P. Vergili Maronis Aeneidos Liber VI vv

Παρουσίαση με θέμα: "P. Vergili Maronis Aeneidos Liber VI vv"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 P. Vergili Maronis Aeneidos Liber VI vv. 450-547
Π.Μ.Σ Λατινική Φιλολογία Ι: Βιργιλίου Αινειάδα 6ο βιβλίο Διδάσκων: Μιχαήλ Λίπκα Φωτεινή Παπαδημητρίου

2 Πρόωρα θανόντες / Βιαιοθάνατοι
inter quas… Πρόωρα θανόντες / Βιαιοθάνατοι 1. (In primo limine) infantum animae flentes 2. (Hos iuxta) falso damnati crimine mortis 3. (Proxima deinde) qui sibi letum peperere manu 4. (Nec procul) Lugentes campi … quos durus amor peredit 5. (iamque arva tenebant ultima) bello clari Φαίδρα, Προκρίς, Εριφύλη, Ευάδνη, Πασιφάη, Λαοδάμια, Καινέας → Διδώ 

3 Αινείας - Διδώ στ 450 Phoenissa Dido βλ. καταγωγή της από την Τύρο της Φοινίκης ≠ 451 Troius heros 451 errabat silva in magna Η Διδώ ταξίδεψε από το σημερινό Λίβανο μέχρι την περιοχή της Τυνησίας, προκειμένου να ιδρύσει το νέο της βασίλειο και τώρα συνεχίζει να περιπλανιέται στα μονοπάτια (calles) του Κάτω Κόσμου. Η περιπλάνησή της τονίζεται περαιτέρω από τους σπονδείους του α΄ μισού του στ. 451. 453 obscuram πρβλ. 268 ibant obscuri … 270 per incertam lunem 453-4 qualem primo…lunam πρβλ. Aen κ.εξ. uix ea fatus erat cum circumfusa repente scindit se nubes et in aethera purgat apertum. restitit Aeneas claraque in luce refulsit os umerosque deo similis; Το σύννεφο που κάλυπτε τον Αινεία στο 1ο βιβλίο (καθιστώντας τον obscurum) εξαφανίζεται και ο ίδιος αποκαλύπτεται μέσα σε λαμπρό φως, κατ’ αντιστροφή με τη Διδώ που τώρα είναι (και θα είναι για πάντα, εφόσον είναι νεκρή) obscura. Η κατάσταση πάντως της Διδούς, που μοιάζει με φεγγάρι, μας θυμίζει την παρομοίωση της γυναικείας ομορφιάς με το φως του φεγγαριού, όπως αυτό απαντά ήδη στη Σαπφώ (απ. 34 LP) και στον ομηρικό ύμνο εις Αφροδίτη (στ ὡς δὲ σελήνη | στήθεσιν ἀμφ’  ἁπαλοῖσιν ἐλάμπετο,  θαῦμα ἰδέσθαι).

4 Αινείας - Διδώ στ. 450-476 πρβλ. επίσης Απολλων. Ἀργ. 4.1477 κ.εξ.
Αινείας - Διδώ στ πρβλ. επίσης Απολλων. Ἀργ κ.εξ. … ἀτὰρ τότε γ’ Ἡρακλῆα  μοῦνον ἀπειρεσίης τηλοῦ χθονὸς εἴσατο Λυγκεύς  τὼς ἰδέειν, ὥς τίς τε νέῳ ἐνὶ ἤματι μήνην ἢ ἴδεν ἢ ἐδόκησεν ἐπαχλύουσαν ἰδέσθαι·  όπου ο Λυγκέας νομίζει ότι είδε τον Ηρακλή από μακριά. Χαρακτηριστική είναι η τοποθέτηση της λ. μήνην (=φεγγάρι) στο τέλος του στίχου, όπως και στον Βιργίλιο. Ο Norden σχολιάζει την κριτική που ασκήθηκε στον Βιργίλιο για αστρονομική ανακρίβεια σχετικά με την ορατότητα του φεγγαριού primo mense. Πράγματι τις δύο πρώτες μέρες το φεγγάρι δεν φαίνεται καθόλου, όμως από την τρίτη μέρα και μετά αρχίζει να διακρίνεται στον ορίζοντα, αν και με αρκετή δυσκολία. Ο Βιργίλιος ως ποιητής θα δικαιολογείτο να κάνει τέτοιου είδους σφάλματα, ίσως όμως να είναι τελικά τόσο ακριβής (αστρονομικά), ώστε να δηλώνει με τη μεγαλύτερη δυνατή ένταση τη δυσκολία του Αινεία να διακρίνει τη Διδώ. Ο Βιργίλιος για να τονίσει το δυσδιάκριτο της Διδούς χρησιμοποιεί συνολικά τις εξής λέξεις/φράσεις: per umbras – obscuram – aut videt aut vidisse putat – per nubila – lunam primo mense ≠ iuxta

5 Αινείας - Διδώ στ 455 demisit lacrimas πρβλ. Ὀδ. π 191 δάκρυον ἧκε χαμᾶζε (ο Οδυσσέας, καθώς φιλάει τον γιο του Τηλέμαχο) πρβλ. επίσης Aen κ.εξ., όπου η Διδώ παρακαλεί και κλαίει για τον Αινεία μέσω της αδελφής της Άννας Talibus orabat, talisque miserrima fletus fertque refertque soror. sed nullis ille mouetur fletibus aut uoces ullas tractabilis audit; Στο σημείο αυτό παρατηρείται πλήρης αντιστροφή των ρόλων, καθώς τώρα ο Αινείας είναι αυτός που κλαίει και η Διδώ μένει ασυγκίνητη (και στις δύο περιπτώσεις βέβαια τόσο τα δάκρυα όσο και τα λόγια στάθηκαν μάταια), πρβλ , 331κ.εξ., 369. Το μοτίβο της συνάντησης του εγκαταλελειμμένου ερωτευμένου και του άπιστου εραστή ανάγεται στην ελληνιστική ποίηση. Ωστόσο η σκηνή με τη Διδώ στο 6ο βιβλίο δεν χαρακτηρίζεται πρωτίστως από συναισθηματισμό, αλλά από ηρωικό βάθος και τραγικό ήθος. Και κάτι τέτοιο δεν τόλμησε κανένας άλλος Λατίνος ποιητής, εκτός ίσως από τον Λουκρήτιο, από τον οποίο ο Βιργίλιος είχε πράγματι διδαχτεί πολλά. dulcique amore πρβλ. Ὀδ. λ 552 τὸν μὲν ἐγὼ ἐπέεσι προσηύδων μειλιχίοισι

