ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΔΕΡΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ (ΗΔΔ) ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΕ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΧΑΛΑΡΩΣΗΣ Δ. Α. Χρηστίδης, Ε. Κυριάκου & Μ. Βεζερτζή Τμήμα Ψυχολογίας.

Παρουσίαση με θέμα: "ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΔΕΡΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ (ΗΔΔ) ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΕ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΧΑΛΑΡΩΣΗΣ Δ. Α. Χρηστίδης, Ε. Κυριάκου & Μ. Βεζερτζή Τμήμα Ψυχολογίας."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΗΛΕΚΤΡΟΔΕΡΜΑΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ (ΗΔΔ) ΩΣ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΣΕ ΤΕΧΝΙΚΕΣ ΧΑΛΑΡΩΣΗΣ Δ. Α. Χρηστίδης, Ε. Κυριάκου & Μ. Βεζερτζή Τμήμα Ψυχολογίας – Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) Περίληψη Σκοπός της εργασίας ήταν να διαπιστωθεί κατά πόσο είναι δυνατό να προκύψουν αλλαγές στην Ηλεκτροδερματική Δραστηριότητα (ΗΔΔ) ως απόρροια εκπαίδευσης σε τεχνικές διαχείρισης του στρες και σε ασκήσεις χαλάρωσης. Για το σκοπό αυτό, καταγράφηκε η Ηλεκτροδερματική Αντίδραση (ΗΔΑ), ενώ, παράλληλα, διερευνήθηκαν η ενδεχόμενη παρουσία καταθλιπτικών συμπτωμάτων, το άγχος και η ενδεχόμενη ύπαρξη ψυχοφυσιολογικών συμπτωμάτων εικοσιεπτά (27) ατόμων, σε δύο χρονικές στιγμές: α) πριν και β) μετά την εκπαίδευσή τους σε τεχνικές διαχείρισης του στρες και σε ασκήσεις χαλάρωσης. Σκοπός της εργασίας ήταν να διαπιστωθεί κατά πόσο είναι δυνατό να προκύψουν αλλαγές στην Ηλεκτροδερματική Δραστηριότητα (ΗΔΔ) ως απόρροια εκπαίδευσης σε τεχνικές διαχείρισης του στρες και σε ασκήσεις χαλάρωσης. Για το σκοπό αυτό, καταγράφηκε η Ηλεκτροδερματική Αντίδραση (ΗΔΑ), ενώ, παράλληλα, διερευνήθηκαν η ενδεχόμενη παρουσία καταθλιπτικών συμπτωμάτων, το άγχος και η ενδεχόμενη ύπαρξη ψυχοφυσιολογικών συμπτωμάτων εικοσιεπτά (27) ατόμων, σε δύο χρονικές στιγμές: α) πριν και β) μετά την εκπαίδευσή τους σε τεχνικές διαχείρισης του στρες και σε ασκήσεις χαλάρωσης. Η αποτελεσματική διαχείριση του στρες και οι τεχνικές χαλάρωσης επιδρούν κατασταλτικά στη συμπαθητική διέγερση, επηρεάζοντας, κατά συνέπεια, τις φασικές αλλαγές στην ΗΔΔ. Η δική μας υπόθεση ήταν ότι η εμπέδωση και η χρήση των τεχνικών αυτών θα ήταν δυνατό να επιφέρουν μία περισσότερο μόνιμη αλλαγή στο τονικό επίπεδο της ΗΔΔ. Η ανάλυση δεδομένων κατέδειξε στατιστικά σημαντικές διαφορές στην ΗΔΔ, τόσο σε φασικό, όσο και σε τονικό επίπεδο, όπως, επίσης, και στις μετρήσεις των καταθλιπτικών συμπτωμάτων, του άγχους και της ύπαρξης