνται στη ζωή. Γι αυτό η προσωνυμία «λείψανο» είτε αφορά νεκρό είτε ζωντανό νεκρό, αποτελεί την ελάχιστη απόδοση τιμής στις μανάδες των αγνοουμένων, που είτε με τον ένα είτε με τον άλλο τρόπο έχουν λείψανα. Το δε νεκρό σώμα επιβάλλεται να ταφεί από τους οικείους του με τον πρέποντα τρόπο που του αρμόζει, για να μην βρικολακιάσει περιπλανώμενο ως αντεκδίκηση προς τους φονιάδες του. Τα στοιχεία πιστεύεται πως παραμένουν και επιζητούν τη συναλλαγή της δικαίωσης με τους ζωντανούς. Σύμφωνα με τον αρθογράφο: «Η ψυχή τους δε ξεκουράζεται» μέχρι τη στιγμή του μνημόσυνου τους. [1]  [1] Danforth (n.d.). Death Rituals, page 52 [1]

22 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου22  Το αξιοσημείωτο είναι (όπως επιβεβαιώνεται από συνεντεύξεις) πως οι συγγενείς βρίσκονται καθ’ όλη αυτή τη διάρκεια σε μια κατάσταση μεταδοτικότητας μιάσματος, αρνούνται να κοινωνικοποιηθούν, να ανοιχτούν, να ανοίξουν τα σπίτια τους, τις ψυχές τους δηλαδή, όπως και τα παιδιά των αγνοούμενων βρίσκονται στο τραγικό δίλημμα μεταξύ του αν θα προσμένουν το ζωντανό λείψανο ή αν θα κάνουν το μνημόσυνο. Για τον Danforth ο λόγος της όλης ταφικής τελετουργίας είναι το να επιβεβαιώσει στην κοινή συνείδηση το τελεσίδικο του γεγονότος, κάτι που μοιάζει με τη Φροϋδική[4] θέση για την αντιμετώπιση της μελαγχολίας. Στην περίπτωση του αγνοούμενου πραγματοποιείται μια δίπολη αντιστροφή: η κοινή αποδοχή ότι το πρόσωπο πέθανε είναι ακριβώς ό,τι απορρίπτεται από τους συγγενείς και σιωπηρά από την ίδια την πολιτεία. Ένεκα του ότι ο αγνοούμενος δεν έχει ταφεί κανονικά, η επάνοδος των λειψάνων θα πρέπει να θεωρηθεί ως η αντιστροφή της ίδιας της τελετουργίας του ενταφιασμού στον ίδιο βαθμό πένθους και αναμονής, όπως ακριβώς αυτό που διακατέχει τους συγγενείς σε κανονική κηδεία. [4]  [4] Freud, S. (1959). Mourning and Melancholia. Basic Books: N.Y, page 152 [4] [4]

23 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου23  Τα λείψανα οφείλεται να ταφούν ως οστά[5]. Η ενέργεια συνδέεται με ψυχολογικές προεκτάσεις (Block and Parrys). Η ταφική τελετουργία ως διαδικασία επιβεβαιώνει, τεκμαίρει στις συνειδήσεις το γεγονός του θανάτου. Όχι το θάνατο ως αφεαυτό συμβάν. Πέρα από τα δρώμενα ενυπάρχουν βαθιές συναισθηματικές και πολιτικές συνεπαγωγές. Αν βυθοσκοπήσουμε στο ανθρώπινο πένθος, θα διαπιστώσουμε πως η τελετουργία είναι απαραίτητη για την αποκατάσταση των συναισθηματικών ισορροπιών των οικείων[6]. Για να γίνει κατανοητό το φαινόμενο της εξωτερίκευσης της συναισθηματικής αυτής επανάκτησης ισορροπίας θα πρέπει να ειδωθεί υπο το φως της κριτικής. [5][6][5][6]  [5] Προσωπικά το ερμηνεύω ως ενσυνείδητη κίνηση απομυθοποίησης. Αυτό φυσικά δεν εξοβελίζει το στοιχείο της αποϊεροποίησης. Ο ιδεολογικά ημίθεος αποκαθίσταται ως ο τιμώμενος για την προσφορά του θνητός. [5] [5]  [6] Η διαχρονική Αντιγόνη του Σοφοκλή, ο «Άγιος» του Βενέζη, η «Ρωμιοσύνη» του Ρίτσου και τόσα άλλα. [6] [6]

