AVE MARIA / Xαίρε Μαρία [ Η Παναγία στη ζωγραφική της Αναγέννησης ]

Παρουσίαση με θέμα: "AVE MARIA / Xαίρε Μαρία [ Η Παναγία στη ζωγραφική της Αναγέννησης ]"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 AVE MARIA / Xαίρε Μαρία [ Η Παναγία στη ζωγραφική της Αναγέννησης ]
Χαίρε κλίμαξ επουράνιε δι ης κατέβη ο Θεός, Χαίρε γέφυρα μετάγουσα τους εκ γης προς ουρανόν, Χαίρε νύμφη ανύμφευτε. Η Παναγία, η μητέρα του Χριστού, βοηθός και στήριγμα των αδυνάτων, κατέχει ξεχωριστή θέση στην καρδιά των πιστών αλλά και στην εκκλησιαστική ζωή. Για τους περισσότερους χριστιανούς, είναι –μετά το Χριστό- το πιο αγαπημένο ιερό πρόσωπο. Η Εκκλησία τίμησε και τιμά πάντοτε την Παναγία, περισσότερο απ’ όλους τους αγίους, με Ακολουθίες, ναούς αφιερωμένους στ’ όνομά της, εικόνες με τη μορφή της αλλά και γιορτές οι οποίες είναι γνωστές ως θεομητορικές. Η περίοδος των Χριστουγέννων, μας δίνει την ευκαιρία, να τιμήσουμε το πρόσωπο της Παναγίας. Γι’ αυτή την παρουσίαση, επιλέξαμε μερικά από τα πιο ωραία και αντιπροσωπευτικά έργα της ζωγραφικής της Αναγέννησης (15ος-16ος αι.) στα οποία η Παναγία είναι το κεντρικό πρόσωπο. Οι ευρωπαίοι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν ως μοντέλα διάφορα φυσικά πρόσωπα, για τη φυσικότερη απόδοση των χαρακτηριστικών της Θεοτόκου. Η νατουραλιστική αυτή έκφραση της δυτικής ζωγραφικής πρόσφερε σπουδαία και ανεπανάληπτα έργα θρησκευτικής τέχνης, που κοσμούν σήμερα μεγάλα μουσεία του κόσμου και τα οποία μπορούμε να θαυμάσουμε στην παρουσίασή μας. Με ευχές για χαρούμενες γιορτές και καλή χρονιά… Οι καθηγητές Δρετάκη Βαρβάρα Λαμπρινός Ανδρέας Ηράκλειο 23 Δεκεμβρίου 2013

2 Η Γέννηση του Χριστού. Φεντερίκο Μπαρότσι (1597)
Η Γέννηση του Χριστού. Φεντερίκο Μπαρότσι (1597). Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη Η δομή της σύνθεσης του πίνακα βασίζεται στο διαγώνιο άξονα του τεντωμένου χεριού του Ιωσήφ, ο οποίος προσκαλεί τους βοσκούς να μπουν στο στάβλο, και της Μαρίας σε εκστατική ενατένιση του Θείου Βρέφους. Εντυπωσιάζουν η αντίθεση ανάμεσα στο φως και στη σκιά, η ζεστή ατμόσφαιρα, οι κομψές μορφές και τα ωραία απαλά χρώματα.

3 Η προσκύνηση των Μάγων. Χούγκο φαν ντερ Χους (1470)
Η προσκύνηση των Μάγων. Χούγκο φαν ντερ Χους (1470). Πινακοθήκη, Βερολίνο Το θέμα του πίνακα αναφέρεται στην αφήγηση του ευαγγελιστή Ματθαίου, σύμφωνα με την οποία σοφοί μάγοι από την ανατολή, αναγνώρισαν το άστρο ως σημάδι της γέννησης του Σωτήρα. Οι Πατέρες της εκκλησίας, διέκριναν σ’ αυτούς, την προσωποποίηση των τριών ηλικιών του ανθρώπου και την εκπροσώπηση των τριών τότε γνωστών ηπείρων.

