ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ, ο ΓΕ. Λ. Ν. Ιωνίας. Διευθυντής: κ

Παρουσίαση με θέμα: "ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ, ο ΓΕ. Λ. Ν. Ιωνίας. Διευθυντής: κ"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ, 18-11-2014 6ο ΓΕ. Λ. Ν. Ιωνίας. Διευθυντής: κ
ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ, ο ΓΕ.Λ. Ν. Ιωνίας. Διευθυντής: κ. Ηλίας Κουρκουλάκος

2 H πολιτική ως επιστήμη και τέχνη. Είναι τέχνη ή επιστήμη;
Λεωνίδας Β. Κατσίρας Νομικός – Πολιτικών Επιστημών. Σχ. Σύμβουλος ΠΕ13, Αττικής, Β. και Ν. Αιγαίου και Κρήτης Τηλ. Γρ , ΦΑΧ webpage:

3 Πολιτική επιστήμη Πολιτική επιστήμη είναι η κοινωνική επιστήμη που μελετά τις σχέσεις εξουσίας μέσα σε μια κοινωνία. Μελετά τους θεσμούς, το λόγο και έργα τους, τα πολιτικά συστήματα και τις πολιτικές ιδέες. Από τους πολιτικούς επιστήμονες, οι οποίοι καταπιάνονται με την ουσιαστική-αναλυτική διάσταση της πολιτικής (πολιτική κοινωνιολογία, συγκριτική πολιτική κ.ά.) αναμένουμε κατασκευή τυπολογιών για καθεστώτα, θεσμούς και διαδικασίες (όπως, π.χ., τυπολογιών πολιτευμάτων, κομμάτων και εξεγέρσεων) με απώτερο σκοπό την συγκρότηση θεωριών για την κριτική ερμηνεία των πολιτικών συνεχειών και, κυρίως, των πολιτικών μεταβολών.

4 Πολιτική επιστήμη Ο όρος πολιτική επιστήμη έρχεται από τα αρχαία χρόνια και απαντάται για πρώτη φορά στον Πολιτικό του Πλάτωνα, η διαδρομή της ιδέας ωστόσο υπήρξε πολυκύμαντη και διατρέχει την εξέλιξη της ευρωπαϊκής σκέψης, Π. Μ. Κιτρομηλίδης, Πολιτική Επιστήμη. Οι περιπέτειες μιας ιδέας.

5 Ποια θεωρία είναι η καλύτερη;
Δεν είναι πολύ εύκολο να συμπεράνει κανείς  ότι μεταξύ των θεωριών, που ερμηνεύουν τη μετάβαση από τον αυταρχισμό στη δημοκρατία, ότι κάποια θεωρία φαίνονται πιο εύλογη, γιατί έχουμε επαρκή εμπειρική και ιστορική τεκμηρίωση για αυτές. Οι μεταβάσεις στη δημοκρατία προκύπτουν, όταν ο λαός δεν αντέχει άλλο ή  όταν κάποιοι, συνήθως ξένοι, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τα σκοτεινά συμφέροντά τους, βολεύονται περισσότερο με δημοκρατικό αντί για αυταρχικό πολίτευμα και κανονίζουν αναλόγως τις εξελίξεις.

6 Ποια θεωρία είναι εφαρμόζεται;
Έτσι ακόμα και αν είναι ελκυστικό το να λέμε ότι όπου υπάρχει οργάνωση (κομματική, συνδικαλιστική ή άλλη), πάντοτε εκεί θα προκύπτει μια αυτο-αναπαραγόμενη ολιγαρχία (“νόμος του Μίκελς”) ή ότι οι δημοκρατίες δεν πολεμούν ποτέ μεταξύ τους, ενώ τα αυταρχικά καθεστώτα πολεμούν μεταξύ τους ή εναντίον δημοκρατιών (“θεωρία της δημοκρατικής ειρήνης”), ξέρουμε ότι αυτό το “πάντοτε” και το “ποτέ” είναι λέξεις που χρησιμοποιούμε καταχρηστικά. Δ. Σωτηρόπουλος,

7 Η Πολιτική επιστήμη, προβλέπει πολιτικές εξελίξεις;
Η πολιτική επιστήμη δεν είναι καλή στο να προβλέπει τις εξελίξεις, αλλά οι αντίπαλοί της (οι οραματισμοί του μέλλοντος από ηγεσίες πολιτικών κομμάτων, ο «καφενειακός» πολιτικός σχολιασμός, το τρέχον πολιτικό «ρεπορτάζ») είναι πολύ χειρότεροι στο να προβλέπουν το μέλλον. Η πολιτική επιστήμη μπορεί τουλάχιστον να διαψεύσει αστήρικτες εκτιμήσεις για το παρελθόν και το παρόν των πολιτικών διαδικασιών και θεσμών.

8 Κανονιστική και αναλυτική άποψη της πολιτικής επιστήμης.
Η κανονιστική μπορεί να ξεδιπλώσει εναλλακτικά «σενάρια» για το δέον, δηλ. για το πώς θα έπρεπε να συγκροτηθεί πολιτικά η σύγχρονη κοινωνία, Η αναλυτική, μπορεί να διατυπώσει λίγες, αρκετά στέρεες, υποθέσεις εργασίας και κυρίως, να υπονομεύσει διάχυτα στερεότυπα για την πολιτική και την κοινωνία.

9 Η πολιτική ανάλυση ως επιστήμη
Η πολιτική ανάλυση, χρησιμοποιεί τον ορθό λόγο, την κριτική ματιά και περισσότερες από μία τεχνικές της κοινωνικής έρευνας για να διατυπώσει γενικεύσεις σε δεδομένο ιστορικό και γεωγραφικό πλαίσιο, αξίζει να θεωρείται επιστήμη. Συνδιαλέγεται με την πραγματικότητα γύρω μας, την άσκηση της εξουσίας, τη λυσσαλέα διεκδίκησή της, την παραπλάνηση και τις ποικίλες χειραγωγήσεις κάθε είδους αξιών που ενυπάρχουν σ’ αυτόν τον αγώνα.

10 Η Πολιτική ως Επάγγελμα
MAX WEBER, Η Πολιτική ως Επάγγελμα, 1918, (Politik als Beruf), '’Μόνο όποιος είναι σίγουρος ότι δεν θα καταρρεύσει, όταν από τη δική του οπτική γωνία ο κόσμος φαίνεται πολύ κουτός και χυδαίος, γι‘ αυτό που θέλει να του προσφέρει, αλλά αυτός αντιθέτως μπορεί να πει «παρ‘ όλα αυτά», μόνο αυτός έχει την «κλήση» για την Πολιτική'’.