ψυχοφυσιολογικών συμπτωμάτων. Η αποτελεσματική διαχείριση του στρες και οι τεχνικές χαλάρωσης επιδρούν κατασταλτικά στη συμπαθητική διέγερση, επηρεάζοντας, κατά συνέπεια, τις φασικές αλλαγές στην ΗΔΔ. Η δική μας υπόθεση ήταν ότι η εμπέδωση και η χρήση των τεχνικών αυτών θα ήταν δυνατό να επιφέρουν μία περισσότερο μόνιμη αλλαγή στο τονικό επίπεδο της ΗΔΔ. Η ανάλυση δεδομένων κατέδειξε στατιστικά σημαντικές διαφορές στην ΗΔΔ, τόσο σε φασικό, όσο και σε τονικό επίπεδο, όπως, επίσης, και στις μετρήσεις των καταθλιπτικών συμπτωμάτων, του άγχους και της ύπαρξης ψυχοφυσιολογικών συμπτωμάτων. Τα ευρήματα υποδεικνύουν τη χρησιμότητα της συστηματικής εκπαίδευσης σε τεχνικές διαχείρισης του στρες για τον έλεγχο της αυξημένης συμπαθητικής διέγερσης. Τα ευρήματα υποδεικνύουν τη χρησιμότητα της συστηματικής εκπαίδευσης σε τεχνικές διαχείρισης του στρες για τον έλεγχο της αυξημένης συμπαθητικής διέγερσης. Η ηλεκτροδερματική δραστηριότητα (ΗΔΔ) αναφέρεται στην ικανότητα του δέρματος να είναι αγωγός του ηλεκτρικού ρεύματος (Hugdahl, 1995). Ο ρόλος της ΗΔΔ στο χώρο της Ψυχοφυσιολογίας είναι διττός: 1. χρησιμοποιείται ως μέσο αντικειμενικής πρόσβασης στη συμπαθητική διέγερση (Schwartz, 1995) και 2. αποτελεί ένα από τα βασικότερα εργαλεία εκπαίδευσης στην τεχνική της βιοανατροφοδότησης (Χρηστίδης, 2001). Σειρά ερευνών (Andreassi, 1995, Rohrmann, 1999) εδραιώνουν την καταλληλότητα της ΗΔΔ για την αποτύπωση ανεπαίσθητων μεταβολών στη συμπαθητική διέγερση, λόγω συναισθηματικών καταστάσεων ή επιτέλεσης γνωστικών έργων. Οι βασικές παράμετροι της ΗΔΔ είναι το τονικό επίπεδο και οι φασικές αλλαγές (Hugdahl, 1995; Schwartz, 1995). - Το τονικό επίπεδο θεωρείται ως γραμμή αφετηρίας της δραστηριότητας των ιδρωτοποιών αδένων, δηλαδή αναφέρεται σε ένα σχετικά σταθερό, για κάθε άτομο, επίπεδο συμπαθητικής διέγερσης. - Οι φασικές αλλαγές, από την άλλη πλευρά, παρατηρούνται μέσω της αύξησης στην αγωγιμότητα του δέρματος, λόγω της συμπαθητικής διέγερσης που προκαλείται αυθόρμητα ή μη από κάποιο ερέθισμα. Σε αντίθεση με άλλες μεθόδους αντικειμενικής πρόσβασης στη συμπαθητική διέγερση, όπως είναι η καταγραφή της μυϊκής τάσης και της θερμοκρασίας, για την ΗΔΔ δεν υπάρχουν νόρμες. Και αυτό γιατί, οι ατομικές διαφορές, τόσο στο τονικό επίπεδο, όσο και στις φασικές αλλαγές, είναι τόσο μεγάλες, ώστε να μην επιτρέπουν, όχι μόνο την εξαγωγή νορμών, αλλά και την κατασκευή μιας ευρέως σταθμισμένης κλίμακας καταγραφής της ΗΔΔ (Schwartz, 1995). Αν και τα ηλεκτροδερματικά φαινόμενα αντιμετωπίζονται με καχυποψία, εξαιτίας της πολυπλοκότητάς τους, της ποικιλομορφίας τους από άτομο σε άτομο, των μεθοδολογικών προκλήσεων στη