4 Η προσκύνηση των Μάγων. Αντρέα Μαντένια (1460)
Η προσκύνηση των Μάγων. Αντρέα Μαντένια (1460).Μουσείο Ουφίτσι, Φλωρεντία Η προσκύνηση των Μάγων, αποδίδεται με εκθαμβωτικά χρώματα. Οι μορφές προβάλλουν μέσα στο απότομο βραχώδες τοπίο. Ο καλλιτέχνης τοποθετεί την Παναγία και το θείο βρέφος, μέσα σε φωτοστέφανο από λαμπερά χερουβείμ, στο σκοτεινό φόντο μιας σπηλιάς.

5 Η προσκύνηση των Μάγων. Άλμπρεχτ Nτίρερ (1504)
Ο πίνακας χαρακτηρίζεται από τη σύνθεση της κεντρικής ομάδας των μορφών σε σχήμα πυραμίδας, τα λαμπερά λακαρισμένα χρώματα και τη μοναδική προσοχή στη λεπτομέρεια. Ο Ντίρερ έδινε ιδιαίτερη σημασία στην προοπτική και στην παρατήρηση της φύσης. Τα φυτά και τα ζώα που εικονίζονται στον πίνακα, όπως η πεταλούδα και το σκαθάρι στο δεξί σκαλάκι, έχουν συμβολική σημασία, αφού συμβολίζουν τη σωτηρία του ανθρώπου, η οποία επιτυγχάνεται μέσω της θυσίας του Ιησού.

6 Η Παναγία της νίκης. Αντρέα Μαντένια (1496). Μουσείο Λούβρου,Παρίσι.
Τρεις άγιοι πολεμιστές, μεσολαβούν υπέρ του μαρκήσιου της Μάντοβας Φραντσέσκο Γκονζάγκα, ο οποίος εικονίζεται γονατιστός μπροστά στην Παναγία. Η αψίδα στην οποία λαμβάνει χώρα η σκηνή είναι μια πέργκολα με πλούσια βλάστηση, φύλλα, λουλούδια και καρπούς, μια μεταγραφή σε άλλη κλίμακα του κήπου του Παραδείσου, όπου οι άνθρωποι μπορούν να εισέλθουν χάρη στη μεσιτεία της Παναγίας.

7 Η Παναγία με την πορτοκαλιά. Τσίμα ντα Κονελιάνο (1496-1498)
Η Παναγία με την πορτοκαλιά. Τσίμα ντα Κονελιάνο ( ).Πινακοθήκη της Ακαδημίας, Βενετία. Ο ζωγράφος δείχνει ευαισθησία στη χρήση του φωτός, το οποίο διαπερνά το τοπίο, διαχέεται λαμπερό και αντανακλάται στις ήρεμες χειρονομίες των προσώπων. Αριστερά και δεξιά της Παναγίας, εικονίζονται ο άγιος Ιερώνυμος και ο άγιος Λουδοβίκος της Τουλούζης. Η πορτοκαλιά πίσω από την Παναγία, μπορεί να θεωρηθεί ότι τη χαρακτηρίζει ως νύφη του Χριστού, αφού τα λευκά άνθη της πορτοκαλιάς αποτελούσαν ανέκαθεν παραδοσιακό στολίδι για τις νύφες και συμβόλιζαν την καθαρότητα και την αγνότητα τους.

8 Η Παναγία και το θείο βρέφος. Φιλίπο Λίπι (1452-1453)
Η Παναγία και το θείο βρέφος. Φιλίπο Λίπι ( ). Παλάτσο Πίτι, Φλωρεντία. Στο πρώτο επίπεδο του πίνακα, η Παναγία καθισμένη σε θρόνο, απομακρύνει το βλέμμα της από το θείο βρέφος και το στρέφει σ’ εμάς. Σα να μας καλεί να παρακολουθήσουμε τα όσα διαδραματίζονται στον πίσω χώρο, ο οποίος αναφέρεται σε δύο επεισόδια σχετικά με τη ζωή της :Τη συνάντηση του Ιωακείμ με την Άννα και τη γέννηση της Παναγίας. Εντυπωσιάζουν η ζωηρότητα των χρωμάτων, η σχεδιαστική ακρίβεια και η εξαντλητική προσήλωση στις λεπτομέρειες.