11 Τρεις τύποι ή μορφές ενασχόλησης με την πολιτική:
Η πολιτική ως ευκαιριακή ενασχόληση (λ.χ. η συμμετοχή των ψηφοφόρων στις εκλογές), Η πολιτική ως πάρεργο με παροδική, μερική και πάντως όχι αποκλειστική απασχόληση Η πολιτική ως «επάγγελμα». εκείνος που απασχολείται με την πολιτική ζει (μάλλον λειτούργημα) με αυτήν (με την έννοια της εσωτερικής αφιέρωσης και αφοσίωσης) και ζει από αυτήν (με την περισσότερο υλική έννοια ότι έτσι προσπορίζεται τις οικονομικές και πραγματικές συνθήκες της διαβίωσής του).

12 Εσωτερική αφιέρωση και αφοσίωση
Προκείμενου να μπορέσει να ελέγξει αποτελεσματικά και να αντιπαλέψει, όχι μόνο το μονοπώλιο της εξουσίας και της ισχύος από κληρονομικούς άρχοντες ή τους εκάστοτε οικονομικά ισχυρούς παράγοντες, αλλά επίσης για να μπορέσει να ελέγξει και να χαλιναγωγήσει τον «νέο Λεβιάθαν»: τη δημόσια διοίκηση και τη γραφειοκρατία, αλλά και τις πάσης φύσεως τεχνοκρατικά εξειδικευμένες οργανώσεις και υπηρεσίες που απειλούν την ελευθερία και την αυτονομία των ανθρώπων. (Η πολιτική ως «επάγγελμα», Η «επαγγελματοποίηση» του πολιτικού δεν μπορεί να οδηγεί στην «υπαλληλοποίησή» του,  18/03/2001, Μακρυδημήτρης Αντ., Το Βήμα, Γνώμες).

13 Χαρακτηριστικά του πολιτικού ως μη υπαλληλοποιημένου «επαγγελματία»
Τρία είναι, κατά βάση, τα κύρια χαρακτηριστικά που διαφυλάσσουν τον ρόλο και την ιδιαιτερότητα του πολιτικού ως μη υπαλληλοποιημένου «επαγγελματία»: το πάθος, το αίσθημα της ευθύνης και η αίσθηση του μέτρου. Η "ισχύς" της πολιτικής "προσωπικότητας" σημαίνει πάνω απ' όλα την κατοχή αυτών των ιδιοτήτων του πάθους, της υπευθυνότητας και του μέτρου». 18/03/2001, Μακρυδημήτρης Αντ., Το Βήμα, Γνώμες.

14 Jacqueline de Romilly Η Ελλάδα έχει όλα τα χαρακτηριστικά να περάσει σε φάση παρακμής, αν δεν προχωρήσει σε μεγάλες μεταρρυθμίσεις και αν δεν αλλάξουν γενικώς η δημόσια συμπεριφορά και αντίληψη της κοινωνίας. Jacqueline de Romilly ( ), "Η άνοδος και η πτώση των κρατών κατά τους αρχαίους έλληνες συγγραφείς", Εκδ. ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ, 2007,

15 Η τέχνη ως μορφή κοινωνικής συνείδησης
Η τέχνη είναι μια μορφή κοινωνικής συνείδησης, μια ιδιαίτερη μορφή υποκειμενικής αντανάκλασης της πραγματικότητας από τον καλλιτέχνη και τον άνθρωπο γενικότερα. Αν, όμως, ψάξουμε βαθύτερα θα ανακαλύψουμε ότι πριν απ' αυτό και πριν από κάθε τι άλλο (από το να είναι δηλαδή παιχνίδι, διασκέδαση, γλώσσα συναισθημάτων κ.λπ.) η τέχνη είναι μια μορφή εργασίας. Ένας ξεχωριστός δηλαδή τρόπος με τον οποίο ο άνθρωπος προσπαθεί να αφομοιώσει την πραγματικότητα, φυσική και κοινωνική, για να μπορέσει να την ελέγξει, να κυριαρχήσει σ' αυτήν, δίπλα στους άλλους δύο τρόπους εργασίας, την πρακτική - τεχνική και την επιστημονική.

16 Τέχνη και Πολιτική Η τέχνη και η πολιτική είναι, για πολλούς, έννοιες ταυτόσημες. Για άλλους πάλι η τέχνη σε κάθε μορφή της είναι πολιτική και για άλλους η ίδια η πολιτική είναι τέχνη. Το αληθινό γεγονός είναι πως δύσκολα διαχωρίζονται. Και οι δύο έχουν σαν βάση τους την κοινωνία στην οποία απευθύνονται και από την οποία πηγάζουν και οι δύο έχουν τη δύναμη να διαμορφώνουν  συνειδήσεις.

17 Επηρρεασμός πολιτικής από την τέχνη
Κάθε μορφή τέχνης μπορεί να επηρεάσει την πολιτική σκηνή,. Όλες οι καλλιτεχνικές εκφάνσεις έχουν το χαρακτηριστικό πως μπορούν να εμπνεύσουν, να ανατρέψουν, να διαμορφώσουν και γιατί όχι να γίνουν οι ίδιες φορείς πολιτικού λόγου.

18 Σχέσεις τέχνης και πολιτικής, ως σχέσεις ανταγωνισμού.
Ο Ντυφρέν εκλαμβάνει τις σχέσεις τέχνης και πολιτικής, ως σχέσεις ανταγωνισμού.   Αφενός, η τέχνη ή η καλλιτεχνική πρακτική, προκαλούν την εξουσία, είτε-κυρίως- στο μέτρο που διεγείρουν τη φαντασία, είτε στο μέτρο που επικοινωνούν ιδέες και οικοδομούν συστήματα αξιών. Αφετέρου, η πολιτική εξουσία επιχειρεί πάντα να επεκταθεί, με συνέπεια να επιδιώκει την «τιθάσευση» της τέχνης ή την κυριαρχία πάνω της. Στην πραγματικότητα, αυτό που συντελείται είναι η υπεροχή της πολιτικής πάνω στην τέχνη, η οποία επιτυγχάνεται, είτε εξουσιάζοντας είτε προσανατολίζοντας την.