6 Αινείας - Διδώ στ Ο λόγος του Αινεία προς τη Διδώ μας θυμίζει τον αντίστοιχο «διάλογο» του Οδυσσέα με τον Αίαντα στη Νέκυια της Ὀδύσσειας, όπου ο Οδυσσέας προσπαθεί να εξευμενίσει το οργισμένο φάντασμα του συντρόφου του πολεμιστή, από τον οποίο όμως δεν παίρνει ποτέ απάντηση και τον βλέπει να χάνεται σιωπηλό στις σκιές του Ερέβους. οἴη δ’ Αἴαντος ψυχὴ Τελαμωνιάδαο νόσφιν ἀφεστήκει, κεχολωμένη εἵνεκα νίκης,  τήν μιν ἐγὼ νίκησα δικαζόμενος παρὰ νηυσὶ    (545) τεύχεσιν ἀμφ’ Ἀχιλῆος· ἔθηκε δὲ πότνια μήτηρ,  παῖδες δὲ Τρώων δίκασαν καὶ Παλλὰς Ἀθήνη. ὡς δὴ μὴ ὄφελον νικᾶν τοιῷδ’ ἐπ’ ἀέθλῳ·  τοίην γὰρ κεφαλὴν ἕνεκ’ αὐτῶν γαῖα κατέσχεν,  Αἴανθ’, ὃς περὶ μὲν εἶδος, περὶ δ’ ἔργα τέτυκτο    (550) τῶν ἄλλων Δαναῶν μετ’ ἀμύμονα Πηλεΐωνα.  τὸν μὲν ἐγὼν ἐπέεσσι προσηύδων μειλιχίοισιν· ‘Αἶαν, παῖ Τελαμῶνος ἀμύμονος, οὐκ ἄρ’ ἔμελλες  οὐδὲ θανὼν λήσεσθαι ἐμοὶ χόλου εἵνεκα τευχέων  οὐλομένων; τὰ δὲ πῆμα θεοὶ θέσαν Ἀργείοισι·     (555) τοῖος γάρ σφιν πύργος ἀπώλεο· σεῖο δ’ Ἀχαιοὶ  ἶσον Ἀχιλλῆος κεφαλῇ Πηληϊάδαο ἀχνύμεθα φθιμένοιο διαμπερές· οὐδέ τις ἄλλος αἴτιος, ἀλλὰ Ζεὺς Δαναῶν στρατὸν αἰχμητάων  ἐκπάγλως ἤχθηρε, τεῒν δ’ ἐπὶ μοῖραν ἔθηκεν.    (560) ἀλλ’ ἄγε δεῦρο, ἄναξ, ἵν’ ἔπος καὶ μῦθον ἀκούσῃς  ἡμέτερον· δάμασον δὲ μένος καὶ ἀγήνορα θυμόν.’ ὣς ἐφάμην, ὁ δέ μ’ οὐδὲν ἀμείβετο, βῆ δὲ μετ’ ἄλλας ψυχὰς εἰς Ἔρεβος νεκύων κατατεθνηώτων.  ἔνθα χ’ ὅμως προσέφη κεχολωμένος, ἤ κεν ἐγὼ τόν·     (565) ἀλλά μοι ἤθελε θυμὸς ἐνὶ στήθεσσι φίλοισι τῶν ἄλλων ψυχὰς ἰδέειν κατατεθνηώτων.

7 Αινείας - Διδώ στ Η σιωπή της Διδούς είναι πραγματικά μεγαλειώδης, όπως είχε θεωρηθεί ήδη από την αρχαιότητα η σιωπή του Αίαντα (βλ. Λογγίνο 9.2 γέγραφά που καὶ ἑτέρωθι τὸ τοιοῦτον· ὕψος μεγαλοφροσύνης ἀπήχημα. ὅθεν καὶ φωνῆς δίχα θαυμάζεταί ποτε ψιλὴ καθ’ ἑαυτὴν ἡ ἔννοια δι’ αὐτὸ τὸ μεγαλόφρον, ὡς ἡ τοῦ Αἴαντος ἐν Νεκυίᾳ σιωπὴ μέγα καὶ παντὸς ὑψηλότερον λόγου). Η αντίθεση φυσικά με το τέταρτο βιβλίο της Αινειάδας είναι εμφανής ( ), αφού εδώ ο Αινείας, που τυχαία συναντά τη Διδώ, ενώ πηγαίνει να βρει τον πατέρα του, της συμπεριφέρεται με ό,τι φάνηκε να του λείπει όταν την εγκατέλειπε στην Καρχηδόνα, δηλ. με αγάπη, τρυφερότητα, δάκρυα, συμπόνια. Η Διδώ, σε μια πλήρη αντιστροφή των ρόλων, στέκεται παγερή μπροστά στον dulcem amorem του Αινεία. 456 infelix Dido Ο στίχος ξεκινάει με σπονδείους, οι οποίοι δίνουν μια ένταση στην προσφώνηση του Αινεία. Η ίδια η Διδώ είχε χαρακτηριστεί ξανά infelix στο 1ο βιβλίο (1.712 και 748), και ιδιαίτερα στο 4ο βιβλίο (4.68, 450, 529, 596). 458 funeris heu tibi causa fui πρβλ. Οβίδιο Epist flebis enim tactuque meum dignabere corpus | et 'mortis,' dices, 'huic ego causa fui!', φρασεολογία ειλημμένη από το ελληνικό πρωτότυπο του μύθου της Ηρούς και του Λεάνδρου.

8 Αινείας - Διδώ στ 460 invitus, regina, tuo de litore cessi πρβλ. Aen Italiam non sponte sequor και Κάττουλο invita, o regina, tuo de vertice cessi | invita: adiuro teque tuumque caput (ποιητική μεταγραφή του έργου του Καλλιμάχου για τον πλόκαμο της Βερενίκης). 462 per loca senta situ παρήχηση (s, t) και πρβλ. το ομηρικό Ἀίδεω δόμον εὐρώεντα. noctemque profundam Το επίθετο profundam μπορεί να δηλώνει τόσο το βάθος του Κάτω Κόσμου (βλ. Ἰλ. Θ 13) όσο και τη βαθιά ένταση του σκοταδιού του Κάτω Κόσμου (βλ. Στησ. απ. 3 P). 464 discessu Εδώ τίθεται ένα ερώτημα ενδιαφέρον: εάν ο Αινείας γνώριζε τις συνέπειες που θα προκαλούσε η αναχώρησή του από την Καρχηδόνα, θα έμενε μαζί με τη Διδώ, παραβαίνοντας τις διαταγές των θεών ή θα έφευγε σε κάθε περίπτωση; 465 siste gradum Ο Αινείας βλέπει τη Διδώ να φεύγει, όμως δεν μπορεί να συγκρατήσει τα βήματά της, όπως δεν μπόρεσε να (συγ)κινήσει την καρδιά της.

9 Αινείας - Διδώ στ 466 quem fugis πρβλ. Aen mene fugis? και Το μοτίβο αυτό εισήχθη στη λατινική ερωτική ποίηση από την α. ε. λυρική ποίηση (Σαπφώ 1.21 κα]ὶ γ[ὰρ αἰ φεύγει, ταχέως διώξει, Ανακρέων 75.2) μέσα από την αλεξανδρινή ποίηση (Θεόκριτος Εἰδ καὶ φεύγει φιλέοντα καὶ οὐ φιλέοντα διώκει). extremum fato Τα λόγια αυτά είναι πράγματι τα τελευταία που ο Αινείας θα ανταλλάξει με τη Διδώ, γιατί κατά τον Σέρβιο ο ήρωας της Τροίας θα διανύσει άλλη πορεία όταν κατέλθει στον Κάτω Κόσμο, ώστε να μην ξανασυναντήσει την αγαπημένη του Διδώ. Πρβλ. και Σοφ. Αἴ προσεννέπω | πανύστατον δὴ κοὔποτ’ αὖθις ὕστερον. 467 torva tuentem…animum Η περίφραση torva tuens animus απαντά στην τραγωδία, βλ. Σοφ. Αἴ. 955 κελαινώπας θυμός, Αισχ. Χοηφ. 854 φρήν ὠμματωμένη, και ακόμη Ἰλ. Γ 342 ἄγρια δερκόμενος, Λουκρ asper acerba tuens. Ίσως ο Βιργίλιος να ήθελε να αποδώσει το ταυρηδόν βλέπει, αφού φέρνει και αυτός, μεταξύ άλλων ποιητών, τις λέξεις torvus και taurus κοντά, βλ. Georg torva bos και Οβιδ. Met torvum taurum.