9 Η Παναγία με το θείο βρέφος και αγγέλους. Φιλίπο Λίπι (1465)
Η Παναγία με το θείο βρέφος και αγγέλους. Φιλίπο Λίπι (1465). Μουσείο Ουφίτσι,Φλωρεντία. Το αριστούργημα αυτό του Λίπι, είναι ένα από τα πιο εκλεπτυσμένα δείγματα της λατρευτικής ζωγραφικής του 15ου αιώνα. Η Παναγία απεικονίζεται με λεπτό πέπλο στο κεφάλι, στολισμένο με μαργαριτάρια που σχηματίζουν κομψές πτυχές. Οι ασημένιες αντανακλάσεις στα μαλλιά, στα κεντήματα και τα κρυστάλλινα κοσμήματα, εκτείνονται στο ποτάμι, στους φράχτες και στους πύργους της πόλης που είναι ζωγραφισμένα στο βάθος.

10 Η Παναγία με το θείο βρέφος, τον Ιωάννη το Βαπτιστή και μία αγία
Η Παναγία με το θείο βρέφος, τον Ιωάννη το Βαπτιστή και μία αγία. Τζοβάνι Μπελίνι (1504). Πινακοθήκη της Ακαδημίας, Βενετία. Οι μορφές του πίνακα εκφράζουν τη θλίψη τους για το μελλοντικό θάνατο του Χριστού, όπως φαίνεται από τις χειρονομίες και τα βλέμματά τους Η Παναγία παρουσιάζει το μικρό Χριστό με τα πόδια ενωμένα -όπως αργότερα στο Γολγοθά- και τα χέρια σχεδόν σταυρωμένα, ενώ η αγία με σοβαρό βλέμμα τοποθετεί τα χέρια στο στήθος, με τρόπο που παραπέμπει στο σταυρό του Χριστού. Γαλήνια πρόσωπα, κομψές κινήσεις, έξοχα χρώματα.

11 Η Παναγία στο λιβάδι. Τζοβάνι Μπελίνι (1500)
Η Παναγία στο λιβάδι. Τζοβάνι Μπελίνι (1500).Εθνική Πινακοθήκη, Λονδίνο. Η Παναγία είναι καθισμένη στη γη με τα χέρια ενωμένα, σε στάση προσευχής και το βλέμμα στραμμένο στο μικρό Χριστό που κοιμάται γαλήνια ακουμπισμένος στα πόδια της, ενώ τριγύρω, κυλά ήρεμα η ζωή της υπαίθρου. Ο ζωγράφος αποδίδει με γλυκύτητα και χάρη τις μορφές των προσώπων και με ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες την αγροτική ζωή και το τοπίο, στο δεύτερο επίπεδο του πίνακα.

12 Η Παναγία και το θείο βρέφος με αγγέλους. Σάντρο Μποτιτσέλι (1477)
Η Παναγία και το θείο βρέφος με αγγέλους. Σάντρο Μποτιτσέλι (1477). Πινακοθήκη, Βερολίνο. Ο Μποτιτσέλι σ’ αυτό το έργο ζωγράφισε την Παναγία και τους αγγέλους, με λεπτότητα, γοητεία και πνευματικότητα. Οι κρίνοι που συνδέονται με την Παρθένο και εμφανίζονται στη δυτική τέχνη σχεδόν πάντα στις σκηνές του Ευαγγελισμού, δίνουν έμφαση στην αγνότητά της. Από τα σύννεφα ξεπροβάλλουν δύο χέρια που κρατούν το στέμμα πάνω από το κεφάλι της Παναγίας- αναφορά στη στέψη της από το Άγιο Πνεύμα.

13 Η Παναγία Magnificat. Σάντρο Μποτιτσέλι (1483)
Ο τίτλος του πίνακα προέρχεται από τη βιβλική φράση που γράφει η Παναγία με πένα πάνω στον ανοιχτό κώδικα τον οποίο υποβαστάζουν οι άγγελοι: «Magnificat anima mea» [ Μεγαλύνει η ψυχή μου τον Κύριο] Ο Μποτιτσέλι απεικονίζει την Παναγία με αέρινα πέπλα, κεντημένα με χρυσάφι. Το λεπτεπίλεπτο στέμμα της, φτιαγμένο από αστέρια, λαμπυρίζει κάτω από το φως που συμβολίζει το Άγιο Πνεύμα. Τα χέρια της Παναγίας και του μικρού Χριστού ακουμπούν μεταξύ τους, στην προσπάθειά τους να κρατήσουν το ρόδι, το οποίο θεωρείται καρπός του παραδείσου.