24 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου24 Μεταξύ των οικείων αναπτύσσεται αλληλεγγύη και το συναίσθημα του «ανήκειν» στην ομάδα όπως διαφαίνεται από συνεντεύξεις. Μεταξύ των οικείων αναπτύσσεται αλληλεγγύη και το συναίσθημα του «ανήκειν» στην ομάδα όπως διαφαίνεται από συνεντεύξεις. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση των μανάδων των “desaparecidos” στο Buenos Aires, όπου συγκεντρώνονται στην Plaza de Mayo. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση των μανάδων των “desaparecidos” στο Buenos Aires, όπου συγκεντρώνονται στην Plaza de Mayo. Στην Κύπρο σε εκδηλώσεις συμμετέχουν μόνο οι στενοί συγγενείς. Η τοπική κοινωνία ως σύνολο σπάνια συμμετέχει σε τέτοιες εκδηλώσεις. Οι εκδηλώσεις παρομοιάζονται με παννυχίδες εμπλέκοντας θρησκευτικούς συμβολισμούς με κεριά, πράξη που θυμίζει το ξενύχτισμα γύρω από το νεκρό και που πολλές φορές συνδέονται με την έννοια της νεκρανάστασης του Γένους των Ελλήνων. Στην Κύπρο σε εκδηλώσεις συμμετέχουν μόνο οι στενοί συγγενείς. Η τοπική κοινωνία ως σύνολο σπάνια συμμετέχει σε τέτοιες εκδηλώσεις. Οι εκδηλώσεις παρομοιάζονται με παννυχίδες εμπλέκοντας θρησκευτικούς συμβολισμούς με κεριά, πράξη που θυμίζει το ξενύχτισμα γύρω από το νεκρό και που πολλές φορές συνδέονται με την έννοια της νεκρανάστασης του Γένους των Ελλήνων.

25 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου25

26 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου26 Ο «αγνοούμενος» ως σύμβολο σύμμειξης χριστιανισμού και ελληνισμού:  Αξιοπρόσεκτο το πώς η επικρατούσα ελληνοκυπριακή αντίληψη συνδέει τη μάνα με την Παναγία, αιτιολογώντας πως οι «άλλοι» δεν δίνουν ανάλογη σημασία ένεκα του ότι είναι μουσουλμάνοι. Η Παναγία συμπάσχει με τη μάνα και γίνεται εικόνα: γονατιστή μαζί με στρατιώτες που αποδεδειγμένα έχουν σκοτωθεί, αποτελεί θεματικό αντικείμενο ανθρωπολογικής διερεύνησης: ο μελλοθάνατος κοιτάει κατάματα το φονιά του ελάχιστα λεπτά πριν από την εκτέλεση (Pier Paolo Pasolini). Το γεγονός ταυτίζεται με τα μαρτύρια των ορθόδοξων νεομαρτύρων από τους Οθωμανούς. Παιδιά αγνοουμένων και φονευθέντων βλέπουν στο πρόσωπο του πατέρα τον νεομάρτυρα-εθνομάρτυρα. Κοντά σε αυτό η αρχαία τραγωδία, ο Σολομός, ο Βενέζης.

27 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου27 Ηθική δικαιοσύνη Vs τυπικής Νομιμότητας: Σήμερα, οι συγγενείς στοχεύουν στο να βρουν και να θάψουν τα οστά όπως τους αξίζει. Αυτό καταμαρτυρεί την ανθρωπολογική και όχι την πολιτική διάσταση του θέματος. Από την άλλη, η Τουρκοκυπριακή πλευρά αρνείται κάθε συνεργασία εκταφής δικών της προσώπων που αγνοούνται από το 1963. Σήμερα, οι συγγενείς στοχεύουν στο να βρουν και να θάψουν τα οστά όπως τους αξίζει. Αυτό καταμαρτυρεί την ανθρωπολογική και όχι την πολιτική διάσταση του θέματος. Από την άλλη, η Τουρκοκυπριακή πλευρά αρνείται κάθε συνεργασία εκταφής δικών της προσώπων που αγνοούνται από το 1963.