10 Αινείας - Διδώ στ 468-9 Ομοιοτέλευτο στα ρήματα lenibat-ciebat-tenebat 468 lacrimasque ciebat Ήδη από την αρχαιότητα είχε τεθεί το ερώτημα του ποιος κλαίει στο σημείο αυτό: ο Αινείας ή η Διδώ; Ο Norden τίθεται υπέρ της πρώτης άποψης, μεταξύ πολλών, ενώ ο Horsfall δεν καταλήγει σε οριστικό συμπέρασμα. 469 illa…aversa Το μοτίβο αυτό της αποστροφής του βλέμματος απαντά στην Aen talia dicentem iamdudum auersa tuetur (αν και είναι ο Αινείας αυτός που κρατά το βλέμμα του αμετακίνητο στο 4.369) και στη Μήδεια του Ευρ. στ. 923 στρέψασα λευκὴν ἔμπαλιν παρηίδα. solo fixos oculos tenebat πρβλ. Ευρ. Μήδ. 27κ.εξ. οὔτ’ ὄμμ’ ἐπαίρουσ’ οὔτ’ ἀπαλλάσσουσα γῆς | πρόσωπον, Θεόκρ. Εἰδ καὶ μ’ ἐσιδὼν ὥστοργος ἐπὶ χθονός ὄμματα πάξας, Μουσαίο 160 παρθενικῆ δ’ ἄφθογγος ἐπὶ χθόνα πῆξεν ὀπωπήν, Ἰλ. Γ 217 Ὀδυσσεύς | στάσκεν, ὑπαὶ δὲ ἴδεσκε κατὰ χθονὸς ὄμματα πήξας κ.ά. 471 dura silex…Marpesia cautes πρβλ. Aen κ.εξ. sed duris genuit te cautibus horrens | Caucasus, όπου ο Αινείας παρουσιάζεται από τη Διδώ ειρωνικά να κατάγεται όχι από την Αφροδίτη, αλλά από τον σκληροτράχηλο Καύκασο και , όπου ο Αινείας παρομοιάζεται με τη σκληρή βελανιδιά που δεν την ξεριζώνουν ούτε οι δυνατοί άνεμοι. Τέτοιου είδους παρομοιώσεις της τραχύτητας των ηρώων συναντούμε στον Όμηρο και στην τραγωδία, βλ. Ευρ. Μήδ. 28 ὡς δὲ πέτρος…ἀκούει, Ευρ. Ἀνδρομ. 537 τὶ μὲ προσπίτνεις, ἁλίαν πέτραν…ὡς ἱκετεύων;

11 Αινείας - Διδώ στ 473 in nemus umbriferum Προηγουμένως, στον στ. 443 είδαμε ότι η φύση προσφέρει καταφύγιο στα θύματα του έρωτα. Έτσι τώρα η Διδώ απομακρύνεται και καταφεύγει στον Συχαίο, μέσα στο δάσος των σκιών. 474 aequatque Sychaeus amorem Οι δύο σύζυγοι ενώνονται ξανά μετά θάνατον βλ. Πλάτ. Φαῖδρ. 68α, Ευρ. Ἄλκ. 363κ.εξ., Οβιδ. Met κ.εξ. κ.ά. Ο Austin θεωρεί ότι ο Συχαίος δεν έχει καμία θέση στους Lugentes campi, διότι δολοφονήθηκε. Βέβαια αυτό μπορεί να τον τοποθετήσει ευρύτερα στο χώρο των πρόωρα θανόντων και ο Βιργίλιος επιλέγει να τον βάλει ακριβώς εκεί, όπου η Διδώ τον χρειάζεται περισσότερο. Ο Συχαίος δεν φαίνεται να την θεώρησε άπιστη· σίγουρα τώρα της δείχνει τρυφερότητα και αγάπη nec minus Aeneas…miseratur euntem Σίγουρα πάντως και ο Αινείας εξακολουθεί να αγαπά τη Διδώ, λυπάται για εκείνην και δακρύζει καθώς την βλέπει να φεύγει μακριά του. Το μοτίβο ενός άνδρα που κλαίει για την αγαπημένη του που φεύγει και δεν θα την ξαναδεί ο Βιργίλιος το έχει χρησιμοποιήσει και στα Γεωργικά του στο ορφικό επύλλιο του 4.499κ.εξ., καθώς και στον αποχωρισμό του Αινεία με την Κρέουσα στο 2.790κ.εξ της Αινειάδας. Η σκηνή της Διδούς κλείνει με τον Αινεία να παρακολουθεί από μακριά και να δακρύζει για τη σκιά της αγαπημένης του που φεύγει.

12 Inde…  Μετά το επεισόδιο με τη Διδώ, το οποίο τοποθετείται ακριβώς στο μέσον του έκτου βιβλίου (στ.450κ.εξ. σε σύνολο 901 στίχων!), ακολουθεί η τελευταία συνάντηση του Αινεία με έναν πολύ σπουδαίο σύντροφό του από το παρελθόν, τον Δηίφοβο. Ούτε ο ποιητής όμως ούτε ο αναγνώστης θα μπορούσε να μεταβεί από τη Διδώ στον Δηίφοβο, από την τραγωδία στον τρόμο, χωρίς κανένα διάλειμμα. Και αυτό τον ρόλο εξυπηρετεί το μεταβατικό επεισόδιο με τους ήρωες του πολέμου στους στ που ακολουθεί.  Οι ήρωες που επιλέγονται (και σωστά τοποθετούνται εδώ ως η τελευταία ομάδα των πρόωρα θανόντων) διαθέτουν συγκριτικά με τον Δηίφοβο (και τι ο ίδιος αντιπροσώπευε για τον Αινεία) ένα μέσο κύρος, με τον Δηίφοβο να ξεχωρίζει τελικά ανάμεσα τους (όπως η Διδώ ξεχώρισε ανάμεσα στις προαναφερθείσες γυναίκες που κατοικούσαν στους Lugentes campi). Όπως ο Αγαμέμνων ξεχωρίζει ανάμεσα στους νεκρούς στο λ της Ὀδ. 387κ.εξ.και ο Οδυσσέας ξεκινά μαζί του έναν διάλογο, το ίδιο συμβαίνει και με τον Αινεία, ο οποίος μιλά συνολικά με τρεις σημαντικούς ήρωες από το παρελθόν του, προτού συναντήσει τον πατέρα του Αγχίση: τον Παλίνουρο, τη Διδώ και τον Δηίφοβο. Η Σίβυλλα ματαιώνει με παρέμβασή της τον διάλογο του Αινεία με τους δύο ήρωες συντρόφους του, ενώ στην περίπτωση της Διδούς είναι η ίδια η Διδώ αυτή που επιλέγει να μην ανταποκριθεί καν στα λόγια του παλιού της εραστή. 

13 Ήρωες του πολέμου στ 477 datum molitur iter Η συνέχεια του δρόμου/ταξιδιού δοσμένου από τη μοίρα ή τους θεούς ή τη Σίβυλλα arva tenebant ultima Το τελευταίο και πιο απόμακρο μέρος, ξεχωρισμένο (secreta) για τους ήρωες του πολέμου, που ήταν πάρα πολλοί σε αριθμό (frequentant) (βλ όπου ο mortiferum Bellum στέκεται στο κατώφλι του Άδη απέναντι από όλες τις άλλες αιτίες του θανάτου, ως υπεύθυνος για τον θάνατο τόσο πολλών ανθρώπων). Τρεις ομάδες ηρώων παρουσιάζονται: α) ήρωες του Θηβαϊκού πολέμου (στ ) β) Τρώες ήρωες του Τρωικού πολέμου (στ ) γ) Έλληνες ήρωες του Τρωικού πολέμου (στ ) Ο Τυδέας, που μνημονεύεται πρώτος, ήταν στο έπος Θηβαΐς και ακολούθως στον Αισχύλο, ο βασικός ήρωας των Επτά. Δεύτερος στη σειρά αναφέρεται ο Παρθενοπαίος, πράγματι ο γενναιότερος των Αργείων επιτιθεμένων (inclutus armis) και τρίτος και τελευταίος εμφανίζεται ο Άδραστος, ο οποίος όμως γνωρίζουμε ότι ήταν ο μόνος που διέφυγε τον θάνατο στη μάχη. Πώς, λοιπόν, ανήκει σε αυτό το μέρος του Κάτω Κόσμου, όπου ζουν μόνο οι βιαιοθάνατοι; Υπήρχε μια παλαιότερη εκδοχή σύμφωνα με την οποία και εκείνος είχε βρει τον θάνατο στον πόλεμο εναντίον των Θηβαίων και σ’ αυτήν φαίνεται να στηρίζεται ο Βιργίλιος. Ενδιαφέρον δε προκαλεί η ποικιλία στην παρουσίαση των τριών ηρώων: ο Τυδέας αναφέρεται χωρίς συνοδευτικό επίθετο, ο Παρθενοπαίος με επίθετο (και μάλιστα αρχαϊκό: inclutus armis) και ο Άδραστος με περίφραση (Adrasti pallentis imago).