14 Η Παναγία με το γαρίφαλο. Λεονάρντο ντα Βίντσι (1473-1478)
Η Παναγία με το γαρίφαλο. Λεονάρντο ντα Βίντσι ( ). Παλαιά Πινακοθήκη, Μόναχο. Όταν ο Λεονάρντο ζωγράφισε τον πίνακα, ήταν λίγο παραπάνω από είκοσι χρονών. Στο νεανικό αυτό έργο, επεξεργάζεται εξαιρετικά τα οπτικά αποτελέσματα του φωτός και τη γλυπτική απόδοση των μορφών, όπως φαίνεται από τις γεμάτες χάρη κινήσεις και τα όμορφα χέρια της Μαρίας και του μικρού Χριστού. Η Παναγία παρουσιάζεται πολύ νέα, με γοητευτική αθωότητα και φρεσκάδα, να δίνει ένα γαρίφαλο στο μικρό Ιησού, ενώ η όλη σύνθεση αποκαλύπτει την εμβάθυνση του ζωγράφου στην ανατομία και την απαράμιλλη ικανότητά του να παρατηρεί τις λεπτομέρειες.

15 Η Παναγία Μπενουά. Λεονάρντο ντα Βίντσι(1478-1480)
Η Παναγία Μπενουά. Λεονάρντο ντα Βίντσι( ).Μουσείο Ερμιτάζ, Αγία Πετρούπολη. Ο πίνακας ονομάζεται έτσι από το όνομα των τελευταίων ιδιοκτητών του, οι οποίοι παρότι είχαν δεχτεί τεράστιες προσφορές από ξένους συλλέκτες, επέλεξαν να παραχωρήσουν το έργο στο μουσείο Ερμιτάζ, ώστε να μη φύγει από τη Ρωσία. Ο λεπτός χειρισμός του φωτός και της σκιάς, δίνει στις μορφές μια αίσθηση απαράμιλλης ζωτικότητας. Ανάμεσα στην Παναγία ,που έχει την όψη νεότατης κοπέλας και στο μικρό Ιησού, δημιουργείται ένας παιχνιδιάρικος δεσμός, μέσα από τα χέρια και τα βλέμματα που διαπλέκονται με χάρη γλυκύτητα και στοργή.

16 Η Παναγία των βράχων. Λεονάρντο ντα Βίντσι (1483-1486)
Η Παναγία των βράχων. Λεονάρντο ντα Βίντσι ( ).Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. Ο καλλιτέχνης τοποθετεί τα πρόσωπα μπροστά από ένα βραχώδες τοπίο. Στον πίνακα υπερισχύει η σκιά έναντι του φωτός. Όμως το αχνό φως δημιουργεί λάμψεις πάνω στους πρωταγωνιστές, αναδεικνύοντας τις χειρονομίες, τα βλέμματα και τα συναισθήματα. Η Παναγία αποδίδεται ως προστάτιδα, όπως φαίνεται από τη χειρονομία του αριστερού χεριού της πάνω από το Θείο Βρέφος, καθώς και από το δεξί χέρι που αγκαλιάζει το μικρό γονατισμένο Ιωάννη.

17 Η Παναγία με το θείο βρέφος, την Αγία Άννα και αμνό
Η Παναγία με το θείο βρέφος, την Αγία Άννα και αμνό. Λεονάρντο ντα Βίντσι( ).Μουσείο Λούβρου, Παρίσι. Στο έργο αυτό η τέχνη του Λεονάρντο είναι εσωτερική και υποβλητική. Η Παναγία εμφανίζεται πιο ώριμη αλλά με ιδιαίτερα ανθρώπινη ευαισθησία. Είναι τρυφερή, με μητρική αφοσίωση, αλλά και με μια αίσθηση μυστηρίου. Ο ζωγράφος λύνει τον πυραμιδικό σχηματισμό των μορφών, παρουσιάζοντας τη Μαρία να κάνει μια αποφασιστική κίνηση προς τα έξω, η οποία όμως αντισταθμίζεται από τη σταθερή θέση της Αγίας Άννας.