μέτρησή τους και της πολλαπλότητας των τεχνικών προσεγγίσεων, ωστόσο, σε αντίθεση με την ηλεκτρομυογραφική και τη θερμογραφική βιοανατροφοδότηση, τείνουν να αντανακλούν πνευματικά γεγονότα πολύ γρήγορα (Schwartz, 1995). Επιπλέον, η ηλεκτροδερματική βιοανατροφοδότηση αποτελεί ένα από τα χρησιμότερα εργαλεία για την καταγραφή των επιπέδων άγχους και για την εκπαίδευση στις τεχνικές χαλάρωσης, οι οποίες στοχεύουν στη μείωση του συμπαθητικού τόνου. Σκοπός της εργασίας ήταν να διερευνηθεί κατά πόσο η εκπαίδευση σε τεχνικές διαχείρισης του στρες και σε ασκήσεις χαλάρωσης θα είχαν κατασταλτική επίδραση στη συμπαθητική διέγερση, όχι μόνο επηρεάζοντας τις φασικές αλλαγές, αλλά επιφέροντας και μία περισσότερο μόνιμη αλλαγή στο τονικό επίπεδο της ΗΔΔ. Συμμετέχοντες Στην ερευνητική διαδικασία συμμετείχαν εθελοντικά εικοσιεπτά (27) φοιτητές του Α.Π.Θ. (13,3% άνδρες και 86,7% γυναίκες), ηλικίας μεταξύ 19 και 35 ετών (Μ.Ο.=21.53, Τ.Α.=2.99), όλοι τους δεξιόχειρες. Καταγράφηκε η Ηλεκτροδερματική τους Αντίσταση (ΗΔΑ) σε δύο χρονικές περιόδους: 1) πριν την εκπαίδευσή τους σε στρατηγικές διαχείρισης του στρες και σε ασκήσεις χαλάρωσης και 2) μετά από αυτήν. Στις ίδιες χρονικές περιόδους, χορηγήθηκαν ερωτηματολόγια κατάθλιψης, άγχους, θυμού και στρεσογόνων παραγόντων, καθώς και το αυτοσχέδιο πρωτόκολλο (ΠΠΜ). Υλικά 1. Μηχάνημα Ηλεκτροδερματικής Βιοανατροφοδότησης (ΜΗΔΒ): Για την καταγραφή της ΗΔΔ χρησιμοποιήθηκε το ΜΗΔΒ, το οποίο σχεδιάστηκε, κατασκευάστηκε και σταθμίστηκε σε προηγούμενη έρευνα της ίδιας ερευνητικής ομάδας. Τα ευρήματά της καταδεικνύουν την ικανοποιητική λειτουργία του ΜΗΔΒ, τόσο ως ηλεκτρονικής συσκευής, όσο και ως εργαλείου καταγραφής ψυχοφυσιολογικών μετρήσεων (Christidis, Kyriakou, Vezertzi, Komnidis, & Lazaridis, 2001). Επιλέχθηκε το συγκεκριμένο μηχάνημα, καθώς καταγράφει μονάδες ηλεκτροδερματικής αντίστασης. Οι τιμές της ΗΔΑ είναι ευθέως ανάλογες με το βαθμό χαλάρωσης, γεγονός που θα διευκόλυνε τη στατιστική ανάλυση δεδομένων, ιδιαίτερα αφού επρόκειτο να γίνουν ποσοτικοποιήσεις (Schwartz, 1995). 2. Ηλεκτρόδια: Χρησιμοποιήθηκαν ηλεκτρόδια Ag/AgCl (διαμέτρου ενεργής περιοχής 1 cm), τα οποία περιείχαν ένα ηλεκτρολυτικό διάλυμα 0,05Μ NaCl και τα προτείνουν οι Venables & Martin (1967). 3. Ερωτηματολόγια: Παράλληλα με τις μετρήσεις της ΗΔΑ, συλλέχθηκαν επιπλέον δεδομένα με τη χορήγηση α) ενός αυτοσχέδιου Ερωτηματολογίου Στρεσογόνων Γεγονότων (ΕΣΓ), β) του Spielberger's State-Trait Anger Expression Questionnaire ((STAXI) Spielberger, 1982) και γ) του BDI-II (Beck, 1967). Επιπρόσθετα, χορηγήθηκε το Πρωτόκολλο για Παρεμβάλλουσες Μεταβλητές (ΠΠΜ), το οποίο κατασκευάστηκε από