14 Ήρωες του πολέμου στ 481 bello caduci πρβλ. Ὀδ. λ 41 ἄνδρες ἀρηίφατοι. 482 Dardanidae Γενικά οι Τρώες, όχι συγκεκριμένα οι απόγονοι του μυθικού βασιλιά Δάρδανου Όπως παραπάνω ο Βιργίλιος είχε αναφέρει μια τριάδα Θηβαίων ηρώων (για την ακρίβεια Αργείων), έτσι τώρα θα μας παρουσιάσει (αρχικά) δύο τριάδες Τρώων ηρώων – μαζί και με τον Δηίφοβο συνολικά 9 Τρώες ήρωες: α) Γλαύκος, Μέδων, Θερσίλοχος β) τρεις γιοι του Αντήνορα, οι οποίοι δεν κατονομάζονται και γ) Πολυβοίτης, Ιδαίος και τέλος Δηίφοβος. Πρβλ. σχετικά Ἰλ. Ρ 216 Γλαῦκόν τε Μέδοντά τε Θερσίλοχόν τε και Ἰλ. Λ 59 τρεῖς τ’ Ἀντηνορίδας (εδώ βέβαια ο Όμηρος δίνει τα ονόματά τους: Πόλυβος, Αγήνωρ, Ακάμας). Όσον αφορά στον Polyboeten έχουν διατυπωθεί πολλές απόψεις σχετικά με το ποιος θα μπορούσε να είναι. Μήπως ο Πολυποίτης του Β της Ἰλ.; Αλλά αυτός είναι Έλληνας αρχηγός. Μήπως κάποιος Πολυβώτης; Αλλά αυτό ήταν όνομα γίγαντα της αρχαιότητας. Ο Horsfall εκτιμά πως ο Βιργίλιος δεν ήταν ιδιαίτερα σχολαστικός στο σημείο αυτό που παραμένει ασαφές, ενώ ο Norden πιστεύει ότι άντλησε το όνομα του ήρωα από την Κυκλική επική παράδοση. Ο Idaeus τέλος είναι μάλλον ο κήρυκας και ηνίοχος του Πριάμου.

15 Ήρωες του πολέμου στ 489 κ.εξ. Η συμπεριφορά των Ελλήνων ηρώων του Τρωικού πολέμου είναι ακριβώς αντίθετη από αυτήν των Τρώων συντρόφων του Αινεία. Εκείνοι δεν ήθελαν να αφήσουν τον Αινεία να φύγει περικυκλώνοντάς τον (circumstant…frequentes) και ρωτώντας τον για την αιτία του ερχομού του (veniendi discere causas), ενώ οι Έλληνες στη θέα του με τα αστραφτερά όπλα τρόμαξαν τόσο που άλλοι άρχισαν να φεύγουν, όπως στην υποχώρηση στα πλοία τους στο Ξ της Ιλιάδος κ.εξ. και άλλοι προσπαθούσαν να φωνάξουν, ωστόσο μάταια. Πρβλ. και Ὀδ. λ 605 όπου οι σκιές των άλλων νεκρών φεύγουν μπροστά τη θέα του Ηρακλή με το απογυμνωμένο τόξο, καθώς και Απολλ. Βιβλ ὁπηνίκα δὲ εἶδον αὐτὸν αἱ ψυχαί, χωρὶς Μελεάγρου καὶ Μεδούσης τῆς Γοργόνος ἔφυγον. 489 at Danaum…phalanges Ο στίχος μετρικά είναι ολοδάκτυλος, γρήγορος και με σταθερό βηματισμό, όπως οι στρατιώτες των Ελλήνων που παρελαύνουν ενώπιον του Αινεία – αν και εδώ έχουμε τις λεπτές άυλες σκιές των πάλαι ποτέ στιβαρών Ελλήνων πολεμιστών. 490 fulgentiaque arma per umbras Έντονη η χρωματική αντίθεση. 491 ingenti trepidare metu; pars vertere terga Αξιοπρόσεκτη παρήχηση του t και του r. Στρατιωτική φρασεολογία το vertere terga vocem exiguam Οι Έλληνες προσπαθούν να φωνάξουν, αλλά η φωνή τους είναι τόσο αδύναμη, που μας θυμίζει τις τσιριχτές φωνές των φαντασμάτων των μνηστήρων της Οδύσσειας πρβλ. Ὀδ. ψ 9 ὣς αἱ τετριγυῖαι ἅμ’ ἤισαν και Ἰλ. Ψ ψυχή…τετριγυῖα. 493 frustratur hiantis Εδώ κατά τον Horsfall μιλάνε οι Τρώες σύντροφοι του Αινεία, οι οποίοι ανοίγουν το στόμα τους για να τον φωνάξουν, η φωνή τους όμως δεν μπορεί να τους υπακούσει και χάνεται.

16 Atque hic Priamiden … Deiphobum
 Η συνάντηση του Αινεία με τον Δηίφοβο είναι ένα επεισόδιο υψηλού επικού ύφους, γεμάτο ένταση συναισθημάτων και συγκίνηση, το οποίο συγχρόνως περιέχει και μια υποβλητική αναδρομή στον Δούρειο ίππο. Ο Βιργίλιος μάλιστα αντλεί υλικό από την αφήγηση του Έννιου για την άλωση της Τροίας στο σημείο αυτό.  Ο Δηίφοβος, λοιπόν, το τελευταίο πρόσωπο που ο Αινείας συναντά πριν φτάσει στα Ηλύσια Πεδία και βρει τον πατέρα του Αγχίση, ανήκει συγχρόνως στα πρόσωπα για τα οποία ο Αινείας ύψωσε (ή είχε την πρόθεση να υψώσει) τύμβο (ή κενοτάφιο): βλ. Πολύδωρο (τον μικρότερο γιο του Πριάμου), Αγχίση, Μισηνό, Παλίνουρο, Καιέτα (την τροφό του Αινεία).  Τα ορατά τραύματά του τον τοποθετούν ανάμεσα στον αικισθέντα Έκτορα και τον αποκεφαλισμένο Πρίαμο (πρβλ. εδώ την Εριφύλη στον στ. 446), αν και η εμφάνιση του Δηίφοβου είναι ακόμα πιο φρικτή από αυτήν του Έκτορα στο 2.272κ.εξ.  Χαρακτηριστική είναι τέλος η ομοιότητα του ονόματος του Τρώα ήρωα με το όνομα της Κυμαίας Σίβυλλας, Δηίφοβος/Δηιφόβη. Μια σύμπτωση(;) που χρήζει περαιτέρω εξέτασης. 

17

18 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
494 Priamiden Ο Πρίαμος αποκεφαλισμένος, ο γιος του ακρωτηριασμένος. laniatum corpore toto Το ρήμα lanio χρησιμοποιείται μεταξύ άλλων και για το σχίσιμο της σάρκας των ζώων lacerum crudeliter ora, ora manusque ambas Ο αναδιπλασιασμός του ora επιτείνει το ἔλεος προς τον Δηίφοβο. 496 populata tempora Η χρήση του ρήματος populare για μέλη του ανθρώπινου σώματος, αντί για μέλη των τειχών μιας πόλης που λεηλατείται, είναι ιδιαιτέρως τολμηρή και συνιστά βιργιλιανή καινοτομία σε τέτοια συμφραζόμενα (βλ. πορθεῖν). Εδώ μάλιστα λέγεται για το σώμα ενός από τους υπερασπιστές της λεηλατηθείσης Τροίας! 497 truncas…naris Το τελευταίο σημείο ακρωτηριασμού που περιγράφεται, ενώ το επίθετο εντοπίζεται και στον Κάτουλλο για την Πολυξένη (truncum corpus). Πολλοί μελετητές παραπέμπουν στον «μασχαλισμό», με τον οποίο ο ακρωτηριασμός του Δηίφοβου παρουσιάζει κάποια αναμφισβήτητη ομοιότητα, δεν ταυτίζεται όμως πλήρως. Περιπτώσεις ακρωτηριασμού στην αρχαιότητα έχουμε στον Όμηρο, βλ. Ὀδ. φ τον ακρωτηριασμό του Κενταύρου Ευρυτίωνα, στον Ηρόδοτο, βλ και στην αρχ. ελλ. τραγωδία, βλ. Σοφοκλή και Αισχύλο. Στη Ρώμη η αποκοπή των χειρών συνιστούσε στρατιωτική τιμωρία για λιποταξία, κατασκοπεία ή κλοπή, επεκτάθηκε όμως στη συνέχεια η εφαρμογή της και σε άλλες ομάδες π.χ. στους Χριστιανούς.