18 Η Αγία οικογένεια. Μιχαήλ Άγγελος (1506).Μουσείο Ουφίτσι, Φλωρεντία.
Η Αγία οικογένεια. Μιχαήλ Άγγελος (1506).Μουσείο Ουφίτσι, Φλωρεντία. Οι μορφές της Αγίας Οικογένειας, οι οποίες έχουν αποδοθεί με θαυμάσια λαμπερά χρώματα, σχηματίζουν μια ελικοειδή σύνθεση με περιστροφική κίνηση, που μαζί με τη φωτοσκίαση αναδεικνύει το γλυπτικό τους όγκο. Οι γυμνές μορφές στο βάθος του πίνακα αντιπροσωπεύουν εκείνους που πρόκειται να βαπτιστούν, οι οποίοι περιμένουν να μπουν στα νερά του Ιορδάνη, όπως αφήνει να εννοηθεί η παρουσία στα δεξιά του πίνακα, του Ιωάννη του Βαπτιστή σε μικρή ηλικία.

19 Η Παναγία με το θείο βρέφος και το μικρό άγιο Ιωάννη
Η Παναγία με το θείο βρέφος και το μικρό άγιο Ιωάννη. Ραφαήλ Σάντσιο (1505).Πινακοθήκη, Βερολίνο. Ο πίνακας είναι γνωστός και ως Παναγία τερανουόβα και είναι από τα πρώτα έργα των ζωγράφων της Αναγέννησης σε κυκλικό σχήμα. Χαρακτηρίζεται από την απαλή φωτοσκίαση που μαλακώνει τα περιγράμματα, από τη χωρίς έντονες αντιθέσεις κινητικότητα και από το πλούσιο τοπίο. Οι μορφές αποδίδονται με σοβαρότητα και χάρη όπως φαίνεται από τα βλέμματα και τις κινήσεις τους.

20 Η Παναγία με την καρδερίνα. Ραφαήλ Σάντσιο (1506)
Η Παναγία με την καρδερίνα. Ραφαήλ Σάντσιο (1506). Μουσείο Ουφίτσι, Φλωρεντία. Σ’ αυτό το έργο του Ραφαήλ, οι πινελιές απαλύνουν τα περιγράμματα με μεγάλη χάρη. Ο πίνακας αποπνέει τελειότητα, γλυκιά και ήρεμη αρμονία. Η Παναγία, διακόπτει το διαβασμά της, παρακινημένη από πηγαίο μητρικό ενδιαφέρον για τα δυο παιδιά. Ο μικρός Χριστός χαϊδεύει με στοργή την καρδερίνα, αλλά το βλέμμα του είναι μελαγχολικό, ως προμήνυμα των παθών του για τη λύτρωση του ανθρώπου.

21 Η Ωραία Κηπουρός. Ραφαήλ Σάντσιο (1507).Μουσείο Λούβρου, Παρίσι.
O πίνακας ονομάζεται έτσι, λόγω της ανθηρής ομορφιάς της γυναικείας μορφής και της εξοχικής τοποθεσίας της σκηνής. Είναι μια από τις διασημότερες Παναγίες του Ραφαήλ. Οι μορφές αναδύονται αρμονικά, αλληλεπιδρούν πλησιάζοντας η μία την άλλη και αποδίδονται με φυσικότητα και εκφραστική αρμονία.

22 Η Παναγία με το θείο βρέφος και το μικρό άγιο Ιωάννη
Η Παναγία με το θείο βρέφος και το μικρό άγιο Ιωάννη. Ραφαήλ Σάντσιο ( ).Παλάτσο Πίτι, Φλωρεντία. Η Παναγία αγκαλιάζει τρυφερά το μικρό Χριστό που στρέφει το βλέμμα του πάνω μας γεμάτος περιέργεια. Είναι εντυπωσιακή η κομψότητα των λεπτομερειών: Η κροσσωτή πλάτη της καρέκλας, το σάλι, ο κεφαλόδεσμος ,αλλά και το χρυσοκέντητο τελείωμα στο μανίκι της Παναγίας. Είναι εμφανής η ικανότητα του Ραφαήλ να προσδίδει υψηλή καλλιτεχνική μορφή στις διάφορες όψεις της καθημερινότητας, διατηρώντας αναλλοίωτο τον αυθορμητισμό: χαρακτηριστικό παράδειγμα, το ανασηκωμένο μεγάλο δάχτυλο του Θείου Βρέφους.