19 Η «λογοκρισία» σήμερα;
στις μέρες μας, η «λογοκρισία» επεισέρχεται με λεπτότερο τρόπο στα καλλιτεχνικά ζητήματα, επιδιώκοντας την απονεύρωση των έργων τέχνης, μέσω της γνωστής διαδικασίας της «χειραγώγησης». Μέσω αυτής της διαδικασίας η τέχνη χάνει την ανατρεπτική της ικανότητα και γίνεται ένα πολυτελές και εμπορεύσιμο αντικείμενο , Μικέλ Ντυφρέν (Mikel Dufrenne), διάλεξη “Art et politique” στην ΑΣΚΤ Αθήνας για τις Σχέσεις τέχνης -πολιτικής.

20 Πολιτική σκέψη μέσω καλλιτεχνικής δημιουργίας
Η ιστορία βρίθει μορφών  που έχουν αναπτύξει πολιτική σκέψη και λόγο μέσω της καλλιτεχνικής τους ταυτότητας. Ονόματα όπως ο Γιάννης Ρίτσος, ο Τίτος Πατρίκιος, ο Άρης Αλεξάνδρου πόνεσαν  για τις ιδέες τους, εξορίστηκαν  μα μέχρι τέλους πάλευαν για την ελευθερία του πνεύματος τους. Η επανάσταση μελοποιήθηκε από τον Μίκη Θεοδωράκη όταν μέσα από τις μελωδίες του προσπάθησε να φέρει τον κόσμο έξω από το καβούκι του και να τον εμπνεύσει να διεκδικήσει. Όταν οι Pink Floyd έδωσαν εικόνα και μορφή στο «The Wall» το 1982, μετά τη ηχογράφηση του δίσκου το 1979, στοχοποίησαν το κοινωνικοπολιτικό στοιχείο της εποχής τους και έφτασαν στο πικ της πολιτικοποίησης όταν ο συγκεκριμένος δίσκος «έντυσε» μουσικά την κατάρρευση του τείχους του Βερολίνου το 1989. Κανείς δεν θα μπορούσε να αντιληφθεί επαρκώς την φρικαλεότητα, την απανθρωπιά και την άβυσσο ενός  πολέμου αν δεν  βρίσκονταν ο Πάμπλο Πικάσο να αποτυπώσει στην Γκουέρνικα την οξύμωρη καταστροφή της ομώνυμης πόλης.

21 Πολιτική σκέψη μέσω καλλιτεχνικής δημιουργίας
Αλμπέρ Καμύ, «Πανούκλα» καταδεικνύει τη σαθρότητα της παθητικής ανθρώπινης βολής και αναμονής, ενώ στον «Επαναστατημένο άνθρωπο» δηλώνει ξεκάθαρα πως «επαναστατώ, άρα υπάρχουμε». Ζαν Πόλ Σάρτρ, θεωρούνται οι ηθικοί αυτουργοί και εμπνευστές των γεγονότων του Μάη του ’68 στο Παρίσι. το «Αλαλούμ» του Χάρρυ Κλυνν, ο σκεπτόμενος άνθρωπος θα αντιληφθεί με ευκολία το κωμικό μεν, βαθύτατα πολιτικό δε μήνυμα και των τριών ιστοριών του έργου: μικρές, απλές και καθημερινές προσωπικότητες συνθέτουν με τον δικό τους τρόπο την κουλτούρα του πολιτικού ποιμνίου της Ελλάδας.

22 Πολιτική σκέψη μέσω καλλιτεχνικής δημιουργίας
Η Κατερίνα Γώγου μετατράπηκε από ένα ήσυχο κοριτσάκι σε μια οργισμένη, αναρχική ποιήτρια γιατί όπως έλεγε η ίδια «Αισθανόμουνα μια μουγκαμάρα. Επικοινωνία από πουθενά, από τίποτα. Είχαν πονέσει οι μασέλες μου από το να μη μιλάω. Κι όταν άρχισα να γράφω, νόμισα ότι θα σπάσει το στιλό. Τόσο πάθος είχα γι” αυτά που ήθελα να πω». Τζίμη Πανούση, «Νεοέλληνας»: πρέπει να μας προβληματίζει περισσότερο από ότι μας διασκεδάζει και τα «Χαιρετίσματα» του Β. Παπακωνσταντίνου πρέπει να είναι αγνά, ανατρεπτικά για την πρόοδο του τόπου, όσο ο μεγάλος Νίκος Ξυλούρης αναρωτιέται «πότε θα κάμει ξαστεριά». Χρ. Μανδιλάκη, 16 Μαΐου 2014.

23 Σχέση καλλιτέχνη-κοινωνίας
Αν θέλαμε να συνοψίσουμε σε μία μόνο παραπλανητική φράση τις σχέσεις καλλιτέχνη-κοινωνίας την εποχή αυτή, θα λέγαμε ότι η Γαλλική Επανάσταση ενέπνευσε τον καλλιτέχνη με το παράδειγμά της, η Βιομηχανική Επανάσταση με τη φρίκη της και η αστική κοινωνία, που προήλθε και από τις δύο, μετασχημάτισε την ίδια του την ύπαρξη και τους τρόπους της δημιουργίας του.», E. Hobsbawm, H Εποχή των Επαναστάσεων , μτφρ: Μ. Οικονομοπούλου, Αθήνα, ΜΙΕΤ, 1992, σ Πρβλ. P. Bourdieu, Outline of a Theory of Practice, reprint 21st, transl. R. Nice, Cambridge University Press, Cambridge 2007. P. Bourdieu, Η Αίσθηση της Πρακτικής, μτφ. – επιμ. Θ. Παραδέλλης, εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 2006. P. Bourdieu, L. Wacquant, An Invitation to Reflexive Sociology, reprint 3rd, Polity Press, Cambridge 2005.

24 Pierre Bourdieu Ο Pierre Bourdieu έγραψε, πως «αυτός είναι ο ρόλος των καλλιτεχνών, ακόμα περισσότερο και από αυτόν των διανοούμενων, να επινοούν δυναμικές παραβιάσεις, συμβολικά φορτισμένες», και πως «η παραβίαση είναι μια πάλη ασυνείδητη με το ασυνείδητο», Ν. Παναγιωτόπουλος (επιμ.), Πολιτισμός και αγορά, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2003, σσ , Pierre Bourdieu, Οι κανόνες της τέχνης. Γένεση και δομή του λογοτεχνικού πεδίου, μτφρ: Έφη Γιαννοπούλου, επιμ.σειράς: Νίκος Παναγιωτόπουλος, εκδ. Πατάκη, Αθήνα 2006.