19 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
498 vix adeo agnovit Το μόριο vix υπογραμμίζει την πραγματική δυσκολία του Αινεία να αναγνωρίσει τον Δηίφοβο λόγω του ακρωτηριασμού του σώματός του. 500 Deiphobe armipotens… Ο Αινείας απευθύνεται στον Δηίφοβο με μια προσφώνηση ηχηρή, υψηλή (το επίθετο armipotens είναι αρχαϊκό και απαντά στον Έννιο και στον Λουκρήτιο), γεμάτη σεβασμό και εγκαρδιότητα, παρά το αποτροπιαστικό της όψης του. Και ζητά να μάθει ποιος του προκάλεσε αυτές τις φρικτές πληγές, καθώς υπάρχουν πράγματα που δεν θα μπορούσε να ξέρει σχετικά με το τι συνέβη στην Τροία τη νύχτα της πτώσης της (πρβλ. Οδυσσέα στο λ 398 τίς νύ σε κὴρ ἐδάμασσε;). Τώρα επιτέλους συναντά τον πρώτο μη-επιζώντα μάρτυρα της άλωσης της πόλης, ο οποίος μπορεί να του προσφέρει νέα στοιχεία για τα τραγικά συμβάντα αυτής της νύχτας. 501 quis tam crudelis…poenas Οι σπονδείοι του στίχου συμβάλλουν και στην ηχητική αποτύπωση της φρίκης του ακρωτηριασμού του Δηίφοβου. 505 tumulum…inanem Ο Αινείας ύψωσε ένα κενοτάφιο για τον Δηίφοβο στην ακτή του Ροιτείου (βόρεια της Τροίας) (πρβλ. το κενοτάφιο που ο Μενέλαος ύψωσε για τον Αγαμέμνονα Ὀδ. δ 584). Στην ίδια ακτή ήταν θαμμένος και ο Αίαντας σύμφωνα με τον Στράβωνα. 506 magna manis ter voce vocavi Παρήχηση του m-n και του v-c. Σκοπός αυτής της τριπλής προσφώνησης (ter) ήταν η πρόσκληση της ψυχής του Δηίφοβου να εισέλθει στη νέα της κατοικία, στο κενοτάφιο.

20 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
507 nomen et arma Ο Αινείας δεν είχε στη διάθεσή του το σώμα του Δηιφόβου για να το θάψει, αν και το όνομά του μπορούσε πάντα να εξασφαλίζει την υστεροφημία του. Όσον αφορά στα όπλα του, όπως σχολιάζει ο Σέρβιος, ήταν μάλλον ζωγραφισμένα (και όχι αληθινά τοποθετημένα) πάνω στον τάφο του, όπως συχνά αναπαρίστανται όπλα σε ταφικές ληκύθους ως σημάδι ότι ο προκείμενος νεκρός πέθανε σε πόλεμο, και όπως αντίστοιχα αναγνωρίζονται τα κενοτάφια των ναυαγών από το ζωγραφισμένο πάνω τους εξοπλισμό του πλοίου. Έτσι και στην περίπτωση του Δηίφοβου, η επιγραφή (nomen) και τα εικονιζόμενα όπλα (arma) έδειχναν ότι επρόκειτο για κενοτάφιο ανδρός που πέθανε ηρωικά στον πόλεμο (κι ας ήταν άλλος ο πραγματικός τρόπος με τον οποίο έχασε τη ζωή του). te, amice Ο Αινείας τον προσφωνεί και πάλι με εγκαρδιότητα, ακριβώς όπως και ο ίδιος ο Δηίφοβος στην αρχή του λόγου του δύο στίχους παρακάτω. 509 ad quae Priamides Ο λόγος του Δηίφοβου ξεκινάει στο μέσο κιόλας του στίχου, καθιστώντας φανερή την επιτακτικότητα της απάντησής του. nihil o tibi, amice Επανάληψη από τον Δηίφοβο της θερμής προσφώνησης του Αινεία με τον διαχωρισμό του o από το amice να αυξάνει το συναισθηματικό αποτέλεσμα.

21 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
 Ο λόγος του Δηίφοβου, με το κεντρικό κομμάτι της διήγησής του να περιλαμβάνει λεπτομέρειες από την άλωση της Τροίας (τόπος στη ρητορική τέχνη η αφήγηση της άλωσης πόλεων) θυμίζει την αφήγηση για την κατάληψη της Άλβα Λόνγκα του Έννιου. Ο Norden διακρίνει επίσης τη δομή ενός ρητορικού λόγου: 1) Exordium , 2) Propositio , 3) Narratio και 4) Peroratio omnia Deiphobo solvisti Μια συναισθηματική χρήση του ονόματος του ομιλητή από τον ίδιο αντί της προσωπικής αντωνυμίας. Ο Kvičala εντοπίζει 34 τέτοια παραδείγματα στον Βιργίλιο και 18 στον Όμηρο· σίγουρα χαρακτηριστικό της ρητορικότητας του ποιητή. Επιπλέον, ο Δηίφοβος σπεύδει να διαβεβαιώσει τον Αινεία ότι τέλεσε κατά το δυνατόν πληρέστερα τις υποχρεώσεις του, γιατί ίσως ο Αινείας να νιώθει ενοχικά που δεν μπόρεσε να επαναπατρίσει τη σωρό του Δηιφόβου. 511 Lacenae O Δηίφοβος δεν κατονομάζει την Ελένη ούτε μια φορά στον λόγο του (517 illa, 518 ipsa, 523 egregia coniunx) και χρησιμοποιεί εδώ για τη μισητή αυτή γυναίκα (ως μετωνυμία) το εθνωνυμικό της. Πρβλ. Aen Aeolides για τον Οδυσσέα ως εγγονό του Αίολου εξίσου υποτιμητικά, Aen Phrygius…pastor για τον Πάρη, αλλά και Ευρ. Τρω. 34 ἡ Λάκαινα Τυνδαρίς | Ἑλένη, Ευρ. Ἀνδρ. 486 ἡ Λάκαινα.

22 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
512 his…malis Η αντωνυμία his θα μπορούσε να έχει εδώ δεικτική σημασία, δηλ. ο Δηίφοβος να δείχνει τις πληγές του, αυτές που του προκάλεσε ο Μενέλαος σύμφωνα με την Ἰλίου Πέρσιν (ή η ίδια η Ελένη σύμφωνα με τον Υγίνο). haec monimenta Η Ελένη δεν άφησε πίσω της αναμνήσεις ευτυχισμένων στιγμών, αλλά τα φρικτά σημάδια της ασταθούς ηθικής και (συζυγικής) αφοσίωσής της. 513 falsa gaudia Εννοούνται οι ανυποψίαστοι εορτασμοί άμα τη εισαγωγή του Δουρείου ίππου στην Τροία. 514 nosti … necesse est Αν και ο Αινείας γνωρίζει βασικά τα συμβάντα της νύχτας που έπεσε η Τροία, είναι αναπόφευκτο για τον Δηίφοβο να τα αφηγηθεί εν συντομία ξανά. Η απρόσωπη έκφραση necesse est απαντά έντονα στον Λουκρήτιο. 515 fatalis equus Πρβλ. Aen scandit fatalis machina muros | feta armis και Ένν. Alexand nam maximo saltu superauit grauidus armatis equus | qui suo partu ardua perdat Pergama. 516 armatum peditem gravis…alvo Κοινός τόπος η εικόνα του Δούρειου ίππου ως εγκυμονούντος αλόγου (ό.π.).