τους ερευνητές. Το ΠΠΜ επιχειρεί να ελέγξει τις παρεμβάλλουσες μεταβλητές και εξετάζει αν οι συμμετέχοντες καπνίζουν, αν εξασκούν κάποια χειρωνακτική εργασία, αν κάποιο αγχογόνο γεγονός τους συνέβη την ημέρα της εξέτασης της ΗΔΑ και σε ποια μέρα του εμμηνορυσιακού κύκλου βρίσκονται οι συμμετέχουσες. Έρευνες έχουν καταδείξει ότι οι καταγραφές της ΗΔΔ επηρεάζονται από μια σειρά παραγόντων, όπως η ηλικία (Hay, 1997, Venables, 1996), το φύλο (Venables, 1996), το χέρι προτίμησης (Papousek, 2001, Schulter, 1998, Naveteur, 1998), το κάπνισμα και ο εμμηνορυσιακός κύκλος (Venables, 1996). Υπάρχουν δύο μορφές του ΠΠΜ: ΠΠΜ1 και ΠΠΜ2. 4. Σεμινάριο εκπαίδευσης σε τεχνικές διαχείρισης του στρες: Το σεμινάριο διαρκεί 3-4 ώρες. Θεματικούς στόχους του σεμιναρίου αποτελούν η νευροφυσιολογία του στρες, η φύση των στρεσοπαραγόντων και η αντιμετώπισή τους, οι τεχνικές διαχείρισης του στρες κ.α. (Χρηστίδης, 2001). 5. Άσκηση χαλάρωσης: Η άσκηση χαλάρωσης, στην οποία εκπαιδεύτηκαν οι συμμετέχοντες στην έρευνα, περιέχει στοιχεία διαφραγματικής αναπνοής, μυϊκής σάρωσης (muscle scanning) και τρία διαδοχικά στάδια καθοδηγούμενης φαντασίωσης (guided imagery). Διαδικασία Η έρευνα διεξήχθη σε ένα ήσυχο δωμάτιο, στο οποίο επικρατούσαν σταθερές συνθήκες θερμοκρασίας. Με την προσέλευση των συμμετεχόντων στο χώρο διεξαγωγής του πειράματος, τους ζητήθηκε να πλύνουν τα χέρια τους με σκέτο νερό, χωρίς σαπούνι ή άλλα καθαριστικά (Venables και Christie, 1980). Ακολουθούσε μία περίοδος πέντε λεπτών, κατά την οποία οι συμμετέχοντες κάθονταν αναπαυτικά σε μία πολυθρόνα και συνδέονταν με το ΜΗΔΒ. Τα ηλεκτρόδια τοποθετούνταν στη μεσαία φάλαγγα του δείκτη και του μέσου, με τη βοήθεια δύο αυτοκόλλητων δακτυλίων διπλής όψης. Η εξωσωματική ΗΔΑ καταγράφηκε μονόπλευρα, (δεξί χέρι), καθώς κατά τη διαδικασία στάθμισης του ΜΗΔΒ (Christidis, Kyriakou, Vezertzi, Komnidis, & Lazaridis, 2001). διαπιστώθηκε υψηλή συσχέτιση μεταξύ των μετρήσεων της ΗΔΑ του δεξιού και του αριστερού χεριού (r=0.832, p<0.01 για το ΜΗΔΒ1 & r=0.837, p<0.01, ΜΗΔΒ2). Μεσολαβούσε ένα μικρό χρονικό διάστημα (3-5min) προσαρμογής. Παράλληλα, οι συμμετέχοντες ενημερώνονταν για τους σκοπούς της έρευνας. Πριν την έναρξη της καταγραφής της ΗΔΑ, δίνονταν στους συμμετέχοντες οι ακόλουθες οδηγίες: να αναπνέουν φυσιολογικά, να μη μιλάνε και να μην κινούνται (Schwartz, 1995). Αρχικά, καταχωρούνταν τα τονικά επίπεδα της ΗΔΑ από την 1η θέση του ΜΗΔΒ. Στη συνέχεια, από τη 2η θέση του καταγραφόταν το εύρος των φασικών αλλαγών για διάρκεια 30 δευτερολέπτων. Καθώς, όμως, η 2η θέση παρουσιάζει ενισχυμένες τις τιμές της 1ης, σε όσους από τους συμμετέχοντες τα τονικά επίπεδα