25 Καλλιτέχνης και ανατροπή του πραγματικού
Το ερώτημα παραμένει: κατά πόσο η οποιαδήποτε καλλιτεχνική πράξη είναι φορέας ανατροπής του πραγματικού, ή έστω συνειδητοποίησής του. Μήπως τελικά η ανάδειξη των κοινωνικών ανταγωνισμών συνάδει με την κυνικότητα μιας ολόκληρης εποχής και, ως εκ τούτου, με την ονοματοθεσία και την αναμέτρηση με την επικράτειά της; Κ. ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ, Το πολιτικό στη σύγχρονη τέχνη (Συλλογικό έργο), επιμέλεια: Γ. Σταυρακάκης, Κ. Σταφυλάκης, εκδ. Εκκρεμές, Αθήνα 2008.

26 Σχέση καλλιτεχνών με τη δημόσια σφαίρα
Ποια η σχέση των καλλιτεχνικών πρακτικών με τη δημόσια σφαίρα και την πολιτική δημοσιότητα, ποιος ο ρόλος της ριζοσπαστικής τέχνης στον σύγχρονο κοινωνικό ιστό, ποίες οι μορφές συνεργασίας με κοινωνικές ομάδες, και ποια η σημασία του ανταγωνισμού και της σύγκρουσης σε μορφές καλλιτεχνικής δράσης; Ποιες οι δυνατότητες παρέμβασης στην ηγεμονική κουλτούρα Μερικά ερωτήματα που μας προβληματίζουν. πρβλ. Σ. Βανδώρος, Η πολιτική ως ρήξη και σύγκρουση, "Ελεύθερος Τύπος",

27 Καλλιτεχνικά ρεύματα και πολιτικές εξελίξεις
Από τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο έως σήμερα τα καλλιτεχνικά ρεύματα συνδέονται, περισσότερο ή λιγότερο, με τις πολιτικές εξελίξεις. Διαφοροποιούνται, ανατρέπουν και ανατρέπονται. Δημιουργούνται -κυρίως μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο- διάφορα κέντρα - μητροπόλεις τέχνης, όπως η Νέα Υόρκη, το Βερολίνο, το Ρίο ντε Τζανέιρο, το Ντουμπάι κ.ά.

28 Καλλιτεχνικά ρεύματα και πολιτικές εξελίξεις
Εμφανίζονται δυναμικά κινήματα, όπως ο φεμινισμός, η επανατοποθέτηση της κουλτούρας άλλων λαών στο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης. Μέσα λοιπόν σ’ αυτόν τον διεθνή καταιγισμό των διεθνών, αλλά και τον τοπικών εξελίξεων, φυσικό είναι να προσαρμόζεται και ο ρόλος του καλλιτέχνη αυτοπροσδιορίζοντας τη δυναμική του.

29 Καλλιτεχνικά ρεύματα και πολιτικές εξελίξεις
Η τέχνη διαβάζει τα γεγονότα με τον δικό της τρόπο, μεταφέρει τον πόλεμο ανάμεσά μας, διαλύει την παραπληροφόρηση, σαρκάζει, επιτίθεται, αναγνωρίζει την απειλή και την εκφράζει με ακρίβεια, τόλμη, αμεσότητα. Εδώ και μια δεκαετία περίπου τα μηνύματα από τον χώρο της καλλιτεχνικής δημιουργίας πυκνώνουν.

30 Η τέχνη γίνεται περισσότερο πολιτική;
Περισσότερο πολιτική και λιγότερο στρατευμένη. «Υπάρχει σε ανάπτυξη αυτήν την εποχή μια πολιτική τέχνη εις βάθος», εκτιμά ο Αμερικανός έμπορος έργων τέχνης και διοργανωτής εκθέσεων Jeffrey Deitch. «Πολύ προσωπική. Δεν είναι του τύπου «έξω από το Ιράκ». Δεν λειτουργεί με σλόγκαν. Είναι προειδοποίηση, αναζήτηση μιας διαφορετικής αλήθειας που δεν είναι απόλυτη αλλά ατελής, σύνθετη και πολύπλευρη».

31 Η τέχνη γίνεται περισσότερο πολιτική
Για τους σημερινούς δημιουργούς η διέξοδος δεν είναι οι διαδηλώσεις. Δεν έχουν καμιά σχέση με τον σκληρό πυρήνα της νουβέλ βαγκ, τον αντικομφορμισμό της δεκαετίας του '60, την έκρηξη της αριστεράς και το πνεύμα των swinging sixties. Ούτε με τον στρατευμένο κινηματογράφο της οργής, της καταγγελίας, αλλά και του προσωπικού μικρόκοσμου του Νάνι Μορέτι, που έβγαλε από τη λήθη το ιταλικό σινεμά τη δεκαετία του '80.

32 Πόλεμος – μετανάστευση: θέματα τέχνης
Ο πόλεμος και η μετανάστευση είναι τα δυο μεγάλα θέματα που σφραγίζουν την τέχνη με έμφαση στις αρχές της νέας χιλιετίας. Μεγάλες, θεσμικές, εικαστικές διοργανώσεις όπως η Μπιενάλε της Βενετίας και η Documenta του Κάσελ υποστηρίζουν τη διαφορετικότητα, εγκαθιστούν τον Άλλον, τον ξένο, στο κέντρο της έμπνευσής τους, περιγράφουν την εύθραυστη σχέση μεταξύ ασφάλειας και χάους, αποτυπώνουν στο βίντεο τη φρίκη, τον τρόμο, την υποκρισία, την κατάχρηση εξουσίας, τη βαρβαρότητα. Παρανοϊκοί ηγέτες, δολοφόνοι, φονταμενταλιστές, βασανιστές, ψυχικά ακραίοι χαρακτήρες σε σκηνοθεσία άλλοτε σαρκαστική, άλλοτε ακραία ρεαλιστική. Το Φεστιβάλ Καννών μετατράπηκε σε βήμα διαμαρτυρίας κατά του Μπους και κατά της ισραηλινής κατοχής στα παλαιστινιακά εδάφη.