23 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
517 illa chorum simulans euhantis orgia Η Ελένη προσποιείται ότι συμμετέχει στον τελετουργικό χορό των Τρωάδων προς τιμήν (μάλλον) του Βάκχου (βλ. την χαρακτηριστική κραυγή εὐοῖ και τη λέξη orgia), ένας χορός που έρχεται σε ωραία σύνδεση με τον εξίσου αφελή χορό των Τρώων πολιτών για την είσοδο του Δούρειου ίππου στην πόλη flammam…ingentem…ex arce Μέρος της υποτιθέμενης ιεροτελεστίας της Ελένης που στην πραγματικότητα σκοπό είχε να κάνει σινιάλο στους Έλληνες (Danaos vocabat). Η παράδοση του σινιάλου με την αναμμένη δάδα τη νύχτα της άλωσης της Τροίας είναι ευρέως διαδεδομένη, αλλά απαντά σε ποικίλες εκδοχές. Στην Αινειάδα, για παράδειγμα, στο το σινιάλο έρχεται από την ελληνική ναυαρχίδα προς τον Σίνωνα για να ανοίξει τον Δούρειο ίππο την κατάλληλη στιγμή. Σύμφωνα με μια άλλη εκδοχή ο Σίνων στέλνει το σινιάλο στους Έλληνες, ώστε να καταπλεύσουν, είτε έξω από την Τροία (Απολλόδ. Ἐπιτ. 5.19) είτε από μέσα (Κόιντος Σμυρναίος δὴ τότ’ ἄρ’ αἰθαλόεντα Σίνων ἀνὰ πυρσὸν ἄειρε | δεικνὺς Ἀργείοισι πυρὸς σέλας κ.ά.). Αλλού πάλι είναι ο Αντήνορας αυτός που προδίδει τους Τρώες, ενώ σύμφωνα με τον Τρυφιόδωρο (Ἄλωσις Ἰλίου 510κ.εξ.) υπήρξαν δύο σινιάλα, ένα από τον Σίνωνα απ’ έξω και ένα από την Ελένη από μέσα. Αυτή η τελευταία εκδοχή βοηθά ώστε να μην φαίνονται αντιφατικές οι δύο διαφορετικές εκδοχές του Βιργιλίου στο 2ο και 6ο βιβλίο.

24 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
 Δεδομένου ότι η Τροία σύμφωνα με την παράδοση έπεσε νύχτα υπό το φως του φεγγαριού, η παρέμβαση της Ελένης με το σινιάλο φαίνεται να ταιριάζει πολύ (βλ. ετυμολογική σύνδεση Ελένης-Σελήνης). Σίγουρα ο αναμμένος πυρσός που κρατάει ψηλά πάνω από τα τείχη θα μπορούσε να συμβολίζει το φεγγάρι. Όπως παραθέτει ο Τρυφιόδωρος (520κ.εξ. σέλας πυρσοῖο), η Ελένη έτεινε στους Έλληνες μες το βαθύ σκοτάδι της νύχτας το φως του πυρσού, όπως η Σελήνη ολόγιομη και ολόλαμπρη φωτίζει τον νυχτερινό ουρανό.  Το μοτίβο της Ελένης που προσποιείται (simulans) συμμετοχή σε μια τελετουργία βρίσκει το αντίστοιχό της στην Αμάτα, σύζυγο του βασιλιά Λατίνου και μητέρα της Λαβινίας, στο (simulato numine Bacchi). 520 confectum curis somnoque gravatum Οι έγνοιες που αναφέρονται εδώ αφορούν σίγουρα τις ανησυχίες του Δηίφοβου ως ενός από τους οπλαρχηγούς της Τροίας, ειδικά τώρα που ο Έκτορας είναι νεκρός, θα μπορούσαν όμως να υπαινίσσονται και τις ερωτικές ανησυχίες για την Ελένη (πρβλ. 474 respondet curis). Ο Κόιντος Σμυρναίος αναφέρει στο σημείο αυτό (13.354κ.εξ.) Καὶ τότε δὴ Μενέλαος ὑπὸ ξίφεϊ στονόεντι | Δηίφοβον κατέπεφνε καρηβαρέοντα κιχήσας | ἀμφ’ Ἑλένης λεχέεσσι δυσάμμορον. Ο Βιργίλιος όμως δεν θα μπορούσε να υιοθετήσει αυτή την εκδοχή, στην οποία ο ήρωάς του εμφανίζεται μεθυσμένος. Προσπαθεί με κάθε τρόπο να διαφυλάξει την αξιοπρέπεια (το decus) των ηρώων του και έτσι τον εμφανίζει απλώς κατάκοπο και κοιμισμένο πάνω στο κρεβάτι του. Ο ύπνος αυτός του Δηίφοβου τον φέρνει πιο κοντά στον θάνατο. Amata. The wife of Latinus, king of Latium, and mother of Lavinia. When Latinus offered Lavinia to the newcomer Aeneas although she was betrothed to *Turnus, Amata, at the instigation of Juno, opposed the match and roused the other women into a Bacchic frenzy. She hanged herself just before the final duel between Turnus and Aeneas because she supposed that Turnus, who was out of sight, had already been killed in the fighting. [Vergil Aen 7.343ff, f] < M. R. Wright, A Dictionary of Classical Mythology

25 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
521 infelix thalamus Αυτό το νυφικό κρεβάτι στάθηκε καταστροφικό τόσο για τον Δηίφοβο όσο και για ολόκληρη την Τροία. 522 dulcis et alta quies… Πρβλ. Ὀδ. ν 79κ.εξ. καὶ τῷ νήδυμος ὕπνος ἐπὶ βλεφάροισιν ἔπιπτε,| νήγρετος ἥδιστος, θανάτῳ ἄγχιστα ἐοικώς. Ο Βιργίλιος έχει εξοικονομήσει τις δύο ομηρικές λέξεις για το «γλυκύς» σε μια (νήδυμος, ἥδιστος → dulcis) και μεταγράφει το «δεν μπορείς να σηκωθείς» σε βαθύς (νήγρετος → alta). Ο Ύπνος και ο Θάνατος πάντως ήταν παραδοσιακά αδέλφια (quies simillina morti), όπως βλέπουμε στην Ἰλ. Ξ 231 και Π 672 και στον Ησίοδο Θεογ Το μοτίβο των Τρώων δε που πιάνονται κυριολεκτικά στον ύπνο είναι επίσης καλά εδραιωμένο στην παράδοση, βλ. Απολλοδ. Ἐπιτ κ.α. Τέλος, ο στίχος 522, λόγω του ότι μετρικά είναι ολοδάκτυλος, δημιουργεί μια ωραία ρυθμική εικόνα του ύπνου στον οποίο βρίσκεται ο Δηίφοβος σε συνδυασμό και με την πλούσια χρήση του l και των φωνηέντων. 523 egregia coniunx Το επίθετο εδώ χρησιμοποιείται με πρόδηλη ειρωνεία. Σύμφωνα με την Μικρά Ἰλιάδα του Λέσχη η Ελένη ήταν παντρεμένη με τον Δηίφοβο magnum munus amanti … famam veterum malorum Ο πικρός σαρκασμός του Δηίφοβου συνεχίζεται με τη λέξη amanti, πίσω από την οποία εννοείται ωσάν εραστής της Ελένης ο πρώτος σύζυγός της, ο Μενέλαος. Πίστευε πραγματικά η Ελένη ότι με το αίμα του Δηίφοβου θα μπορούσε να ξεπληρώσει το σφάλμα της; Η φήμη της πάντως ήταν όντως κακή (πρβλ. Γοργία Ἑλ. ἡ τοῦ ὀνόματος φήμη τῶν συμφορῶν μνήμη γέγονε), θα αρκούσε όμως το αίμα του Δηίφοβου για να ξεπλύνει δύο προδοσίες;