28 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου28 Στιγμιότυπο από τις εκταφές στην ελεύθερη Κύπρο:

29 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου29 Οι 806 Τουρκοκύπριοι:

30 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου30

31 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου31

32 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου32

33 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου33 Κριτική:  Για την ελληνοκυπριακή πλευρά η έννοια «αγνοούμενος» επιτείνει μεν το στοιχείο της προσμονής ή του αλυτρωτισμού αλλά η έννοια «λείψανο» δεν προσλαμβάνει τόση και τέτοια αναφορική διάσταση όση της αποδίδεται. Ο όρος αφορά γενικά στην έννοια των στοιχείων και σημείων αναφοράς της όποιας συνέχειας (λείψανα πολιτισμών, ναών, οικισμών). Μαρτυρία τούτου, οι εκταφές. Βέβαια το άρθρο προηγείται των εκταφών (1998). Στις εκταφές και στους ενταφιασμούς δεν έχουμε γίνει μάρτυρες σκηνών κάποιας θεολογικά υποκινούμενης αλλοφροσύνης αγιοποίησης. Αυτό βέβαια, δεν συνεπάγεται ότι η έννοια από-ιεροποιείται και αποφορτίζεται, αλλά συσχετίζεται με τη Φροϋδική θέση τη σχετική με τη βιολογικά υπαρξιακή διασαφήνιση και εμπέδωση της κατάστασης δια της διαδικασίας του ενταφιασμού. Θεολογικά, δεν πιστεύω πως δίδεται προς τα έξω τόση λανθάνουσα εικόνα περί της ανάστασης των νεκρών. Αυτό όμως το οποίο είναι δεκτικό εξάρσεων, είναι το στοιχείο του αλυτρωτισμού που το συγκείμενο υποβόσκει σε συσχετισμό με μια φατριαστικά αυτοπεριοριζόμενη αντίληψη μιας θεολογίας του φόβου και της αντεκδίκησης ενός «δικού μας» τελετάρχη Θεού.

34 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου34  Ως ερευνητής θεωρώ πως δεν κατορθώνει την υγιή αποστασιοποίηση από τη θεώρηση των γεγονότων: υποσυνείδητα (προφανώς) -ας μην ξεχνάμε την καταγωγή του: Αργεντινή/ καθεστώς/ αγνοούμενοι/ η όλη του έρευνα στρέφεται καθαρά προς το Ελληνοκυπριακό συμπεριφοριστικό- πολιτισμικό συγκείμενο αξιών, αναλύει τη φιλοσοφία του συγκεκριμένου συγκείμενου, διενεργεί συνεντεύξεις σε οικείους αγνοουμένων, αναλύει το περιεχόμενο των συνεντεύξεων παρέχοντας ως ερευνητής αρκετή δοσολογία ενσυναίσθησης, λειτουργία όμως που τον αποτρέπει στο να διενεργήσει αντίστοιχες συνεντεύξεις σε οικείους Τουρκοκυπρίων αγνοουμένων (αίρεται το στοιχείο της αντικειμενικότητας και ιστορικής πολυπρισματικότητας στην έρευνα και αρθογραφία).

35 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου35 Δεν ξέρω αν όσα δεν κατάφερε η πολιτική, το καταφέρει κάποτε η ενσυναίσθηση…

36 Παπαδοπούλου Λιάνα/ Ιστοσελίδα Παιδαγωγικού Ινστιτούτου Κύπρου36 Το ανθρωπολογικό ενδιαφέρον του Cassia για το ζήτημα έχει και συνέχεια: Το ανθρωπολογικό ενδιαφέρον του Cassia για το ζήτημα έχει και συνέχεια:  Sant Cassia, P. 2005. Bodies of Evidence: Burial, Memory and the Recovery of Missing Persons in Cyprus. Oxford: Berghahn Στο βιβλίο του πραγματοποιεί μια αναψηλάφηση του όλου θέματος από το Σοφοκλή στο Freud. Στο βιβλίο του πραγματοποιεί μια αναψηλάφηση του όλου θέματος από το Σοφοκλή στο Freud.  Sant Cassia, P. 2006. Guarding Each Other's Dead, Mourning One's Own: The Problem of Missing Persons and Missing Pasts in Cyprus. South European Society and Politics 11(1): 111- 128.