33 Πολιτικά θεάματα ή θέαση της πολιτικής με αποκωδικοποιητή την τέχνη;
Από τον ξέφρενο ατομισμό και την ηδονοθηρία της δεκαετίας του '90, περάσαμε στην έκρηξη του πλαστικού χρήματος, στην κοινωνικά διευρυμένη φτώχεια, στην ιδεολογική σύγχυση. Μέσα στη σύγχυση ψαύουμε τον Άλλον. Είναι σημείο σταθερό, σημείο αναφοράς. Ζει και εκείνος (ο καλλιτέχνης) σε έναν κόσμο σκοτεινό και βίαιο, αποτελεί μέρος του, όπως και εμείς. Δημιουργεί, γράφει, συνθέτει, ζωγραφίζει, παίζει. Μας μιμείται και μας κρίνει. Γίνεται ο καθρέφτης μας. Μιλούν για το ξερίζωμα, τη μοναξιά τους, το όνομα που απαρνήθηκαν, τη γλώσσα τους που αποσιώπησαν για να μπορέσουν να αφομοιωθούν, να ενταχθούν σε μια καινούργια ζωή. Μιλούν για «τη γενιά χωρίς αποχαιρετισμό και χωρίς επιστροφή».

34 Το ερώτημα: Έχει τη δύναμη η ιδεολογικά προσανατολισμένη τέχνη, που στρέφεται εναντίον του πολέμου, του ρατσισμού, της αδικίας, της εκμετάλλευσης, της βίας, της νοθείας, της παραχάραξης της αλήθειας, να στηρίξει το κράτος πρόνοιας, να βάλει φραγμό στην άκρατη κερδοσκοπία, να μειώσει την ανεργία, να «επανεφεύρει» έννοιες, όπως ανοχή, δικαιοσύνη, δημόσια εκπαίδευση; Να επηρεάσει συνειδήσεις, να ανοίξει συζητήσεις, να ενεργοποιήσει συναισθήματα; ίσως να μη χρειάζεται απάντηση….

35 Η σύγχρονη τέχνη Η τέχνη δεν φτιάχνεται με αποσιωπήσεις και αμνησίες, τόσο απαραίτητες για να διαμορφωθεί στις συλλογικές συνειδήσεις αίσθηση αρμονίας και συνοχής. Το κουκούλι έχει διαρραγεί. Η σύγχρονη τέχνη κοιτάει μέσα από τον καμβά. Βλέπει και αντιδράει εν θερμώ. Είναι συνοδοιπόρος και συνομιλητής, Μ. Κατσουνακη, Τέχνη πολιτική αλλά όχι στρατευμένη,

36 Θέλουμε την τέχνη να φέρει επαναστατική μορφή;
Χαρακτηριστική περίπτωση της συγκεκριμένης κατηγορίας συνιστούν όλα τα μοντερνιστικά κινήματα της πρωτοπορίας, όπως λόγου χάρη ο φουτουρισμός και ο ντανταϊσμός.   Στις περιπτώσεις των μοντερνιστικών κινημάτων συνέβησαν δύο πράγματα. Αφενός, η απόρριψη κάθε παραδοσιακής φόρμας ήταν σε πολλές περιπτώσεις βαθύτατα πολιτική, μιας και η αισθητικά αποδεκτή φόρμα συνδέεται με την εξουσία, από τη στιγμή που εκφράζει την απαίτηση διατήρησης του ισχύοντος κοινωνικού και πολιτικού συστήματος. Αφετέρου, η συνεχής αναζήτηση της πρωτοπορίας και οι ολοένα αυξανόμενες μορφολογικές αναζητήσεις οδήγησαν προοδευτικά το μοντερνισμό στο να απολέσει το πολιτικό του νόημα και να υποταχθεί στους κανόνες που επιβάλλει η μόδα, δηλαδή οι περιστασιακές- ως προς την αισθητική και το στίγμα των έργων τέχνης- απαιτήσεις της ελεύθερης αγοράς της τέχνης και του κοινού.

37 Κίνημα σοσιαλιστικού ρεαλισμού
Από την άλλη η άποψη που θέλει την τέχνη να φέρει επαναστατικό περιεχόμενο, βρήκε την πλήρη έκφραση του στο κίνημα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, που απέρριψε κάθε μορφολογική αλλαγή. Λένιν : η τέχνη οφείλει να είναι ευανάγνωστη, προσιτή και παραδοσιακή. Κρίνοντας, όμως, εκ του αποτελέσματος αυτού του είδους η πολιτικοποίηση της τέχνης δεν έφερε το επιθυμητό αποτέλεσμα.

38 Κίνημα σοσιαλιστικού ρεαλισμού
Αν θέλουμε να διατυπώσουμε ένα επαναστατικό μήνυμα θα πρέπει να επενδύσουμε σε μια νέα μορφή (Μ. Μπρεχτ). Η τέχνη για να είναι πολιτικά στρατευμένη, πρέπει να κάνει κριτική και αυτοκριτική, να μεταμορφώνεται συνεχώς και να απορρίπτει την παραδοσιακή μορφή (Ντυφρέν). Έννοιες της τέχνης τον 20ό αιώνα, Αλόις Ριγκλ, Άμπυ Βάρμπουργκ, Μαρσέλ Προυστ, Ρόμπερτ Μούζιλ, Πωλ Βαλερύ, Μωρίς Μερλώ - Ποντύ, Τζέρομ Στόλνιτς, Τζορτζ Ντίκι, Άρθουρ Ντάντο, Νέλσον Γκούντμαν, Μικέλ Ντυφρέν, Ζιλ Ντελέζ, Ρίτσαρντ Βόλχαϊμ, Πιερ Μπουρντιέ, Χανς Μπέλτινγκ, μετάφραση: Έφη Γιαννοπούλου, Μαριλένα Καρρά, Δημοσθένης Κοκκινίδης, Κλαίρη Μιτσοτάκη, Ιωάννα Ναούμ, Ναυσικά Πανσελήνου, Τούλα Σιετή, Γιώργος Φαράκλας, επιμέλεια: Παναγιώτης Πούλος, ΑΣΚΤ, 2006.

39 Ιστορία, φιλοσοφία της Τέχνης και Επιστήμη
Ιστορία, φιλοσοφία της Τέχνης και Επιστήμη Μελετητές της ιστορίας και της φιλοσοφίας της Τέχνης και της Επιστήμης, έχουν αναλύσει και τη συμβολή της πρώτης στην ανάπτυξη της δεύτερης, όχι μόνο στα πεδία της έμπνευσης επιστημονικών αρχών και ιδεών, αλλά και σε αυτά των πρακτικών εφαρμογών με πιο χειροπιαστά παραδείγματα αυτά των ντα Βίντσι και Ντύρερ (Albrecht Dürer). (Pamela H. Smith: The Body of the Artisan. Art and Experience in the Scientific Revolution-University of Chicago Press, 2004).