23 Η αγία οικογένεια. Ραφαήλ Σάντσιο (1507).Παλαιά Πινακοθήκη, Μόναχο.
Ο Πίνακας φιλοτεχνήθηκε στην ώριμη περίοδο της σταδιοδρομίας του ζωγράφου στη Φλωρεντία. Είναι εντυπωσιακές η πλαστικότητα των μορφών και η προοπτική οργάνωση του πίνακα. Το έργο χαρακτηρίζεται από λεπτότητα στην απόδοση των χαρακτηριστικών των προσώπων και των βλεμμάτων, την κομψότητα των ενδυμάτων και τη μνημειακότητα των μορφών.

24 Η Παναγία Τέμπι. Ραφαήλ Σάντσιο (1507-1508). Παλαιά Πινακοθήκη, Μόναχο.
O πίνακας αγοράστηκε το 1821 από το βασιλιά Λουδοβίκο Α΄ της Βαυαρίας, από την οικογένεια Τέμπι της Φλωρεντίας. Τα χρώματα ακτινοβολούν, δημιουργώντας εκλεπτυσμένες αντιθέσεις. Μέσα σ’ ένα γαλάζιο διάχυτο φως η Παναγία σφίγγει πάνω της με βαθιά ανθρώπινη χειρονομία, το θείο βρέφος. Το τρυφερό βλέμμα και η γεμάτη χάρη θηλυκότητά της , αποδίδονται με τρόπο εκλεπτυσμένο, με αυθορμητισμό στην έκφραση και στην κίνηση.

25 Η Παναγία με το θείο βρέφος. Ραφαήλ Σάντσιο (1508)
Η Παναγία με το θείο βρέφος. Ραφαήλ Σάντσιο (1508).Πινακοθήκη, Βερολίνο. Ένα από τα κορυφαία έργα του Ραφαήλ. Οι χρωματικοί τόνοι είναι ντελικάτοι, με τις φωτοσκιάσεις να κυριαρχούν και τα χρώματα να είναι λαμπερά, θερμά, ολοζώντανα. Η στάση του μικρού Χριστού είναι γεμάτη ενέργεια και δυναμισμό, ενώ η αλληλεπίδραση ανάμεσα σε μητέρα και παιδί, είναι αυθόρμητη και φυσική.

26 Η Παναγία με το ρόδο. Ραφαήλ Σάντσιο (1518-1520)
Η Παναγία με το ρόδο. Ραφαήλ Σάντσιο ( ).Μουσείο Πράντο, Μαδρίτη. Ολοκληρώνουμε την παρουσίασή μας μ’ αυτό το αριστούργημα του Ραφαήλ. Στον πίνακα, τα δύο βρέφη, ο Ιησούς και ο άγιος Ιωάννης, διεκδικούν την περγαμηνή με την προφητεία της μοίρας του Χριστού: « Ecce agnus Dei » (ιδού ο αμνός του Θεού), υπό το μελαγχολικό βλέμμα της Παναγίας και το αποτραβηγμένο του Ιωσήφ. Ο πίνακας πήρε τον τίτλο του από το τριαντάφυλλο που υπάρχει πάνω στο τραπεζάκι, στο οποίο πατάει ο Ιησούς. Ο ζωγράφος χρησιμοποιεί σοφά το φως, με αποτέλεσμα να δημιουργεί αντιθετικές, φωτεινές και σκοτεινές ζώνες στα τρυφερά σώματα των παιδιών, ενώ αποδίδει το πρόσωπο της Παναγίας με γλυκύτητα και χάρη.

27 Bιβλιογραφία Τα αριστουργήματα της τέχνης/Οι μεγάλοι ζωγράφοι. (από τον Τζιότο στην αναγέννηση) ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1977 Μεγάλα Μουσεία: Τράπεζα Κύπρου-Πήγασος Εκδοτική Α.Ε,2006 Art Gallery. H ζωή και το έργο των μεγάλων πρωταγωνιστών της τέχνης.De Agostini Hellas,2003. Ηistory of Italian Renaissance art( painting-sculpture-architecture)HARTT FR.,εκδόσεις ΤΗΑΜΕS AND HUDSON, New York 1994. HISTOIRE DE L’ ART, Larousse,1990 (v.1-5)