ήταν υψηλά, οι ενδείξεις των φασικών αντιδράσεών τους έτειναν να βγαίνουν έξω από την κλίμακα του οργάνου, όπως και ήταν αναμενόμενο. Για το σκοπό αυτό, είχε προσαρμοστεί στο ΜΗΔΒ ένα ποτενσιόμετρο πέντε θέσεων. Ο χειρισμός του επέτρεπε την επαναφορά της βελόνας μέσα στην κλίμακα, προκειμένου να καταστεί δυνατή η καταγραφή της ΗΔΑ. Για τη μέτρηση της ΗΔΑ στην πρώτη (Α΄) και δεύτερη (Β΄) φάση της έρευνας ακολουθήθηκε η παραπάνω διαδικασία. Στην Α’ φάση της πειραματικής διαδικασίας, η ΗΔΑ των συμμετεχόντων μετρήθηκε μία ώρα πριν από την εκπαίδευσή τους στις τεχνικές διαχείρισης του στρες και στις ασκήσεις χαλάρωσης. Αμέσως μετά την καταγραφή της ΗΔΑ, χορηγούνταν τα ερωτηματολόγια και το ΠΠΜ1. Μετά το εκπαιδευτικό σεμινάριο, εζητείτο από τους συμμετέχοντες να εξασκήσουν όσα διδάχθηκαν στο διάστημα που θα μεσολαβούσε μέχρι τη δεύτερη μέτρηση. Ενημερώνονταν ότι η επόμενη μέτρηση θα πραγματοποιούνταν σε χρονικό διάστημα δύο μηνών. Στη Β’ φάση της έρευνας, δύο μήνες μετά το σεμινάριο, γινόταν η καταγραφή της ΗΔΑ, προκειμένου να διαπιστωθούν τυχόν αλλαγές στα τονικά επίπεδα της ΗΔΔ. Στην τελευταία φάση (Γ’), η οποία ακολουθούσε αμέσως μετά τη Β΄φάση, εζητείτο από τους συμμετέχοντες να χαλαρώσουν, χρησιμοποιώντας την τεχνική στην οποία είχαν εκπαιδευτεί, προκειμένου να διαπιστωθούν τυχόν αλλαγές στις φασικές αντιδράσεις. Η καταγραφή της ΗΔΑ στη φάση αυτή γινόταν ως εξής: εζητείτο από το άτομο να υποδείξει με ένα νεύμα του την έναρξη και τη λήξη της άσκησης χαλάρωσης, προκειμένου να καταγραφούν η πρώτη και η τελευταία ένδειξη της ΗΔA στο ΜΗΔΒ, αντίστοιχα. Μετά τη μέτρηση, οι συμμετέχοντες συμπλήρωναν το ΠΠΜ2 και τα ερωτηματολόγια. Συμπέρασμα Η υπόθεσή μας, ότι οι τεχνικές διαχείρισης του στρες και οι ασκήσεις χαλάρωσης θα οδηγούσαν σε μόνιμες βελτιώσεις στην εικόνα της συμπαθητικής δραστηριότητας, επιβεβαιώθηκε. Αποτελέσματα  Για το ΕΣΓ, η, πριν και μετά το σεμινάριο, διαφορά των μέσων όρων ήταν σημαντική (t(26)=2.090, p<0.05) και η συνάφεια r=0.502, p<0.01  Για το STAXI, η, πριν και μετά το σεμινάριο, διαφορά των μέσων όρων ήταν σημαντική (t(26)=2.398, p<0.05) και η συνάφεια r=0.605, p<0.01.  Τέλος, για το BDI-ΙΙ, η, πριν και μετά το σεμινάριο, διαφορά των μέσων όρων ήταν σημαντική (t(26)=2.389, p<0.05) και η συνάφεια (r=0.547, p<0.001). Τα αποτελέσματα της στατιστικής ανάλυσης των ερωτηματολογίων κατέδειξαν μία εμφανή βελτίωση της ψυχικής κατάστασης των συμμετεχόντων. Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώνονται και από την ανάλυση που πραγματοποιήθηκε στις καταγραφές του ΜΗΔΒ, κατά τις δύο πρώτες φάσεις της έρευνας. Η συσχέτιση μεταξύ των καταγραφών του ΜΗΔΒ, πριν και μετά το εκπαιδευτικό σεμινάριο, κατέδειξε μικρό βαθμό συνάφειας (r=0.178, p<0.01), γεγονός που υποδηλώνει μία πολύ μεγάλη μεταβολή του τονικού επιπέδου της ΗΔΑ μεταξύ των δύο πρώτων φάσεων. Αυτό, άλλωστε, αποδεικνύεται και από τον έλεγχο ισότητας των μέσων όρων των δύο καταγραφών, που έδειξε στατιστικά σημαντική διαφορά (t(26)=-4.285, p<0.05). Το αρνητικό πρόσημο οφείλεται στο γεγονός ότι καταγράφηκε η ΗΔΑ των συμμετεχόντων, οπότε η βελτίωση στη χαλάρωση θα οδηγούσε σε αύξηση των μετρήσεων της ΗΔΑ στη Β΄φάση της έρευνας. Η ανάλυση των αποτελεσμάτων αναφορικά με το εύρος των φασικών αλλαγών στις τρεις φάσεις της έρευνας έδειξε: α) στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των μέσων όρων των καταγραφών στη 2η θέση του ΜΗΔΒ, κατά την Α΄ και Β΄φάση της έρευνας (t(26)=-3.743, p<0.05) και β) επίσης, στατιστικά σημαντική διαφορά μεταξύ των μέσων όρων των καταγραφών στη 2η θέση του ΜΗΔΒ, κατά τη Β΄ και Γ΄φάση της έρευνας (t(26)=-3.579, p<0.05). Η ανάλυση των ΠΠΜ δεν οδήγησε σε σημαντικά ευρήματα όσον αφορά την παρεμβολή άλλων ανεξάρτητων μεταβλητών στην έρευνά μας. Συζήτηση Στην έρευνα αυτή δόθηκε η δυνατότητα: α) να καταγραφεί η ΗΔΔ των συμμετεχόντων, πριν και μετά από την εκπαίδευσή τους στις τεχνικές διαχείρισης του στρες και στις ασκήσεις χαλάρωσης και β) να συγκριθούν αυτές οι τιμές με τα ευρήματα των τριών ερωτηματολογίων που χορηγήθηκαν στις αντίστοιχες χρονικές στιγμές. Η στατιστική ανάλυση των δεδομένων, για πριν και μετά την εκπαίδευση των συμμετεχόντων σε τεχνικές διαχείρισης του στρες και σε ασκήσεις χαλάρωσης, κατάδειξε, αφενός, σημαντική αύξηση στην ΗΔΑ, γεγονός που υποδηλώνει χαλάρωση, τόσο στο τονικό επίπεδο, όσο και στις φασικές αντιδράσεις και, αφετέρου, εμφανή βελτίωση στα αποτελέσματα των ερωτηματολογίων. Τα ευρήματα αυτά επιβεβαιώνουν την αρχική υπόθεση της εργασίας, αν και το δείγμα ήταν μικρό (Ν=27). Το μικρό δείγμα, που χρησιμοποιήθηκε, και η περιορισμένη δυνατότητα γενίκευσης των αποτελεσμάτων, υπογραμμίζει την ανάγκη περαιτέρω έρευνας σε μεγαλύτερα δείγματα και σε ευρύτερους πληθυσμούς. Επιπλέον, η στατιστική επεξεργασία του αυτοσχέδιου πρωτοκόλλου ΠΠΜ υποστηρίζει την απουσία τρίτων μεταβλητών στην ερμηνεία των αποτελεσμάτων. Αξίζει να αναφερθεί, ωστόσο, ότι οι συμμετέχοντες εξαιτίας της επανάληψης των μετρήσεων είναι πιθανό να εξοικειώθηκαν, τόσο με το ΜΗΔΒ, όσο και με τη συμπλήρωση των ερωτηματολογίων. Επιπλέον, η μεμονωμένη μελέτη της ΗΔΑ, χωρίς ταυτόχρονες καταγραφές άλλων παραμέτρων της συμπαθητικής διέγερσης (για παράδειγμα της μυϊκής τάσης και της θερμοκρασίας) δεν παρέχει μία ολοκληρωμένη ψυχοφυσιολογική εκτίμηση. Μέθοδος