40 Κοινωνική λειτουργία της τέχνης
Είναι διάχυτη η άποψη ότι η τέχνη λειτουργεί ουσιαστικά κοινωνικά, εφόσον λειτουργεί ανεξάρτητα από την πολιτική ή και ενάντια στην πολιτική. Τέχνη και Πολιτική, Αυγή, 10/7/2007. Δημοσιεύτηκε στη σελίδα "λόγος εν προόδω", Σελίδες από βιβλία που τώρα γράφονται.

41 Η λειτουργική σχέση τέχνης και πολιτικής.
Μια τέτοια σχέση είναι λειτουργική εφόσον είναι αμφίδρομη και εφόσον περιέχει το κριτικό στοιχείο της τέχνης προς την πολιτική, καθώς και τη διασφάλιση της ελευθερίας και αυτονομίας του καλλιτέχνη από την πολιτική.

42 Η λειτουργία της τέχνης
Η μελέτη της ιστορίας των λειτουργιών που έχει γνωρίσει η τέχνη στις διάφορες εποχές και στους διάφορους πολιτισμούς ταυτίζεται, στην ουσία, με τη μελέτη της έννοιας και του περιεχομένου του έργου τέχνης, τις κοινωνικές αντιλήψεις για την τέχνη, τη θέση του καλλιτέχνη στην εκάστοτε κοινωνία, τις θεωρίες για την τέχνη, τους θεσμούς και τους μηχανισμούς προώθησης της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

43 Η θρησκευτική λειτουργία
Η θρησκευτική, λειτουργία του έργου τέχνης αποτέλεσε για πολλούς αιώνες την κυρίαρχη λειτουργία και τον κυριότερο προορισμό της τέχνης. Όχι μόνο οι λατρευτικές εικόνες και παραστάσεις …, αλλά και γενικότερα η ζωγραφική με την θρησκευτική θεματολογία, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική για ένα μεγάλο διάστημα προορίζονταν να εξυπηρετήσουν λατρευτικές ανάγκες του πιστού, να κατηχήσουν και να νουθετήσουν, επιτελώντας, με τον τρόπο αυτό, στα πλαίσια θεοκρατικών κοινωνιών

44 Η τέχνη έχει επιτελέσει, ακόμα και σήμερα επιτελεί πολιτικές λειτουργίες.
Δεν θα πρέπει να αναλογιστούμε αποκλειστικά την πολιτική τέχνη, τη σύνδεση τέχνης και εξουσίας με τη στενή έννοια της τέχνης στα πλαίσια δικτατορικών καθεστώτων. Πολιτική είναι η λειτουργία της δημόσιας αρχιτεκτονικής, των γλυπτικών μνημείων και των ζωγραφικών διακοσμήσεων σε δημόσιους χώρους και γενικά η τέχνη των κρατικών παραγγελιών. Πολιτικός και δημόσιος είναι, επίσης, ο χαρακτήρας της τέχνης που έχει ως σκοπό να προβάλλει, να επιβεβαιώσει τη δύναμη και την αξία ενός ηγέτη, να ασκήσει κριτική σε θεσμούς και νοοτροπίες, κατόπιν άμεσης ή έμμεσης κρατικής καθοδήγησης.

45 Μελέτη εικαστικής δημιουργίας
Η μελέτη των τρόπων με τους οποίους η εξουσία χρησιμοποιεί την εικαστική δημιουργία για να πετύχει το σκοπό της. Πρέπει να μάθουμε να κοιτάμε κριτικά την εικόνα και να την αποκωδικοποιούμε, προκειμένου να αναγνωρίσουμε το βαθύτερο νόημά της και να την κατανοήσουμε στο πολιτισμικό και ιστορικό της πλαίσιο.

46 Η τέχνη ως μέσον επικοινωνίας της εξουσίας προς το Λαό
Οι σημαίες και τα οικόσημα, τα παλάτια με την εσωτερική και την εξωτερική τους διακόσμηση, τα δημόσια αρχιτεκτονήματα, οι διάφορες τελετουργίες, οι οποίες, συνήθως ήταν ευθύνη των καλλιτεχνών -ζωγράφων, μουσικών και αρχιτεκτόνων- που υπηρετούσαν στις βασιλικές αυλές, αποτελούσαν το μέσο για να απευθυνθεί, αποτελεσματικά ο άρχοντας στο λαό του, στη βάση της γνωστής αρχής ότι η εικόνα λειτουργεί ως ανοικτό βιβλίο για τον κόσμο.

47 Διαμεσολαβητικός ρόλος της τέχνης
Βέβαια το ρόλο του διαμεσολαβητή της επίσημης εξουσίας με τον κόσμο δε χρειάζεται ούτε είναι σε θέση να τον ασκήσει στις μέρες μας η "υψηλή" λεγόμενη τέχνη. Νέα μέσα όπως ο κινηματογράφος, το βίντεο, η αφίσα, η φωτογραφία, έρχονται, σήμερα, να αναλάβουν, σε ένα μεγάλο βαθμό, την πολιτική και δημόσια λειτουργία η οποία, παλαιότερα, ήταν ευθύνη της ζωγραφικής, της γλυπτικής και της αρχιτεκτονικής.

48 Ο κοινωνικός ρόλος της τέχνης
Ο κοινωνικός ρόλος της τέχνης συναρτάται με την ικανότητά της να κρίνει με τα δικά της μέσα την κοινωνία και τον άνθρωπο με αναφορά στις σταθερές αξίες της ζωής. Σταθερή αξία για την τέχνη και για τον άνθρωπο, οριζόμενο με τους όρους της φιλοσοφικής ανθρωπολογίας και της ηθικής, είναι η αρχή της ελευθερίας και του ανθρωπισμού, με τις διάφορες μορφές έκφρασής του, που στοχεύει στον άνθρωπο με αυτόνομη κριτική σκέψη και στάση απέναντι στην κοινωνική αδικία, τη βαρβαρότητα , την αλλοτρίωση, με όποια μορφή και αν εκφράζεται αυτή.