26 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
528 inrumpunt thalamo Δεν χρειάζεται να εννοήσουμε ότι ο Μενέλαος όρμησε χωρίς συνοδεία στρατιωτών, απλώς ο Οδυσσέας είναι ο μόνος που αξίζει να μνημονευθεί εδώ όπως και ο Μενέλαος αναφέρεται πρώτος από όλους, πρβλ. Ὀδ. θ 517κ.εξ., όπου ο Δημόδοκος τραγουδά πώς ο Μενέλαος και ο Οδυσσέας μπήκαν στο σπίτι του Δηίφοβου. 529 hortator scelerum Aeolides Υποτιμητικά αναφερόμενος ως νόθος γιος του Σίσυφου και της Αντίκλειας, ο Οδυσσέας συχνά εμπαίζεται μέχρι που εγείρει κάποια συμπάθεια στο 3ο βιβλίο της Αινειάδας για τα δεινά του. Συχνό δε το φαινόμενο να προσφωνούνται οι ήρωες με βάση το όνομα του παππού τους και όχι του πατέρα τους, πρβλ. Αιακίδη για τον Νεοπτόλεμο, Αλκίδη για τον Ηρακλή, Δαρδανίδη για τον Αινεία (αν και ο συγκεκριμένος όρος αποκτά σταδιακά τη σημασία του Τρώα με την ευρύτερη έννοια) di talia Grais instavrate Ο Βιργίλιος δεν περιγράφει τη σκηνή του φόνου και του ακρωτηριασμού του Δηίφοβου, βάζει όμως τον ήρωά του να διαψεύδει τη fama (στ. 502) στην οποία είχε πιστέψει ο Αινείας, ότι δηλ. πέθανε πολεμώντας ως ήρωας. Τώρα εύχεται στους θεούς, δεδομένης της ευσέβειάς του, να τιμωρήσουν τους Έλληνες σίγουρα όχι απλώς με θάνατο, αλλά με ακρωτηριασμό ή με οποιαδήποτε μορφή μη ηρωικού θανάτου.

27 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
 Σχετικά με τον θάνατο του Δηίφοβου υπήρχαν πράγματι δύο εκδοχές: μία που περιείχε τον φόνο και τον ακρωτηριασμό από τον Μενέλαο και τον Οδυσσέα του εντελώς άοπλου Δηίφοβου και μία κάπως πιο αδύναμη, σύμφωνα με την οποία ο Δηίφοβος έπεσε νεκρός στο πεδίο της μάχης μετά από ένα λουτρό αίματος των Ελλήνων. Ο Βιργίλιος εντέχνως ενσωματώνει στο έπος του και τις δύο, καθιστώντας τη δεύτερη αναληθή φήμη της πρώτης, η οποία ομολογουμένως προκαλεί μεγαλύτερη εντύπωση και βαθύτερη συγκίνηση. Παρεμπιπτόντως, εντός του Τρωικού κύκλου, η εκδοχή αυτή με τον ακρωτηριασμό συναντά το παράλληλό της στον φόνο του Αγαμέμνονα από την Κλυταιμνήστρα (Αισχ. Χοηφ. 439 και Σοφ. Ἡλ. 445) 531 sed te… Ο ποιητής δεν θέλει να κλείσει τον λόγο του ήρωά του με την κατάρα του προς τους Έλληνες, αλλά με μια ερώτηση γνήσιου ενδιαφέροντος προς τον συμπολεμιστή του Αινεία. Τώρα, λοιπόν, ο Δηίφοβος τον ρωτά για τον σκοπό της κατάβασής του στον Κάτω Κόσμο. Συνειδητοποιεί σαφώς ότι ο Αινείας έχει κατέβει ζωντανός λόγω του όγκου, της φωνής του και των αστραφτερών του όπλων, διαφορετικά θα βρισκόταν και εκείνος στην ίδια κατάσταση με τον Δηίφοβο. Η ερώτησή του αυτή μας θυμίζει την ερώτηση της Αντίκλειας, όταν αντικρίζει τον γιο της ζωντανό ανάμεσα στους νεκρούς στο λ 155κ.εξ. τέκνον ἐμόν, πῶς ἦλθες ὑπὸ ζόφον ἠερόεντα ζωὸς ἐών; και στη συνέχεια του Αχιλλέα προς τον Οδυσσέα με την ίδια απορία στο λ πῶς ἔτλης Ἄϊδόσδε κατελθέμεν, ἔνθα τε νεκροὶ | ἀφραδέες ναίουσι, βροτῶν εἴδωλα καμόντων; Παρ’ ότι ο Οδυσσέας όμως απαντά στην ερώτηση αυτή που του γίνεται δις, ο Βιργίλιος δεν μας αφήνει να δούμε την απάντηση του Αινεία, βάζοντας τη Σίβυλλα να παρεμβαίνει (εξάλλου αυτή η πληροφορία ήταν ήδη γνωστή για τους αναγνώστες του έργου του), υπονοεί όμως με το hac vice sermonum ότι ο διάλογος μεταξύ των δύο ηρώων συνεχίστηκε.

28 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
532 pelagine erroribus Στην ερώτησή του προς τον Αινεία άραγε ο Δηίφοβος φαίνεται να έχει επίγνωση του θαλασσινού ταξιδιού του Αινεία από την Τροία ή αναφέρεται υπόρρητα η ομηρική αντίληψη της εισόδου στον Κάτω Κόσμο από τον Ωκεανό, πρβλ. Ὀδ. λ 13 ἡ δ’ ἐς πείραθ’ ἵκανε βαθυρρόου Ὠκεανοῖο; 533 an…an Εναλλαγή κινήτρων/αιτιών (erroribus / monitu divum / fortuna), πρβλ. Ὀδ. λ , όπου ο Οδυσσέας ρωτάει τον Αγαμέμνονα για την αιτία του θανάτου του τίς νύ σε κὴρ ἐδάμασσε τανηλεγέος θανάτοιο; ἠέ σέ γ’ ἐν νήεσσι Ποσειδάων ἐδάμασσεν ὄρσας ἀργαλέων ἀνέμων ἀμέγαρτον ἀϋτμήν; (400) ἠέ σ’ ἀνάρσιοι ἄνδρες ἐδηλήσαντ’ ἐπὶ χέρσου βοῦς περιταμνόμενον ἠδ’ οἰῶν πώεα καλὰ ἠὲ περὶ πτόλιος μαχεούμενον ἠδὲ γυναικῶν; 534 tristis sine sole domos Πρβλ. Αισχ. Ἑπτ τὰν ἀνάλιον χέρσον, Ευρ. Ἡρακλ ἐξ ἀνηλίων μυχῶν Ἅιδου Κόρης, Ευρ. Ἄλκ. 852 εἰς ἀνηλίους δόμους.