49 Απομυθοποιητικός ρόλος της τέχνης
θα πρέπει να τονιστεί σε αυτή την αντίληψη ο αποφετιχιστικός, απομυθοποιητικός, χειραφετητικός ρόλος της τέχνης. που πραγματοποιείται όταν η τέχνη αφαιρεί τις μάσκες που, σε μια αλλοτριωμένη κοινωνία, είναι συνυφασμένες με τη ζωή των ανθρώπων. οι οποίες, παρόλα αυτά, είναι παραμορφωτικά προσωπεία. Μόνον τότε μπορεί η τέχνη να εκφράσει την πραγματική της ουσία, που, σύμφωνα με τον Λούκατς, αποτελεί τη βάση και την ενιαία αρχή της ύπαρξής της, αλλά και απαραίτητο όργανο οικείωσης με τον κόσμο και αλλαγής του κόσμου.

50 Η τέχνη δεν διακοσμεί, ανατρέπει! Pablo Picasso, Guernica.
Ο Πικάσο δεν αρνήθηκε ποτέ την στρατευμένη τέχνη. Πίστευε πώς ο ρόλος του καλλιτέχνη θα πρέπει να είναι αυτός ενός ενεργού πολιτικού όντος.

51 Πολιτική και τέχνη (τεχνική)
Όταν η πολιτική μετατρέπεται σε τέχνη (τεχνική) για να διατηρηθεί ή να κατακτήσει ένα κόμμα την εξουσία ως αυτοσκοπός, τότε υπεισέρχεται η διαφθορά, η κατάχρηση εξουσίας, το "χρήμα" και οι περισσότεροι πολίτες απογοητεύονται και παύουν να ενδιαφέρονται για αυτά που τους αφορούν, με κίνδυνο τα αποτελέσματα να είναι ολέθρια σε όλους τους τομείς. Πνευματική και πολιτική οδύσσεια, 01/12/1996, Γεωργίου Θ, Το Βήμα.

52 Δισυπόστατος χαρακτήρας της πολιτικής
Η Πολιτική είναι Ιανική, δισυπόστατη.   Υφίσταται βεβαίως ως τέχνη του κυβερνάν, υφίσταται, όμως, και ως αγώνας. Στην πρώτη εκδοχή, που θεωρητικά έλκει από την κλασική φιλελεύθερη πολιτική σκέψη και ερευνητικά εκβάλλει στον πλουραλισμό, η πολιτική γίνεται αντιληπτή ως ένα κατά βάση τεχνικό πρόβλημα, ως άδολη διαδικασία επιμερισμού αγαθών (κατά την παραστατική απεικόνιση του David Easton), μέσω της λειτουργίας του Κράτους και άλλων κεντρικών θεσμών διακυβέρνησης.

53 Το πρόβλημα της κοινωνικής λειτουργίας της τέχνης, και η σχέση της με την πολιτική.
αποδεχόμενοι την αρχή για την αυτονομία του καλλιτέχνη από την πολιτική -την όποια πολιτική-, η παραβίασή της είναι σε βάρος της γνησιότητας της τέχνης και της κοινωνικής λειτουργίας της. Η επιστήμη επηρεάζει όλες τις μορφές έκφρασης της ανθρώπινης ζωής, θέτει το ερώτημα αν η επίδραση της επιστήμης στην τέχνη πλήττει την αυθεντική λειτουργία της, στη βάση της οποίας είναι η σχέση ανθρώπου προς άνθρωπο. Τέχνη και πολιτική. Επιστήμη και τέχνη., Θ. Βακαλιός, εκδ. Προσκήνιο, Αθήνα 2008.

54 Η τέχνη στη υπηρεσία της καθημερινής πολιτικής
Η υποταγή της τέχνης στις ανάγκες και στα κελεύσματα της καθημερινής πολιτικής είχε ως αποτέλεσμα την καθήλωση του καλλιτέχνη στην καθημερινότητα, η οποία ορίζονταν με τους όρους και τις απαιτήσεις της καθημερινής πολιτικής. Όταν αυτό συμβαίνει, ο καλλιτέχνης δεν μπορεί να υψωθεί από το επίπεδο της καθημερινότητας στην ειδολογική καθολικότητα του (Gattungsmassigkeit), στο γεγονός ότι κάθε άνθρωπος περικλείει μέσα του το ανθρώπινο γένος. Μια θέση του Λούκατς που ο Αντόρνο θα τη χαρακτηρίσει στη συνέχεια ιδεαλιστική.

55 Η τέχνη είναι ελευθερία
δεν χρειάζεται, η τέχνη είναι ελευθερία. Κανείς δεν μπορεί να της αφαιρέσει την ελευθερία. Κανείς δεν μπορεί να της δώσει την ελευθερία ούτε κράτος ούτε πόλη ούτε κοινωνία μπορεί να πιστεύει ότι της δίνει ή της έχει δώσει αυτό που από τη φύση της είναι: ελεύθερη. «Ελευθερία που της παραχωρείται δεν υπάρχει για την τέχνη, ελευθερία είναι μόνο αυτή που ξέρει να παίρνει. Ξέρει ότι αν παραβιάσει σύνορα θα την πυροβολήσουν. Πόσο μακριά μπορεί να πάει, δεν μπορεί να της το πει κανείς πρέπει να πάει μακριά για να μπορέσει να μάθει πόσο μακριά επιτρεπόταν να πάει» Heinrich Βoll, Die Freiheit der Kunst, στο: Aufsatze-Kritiken-Reden, 1967 (πηγή: Γ. Θεοδόσης, Η ελευθερία της τέχνης, Αθήνα 2000, σ. 37)

56 Η θέση των εθνικοσοσιαλιστών έναντι της πρωτοποριακής τέχνης
Εκφράστηκε άμεσα μετά την άνοδό τους στην εξουσία με το οριστικό κλείσιμο της σχολής του Μπάουχαουζ. Οι Ναζί θα πολεμήσουν συστηματικά τη μοντέρνα τέχνη εντός και εκτός των γερμανικών συνόρων. Πολλά έργα τέχνης κάηκαν, άλλα χάθηκαν, ενώ πολλά πουλήθηκαν σε δημοπρασίες που οργάνωσαν οι Ναζί. Από τους καλλιτέχνες άλλοι οδηγήθηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, κάποιοι, ασφυκτιώντας, κατέφυγαν σε ευρωπαϊκές πόλεις και από εκεί μετανάστευσαν στην Αμερική, ενώ κάποιοι άλλοι αυτοκτόνησαν. Το 1935 ο Goebbels, υπουργός προπαγάνδας, δήλωνε απερίφραστα την ανάγκη δημιουργίας μιας τέχνης που θα εξυπηρετούσε και θα πρόβαλε τα εθνικοσοσιαλιστικά ιδεώδη: "Η ελευθερία της καλλιτεχνικής δημιουργίας θα πρέπει να σταματά στα όρια που της θέτει η πολιτική και όχι η καλλιτεχνική ιδέα".

57 Πολιτικός και καλλιτέχνης
Ο πολιτικός και ο καλλιτέχνης, οραματιστές και οι δύο, για διαφορετικούς λόγους, έχουν σαφώς διαφορετικούς -πλην όμως- παράλληλους δρόμους! Ο πολιτικός να «ποδηγετήσει»… Ο καλλιτέχνης να «απελευθερώσει!!»…, Ά. Παπαηλίας, Πηγή:

58 Τέχνη ωφελιμιστική ή ουδέτερη;
Υπάρχουν αυτοί που προτείνουν μια Τέχνη ωφελιμιστική για τον άνθρωπο, δηλαδή να του διδάξει «κάτι!..», να του αφήσει «κάτι», μήπως και γίνει καλλίτερος άνθρωπος! Η άλλη άποψη προτείνει «…κατέθεσε την άποψη σου μέσα από το όποιο έργο σου, αλλά μη προτείνεις τίποτα!... Διότι αν προτείνεις, τότε δεν κάνεις Τέχνη… Κάνεις πολιτική!».

59 Πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού
Η πολιτική είναι η τέχνη του εφικτού, Ό. Φον Μπίσμαρκ, , Γερμανός Καγκελάριος. Η πολιτική δεν είναι η τέχνη του εφικτού, είναι η τέχνη της δημιουργίας εναλλακτικών δρόμων και επιλογών. Η πολιτική χρειάζεται φαντασία και δημιουργική σκέψη, χρειάζεται δράση και συλλογικότητα. Κυρίως η πολιτική χρειάζεται να είναι εργαλείο της κοινωνίας για την επίτευξη ευημερίας και ευνομίας, Θ. Λαζαρίδης είναι Επ. Καθηγητής ΤΕΙ Δ. Μακεδονίας,

60 Η πολιτική ως σύνθετη τέχνη
Η πολιτική είναι η  πιο σύνθετη τέχνη, αφού οφείλει να λαμβάνει υπ’ όψιν της όλες τις αξίες, τις ανάγκες, τις δυνατότητες και τις προοπτικές της ανθρώπινης κοινωνίας, να καταγράφει τα μηνύματα των καιρών και των ανθρώπων και να προχωρά προς το μέλλον συνθέτοντας αρμονικά όλα τις ανθρώπινες δραστηριότητες.

61 Πολιτική και Ιδεολογία
Ήταν δύο ξεχωριστά πράγματα. Η πολιτική περιοριζόταν στην επίλυση πρακτικών προβλημάτων  οικονομικής,  διοικητικής και κοινωνικής φύσεως. Τα ιδεολογικά ρεύματα επηρέαζαν βέβαια πάντοτε τις πολιτικές τάσεις, αλλά δεν συνέπιπταν με αυτές. Στην πορεία, με την εμφάνιση ιδεολογικών ρευμάτων (σοσιαλισμός, κομμουνισμός, φασισμός, σοσιαλδημοκρατία, χριστιανοδημοκρατία  κ.λπ.) η πολιτική τέθηκε στην υπηρεσία της ιδεολογίας. Σταδιακά όμως αντιμετωπίζουμε σήμερα το φαινόμενο η ιδεολογία να υπηρετεί την πολιτική.   

62 Πολιτική: μέσα και αποτέλεσμα
Στην πολιτική αναμειγνύονται διαφορετικές ιδεολογίες οικονομικά συμφέροντα, ψυχολογικά κίνητρα, ηθικές αντιλήψεις, πνευματικές ικανότητες  και  παράγοντες και κίνητρα που επιδρούν στη διαμόρφωση των πολιτικών αποφάσεων.  Επίσης,  πολλές φορές στην Πολιτική τα μέσα αναμειγνύονται με το αποτέλεσμα και δεν είναι σπάνιες οι φορές που το καθορίζουν, Γρ. Γρηγορόπουλος, Καθηγητής ΕΜΠ, 12/03/11.

63

64

65 25/11/2014: 4ο ΓΕΛ Αιγάλεω 25/11/2014: 4ο ΓΕΛ Αιγάλεω, (Δ/ντής: κ. Γεώργιος Λαμπρόπουλος) Ιερά Οδός 306, 12243, (πλησίον σταθμού Μετρό Αιγάλεω). Τηλ.:   Εισηγητής: Λ. Κατσίρας, Σχολ. Σύμβουλος ΠΕ13. Ενημέρωση συναδέλφων Γ΄ Αθήνας και Δυτ. Αττικής για τρέχοντα θέματα διδακτικής μαθημάτων και νέων βιβλίων. διάλειμμα   Εισηγητής: κ. Ι. Τσάγκας, Σχολ. Σύμβουλος. Έφηβοι σχολικοί μαθητές/τριες στη σχολική τάξη.

66 20/01/2015: 6ο Γενικό Λύκειο Ν. Ιωνίας
20/01/2015: 6ο Γενικό Λύκειο Ν. Ιωνίας, (Δ/ντής: κ. Ηλίας Κουρκουλάκος): Σαλαμίνος & Καλλιπόλεως, Ν. Ιωνία, Τ.Κ. 14232, (πλησίον ΗΣΑΠ Πευκάκια), Τηλ.:  συνάδελφοι της Β΄ Αθήνας και Ανατ. Αττικής,. Εισηγητής: κ. Λ. Κατσίρας, Σχολ. Σύμβουλος ΠΕ13. Παρουσίαση εννοιολογικών χαρτών στις κοινωνικές και πολιτικές επιστήμες. Διάλειμμα Εισηγήτρια: κα Δ. Μακρή, σχολική σύμβουλος. «Διαβάζοντας πίσω από τα  λόγια  των μαθητών μας»: Βιωματικήπροσέγγιση 

67 Σας ευχαριστώ που με ακούσατε
Ο Σχολικός Σύμβουλος Λεωνίδας Β. Κατσίρας Νομικός – Πολιτικών Επιστημών. Σχ. Σύμβουλος ΠΕ13, Αττικής, Κυκλάδων, Νησιά Β. και Ν. Αιγαίου και Κρήτης Τηλ. Γρ , , ΦΑΧ , webpage: 7/11/2018 Κατσίρας Β. Λεωνίδας, Σχολ. Σύμβουλος ΠΕ13