29 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
Οι στίχοι αυτοί δημιουργούν μια ομαλή μετάβαση από το έντονο επεισόδιο του Δηίφοβου στην πορεία του Αινεία προς τα Ηλύσια Πεδία δίπλα από τα φρικώδη Τάρταρα. Όπως προηγουμένως ο ποιητής και ο αναγνώστης δεν θα μπορούσαν να περάσουν κατευθείαν από τη φορτισμένη συναισθηματικά σκηνή της Διδούς στην εξίσου φορτισμένη συνάντηση του Αινεία με τον Δηίφοβο –και γι’ αυτό το λόγο μεσολάβησε η περιγραφή διαφόρων ηρώων πολέμου– έτσι και τώρα πρέπει να παρεμβληθεί η παρέμβαση της Σίβυλλας, η οποία και θα αποφορτίσει κάπως το κλίμα της έντονης συζήτησης και θα κατευθύνει συγχρόνως τον Αινεία στο δρόμο του στον Κάτω Κόσμο roseis Aurora quadrigis…axem Η Aurora συντροφεύει τον Ήλιο στο άρμα του και τώρα έχει περάσει το μεσημέρι, πρβλ. Ἰλ. Θ 68 ἦμος δ’ Ἠέλιος μέσον οὐρανὸν ἀμφιβεβήκει. Κάποιοι θεώρησαν την αναφορά στη ροδοδάκτυλη Ηώ μέσα στο βασίλειο του σκοτεινού Άδη ως υπονομευτική του ταξιδιού του Αινεία στον Κάτω Κόσμο, όμως δεν πρέπει να παραβλέψουμε και την αναφορά στο 6.255, όταν ο Αινείας και η Σίβυλλα ξεκινούν το ταξίδι τους για τον Κάτω Κόσμο λίγο μετά την αυγή. Είναι λογικό τώρα να έχει περάσει περίπου η μισή μέρα και αν υποθέσουμε ότι πράγματι στον Αινεία είχε δοθεί μόλις μια μέρα περιθώριο για να συναντήσει τον πατέρα του κατεβαίνοντας ζωντανός στον Άδη, είναι δικαιολογημένη η βιασύνη της Σίβυλλας που τον διακόπτει και του λέει να προχωρήσουν. Δεν χρειάζεται να δεχτούμε αυτολεξεί τη φράση του Βιργιλίου και να υποθέσουμε ότι οι πύλες του Τάρταρου ήταν βαμμένες διακριτικά με ρόδινες αποχρώσεις· αρκεί να κατανοήσουμε το πέρασμα του χρόνου μέσω της χρονικής κλίμακας που χρησιμοποιεί εδώ ο ποιητής, ακόμα και αν αυτή δεν ανήκει στις ισχύουσες για τον Κάτω Κόσμο συνθήκες.

30 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
537-9 datum tempus … nox ruit Η μάντισσα παρατηρεί ότι ο Αινείας έχει αφιερώσει ένα δυσανάλογο μέρος του χρόνου του στη συνάντησή του με τον Δηίφοβο και σπεύδει να τους διακόψει, γιατί ο χρόνος κυλά και η νύχτα θα καταφθάσει. breviter adfata est Πρβλ. Aen και 398, όπου το επίρρημα χρησιμοποιείται πάλι για τη Σίβυλλα και δείχνει τη γενική ανυπομονησία της. flendo Ο Αινείας δακρύζει και εδώ, όπως πριν όταν αντίκρισε τη Διδώ, αντίδραση η οποία ταιριάζει στον συναισθηματικό τόνο της συνάντησης των δύο συμπολεμιστών, συγγενών και πριγκίπων της Τροίας. 540 hic locus est ubi… Ο χωρισμός του δρόμου σε δύο μονοπάτια είναι συνήθης στην αρχαία παράδοση, βλ. Πλάτ. Γοργ. 524a όπου ο Δίας εξηγεί ότι ο Μίνως, ο Αιακός και ο Ραδάμανθυς θα δικάζουν τους νεκρούς ἐν τῷ λειμῶνι, ἐν τῇ τριόδῳ ἐξ ἧς φέρετον τὼ ὁδώ, ἡ μὲν εἰς μακάρων νήσους, ἡ δ’ εἰς Τάρταρον, Πλάτ. Φαίδ. 108a, Πλάτ. Πολιτεία 614c, Πρόδικο στην αφήγηση για την επιλογή του Ηρακλή ανάμεσα στον δρόμο της αρετής και της κακίας, τον συμβολισμό του γράμματος Υ στην πυθαγόρεια παράδοση, κ.ά. Αναγνώστες του Βιργιλίου εξοικειωμένοι είτε με την πλατωνική είτε με την ορφική-πυθαγόρεια παράδοση, θα αναγνώριζαν κάποια στοιχεία τους στο σημείο αυτό.

31 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
partis in ambas Ο Βιργίλιος αντικαθιστά το σύνηθες utras με το ambas, γιατί το δεύτερο ταιριάζει καλύτερα στο τέλος στίχου, εννοεί όμως δύο μέρη ξεχωριστά μεταξύ τους, όχι όπως στον στ. 496 manusque ambas. 541 dextera…Ditis magni…moenia Η προτίμηση του δεξιού έναντι του αριστερού υιοθετείται από τον Βιργίλιο και για τα δεδομένα του Κάτω Κόσμου. Αξιοσημείωτη είναι επίσης η παρήχηση του d-t και του m-n του στίχου. 542 iter Elysium Πρβλ. Aen iter Italiam, για τη συνήθεια να ακολουθείται ένα ουσιαστικό από την αιτιατική του τοπωνυμίου-προορισμού. 543 exercet poenas Ο δρόμος προς τα Τάρταρα προσωποποιείται δραστικά, καθώς είναι αυτός που εκτελεί τις κυρώσεις Ο Δηίφοβος, όσο έλεος και αν μας προκάλεσε η κατάστασή του, κλείνει τον λόγο του και αποχωρεί μέσα σε υψηλό τόνο. Αυτή είναι και η τελευταία επαφή του Αινεία με το παρελθόν του (Παλίνουρος, Διδώ, Δηίφοβος) προτού συναντήσει τον πατέρα του Αγχίση, ο οποίος δεν ανήκει στην ίδια σειρά με τους εν λόγω ήρωες.

32 Αινείας και Δηίφοβος στ. 494-547
544 Deiphobus contra Η απουσία ρήματος και η εκκίνηση της τελευταίας ρήσης του Δηίφοβου στη μέση του στίχου υποδηλώνουν τη σπουδή του ήρωα, ενώ παρακαλώντας τη μάντισσα να μην οργίζεται αναλαμβάνει το φταίξιμο στην επίπληξή της προς τον Αινεία (κατανοεί ότι αφορούσε και τον ίδιο). 545 explebo numerum reddarque tenebris Με την επιστροφή του στο σκοτάδι ο Δηίφοβος θα αυξήσει τον αριθμό των νεκρών κατά έναν, συμπληρώνοντας έτσι το «υπόλοιπο» του Άδη. Για την ιδέα της καταγραφής των νεκρών πρβλ. Στάτιο Theb in speculis Mors atra sedet dominoque silentes | adnumerat populos, Αισχ. Εὐμεν. 273κ.εξ. μέγας γὰρ Ἅιδης ἐστὶν εὔθυνος βροτῶν | ἔνερθε χθονός, | δελτογράφωι δὲ πάντ’ ἐπωπᾶι φρενί και Λουκ. Κατάπλους 4.11κ.εξ., ο οποίος σατιρίζει τη σχετική ιδέα, απόδειξη όμως ότι την γνώριζε καλά, (εδώ μιλάει ο Ερμής στην Κλωθώ) … ἐμοῦ τοὺς νεκρούς, ὡς ἔθος, ἀπαριθμοῦντος τῷ Αἰακῷ κἀκείνου λογιζο- μένου αὐτοὺς πρὸς τὸ παρὰ τῆς σῆς ἀδελφῆς πεμφθὲν αὐτῷ σύμβολον, λαθὼν οὐκ οἶδ’ ὅπως ὁ τρισκατάρατος ἀπιὼν ᾤχετο. ἐνέδει οὖν νεκρὸς (15) εἷς τῷ λογισμῷ, καὶ ὁ Αἰακὸς ἀνατείνας τὰς ὀφρῦς, “Μὴ ἐπὶ πάντων, ὦ Ἑρμῆ,” φησί, "χρῶ τῇ κλεπτικῇ, ἅλις σοι αἱ ἐν οὐρανῷ παιδιαί· τὰ νεκρῶν δὲ ἀκριβῆ καὶ οὐδαμῶς λαθεῖν δυνάμενα. 546 i decus i nostrum Η υψηλή προσφώνηση του Δηίφοβου προς τον Αινεία ολοκληρώνει τη συνάντηση που είχε αρχίσει με την αντίστοιχα υψηλού σεβασμού προσφώνηση του Αινεία προς αυτόν. Ο χωρισμός της κλητικής από τα μόρια της προστακτικής επιτείνει το πάθος του λόγου.

33 Σας ευχαριστώ πολύ!