ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ (θυμηθείτε και τη ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ) ΠΩΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ Η ΣΚΕΨΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥΣ.

Παρουσίαση με θέμα: "ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ (θυμηθείτε και τη ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ) ΠΩΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ Η ΣΚΕΨΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥΣ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ (θυμηθείτε και τη ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ) ΠΩΣ ΔΙΑΦΟΡΟΠΟΙΕΙΤΑΙ Η ΣΚΕΨΗ ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΤΩΝ ΟΜΙΛΗΤΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΣΥΓΚΕΚΡΙΜΕΝΟΥΣ ΤΡΟΠΟΥΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΠΟΙΟΥΣ ΤΙΣ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝ;

2 ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ
ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ: Διαφορές στη δομή των γλωσσών (δηλ. λεξιλόγιο, μορφολογία και σύνταξη) ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ Διαφορές στους τρόπους χρήσης/αξιοποίησης της ίδιας γλώσσας (π.χ. στα είδη κειμένων και τις περιστασιακές ποικιλίες που συνηθίζονται, στο πόσο αφηρημένοι ή όχι οι τρόποι νοηματοδότησης....) Συνεπάγονται διαφορές σε γνωσιακές διεργασίες και αναπαραστάσεις και πώς ακριβώς;

3 ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ ‘Ενα παράδειγμα:
στις συνήθειες γλωσσικής επικοινωνίας ανάλογα με την κοινωνική τάξη. Βλ. κατεξοχήν το έργο του κοινωνιολόγου Μπερνστάιν για διαφορετικούς κώδικες επικοινωνίας

4 Διαφορές κώδικα επικοινωνίας/σκέψης
Το έργο του κοινωνιολόγου Βernstein Διαφορές κώδικα επικοινωνίας/σκέψης στις ασυνείδητες τάσεις επικοινωνίας/σκέψης σε ένα κοινωνικό περιβάλλον Πιο συγκεκριμένα: Διαφορές ομιλίας ανάλογα με την κοινωνική προέλευση. Η ομιλία δεν είναι μόνο ατομική υπόθεση αλλά κατευθύνεται με αόρατους τρόπους και από κοινωνικές παραμέτρους. Ταυτόχρονα διαφορές στον προσανατολισμό σκέψης, π.χ. τί θεματικές απασχολούν ή τί θεωρείται άξιο μνημόνευσης σε ένα κοινωνικό περιβάλλον, πόσο πολύ επεκτείνονται οι ομιλητές σε αυτό, πόσο αφαιρετικά ή όχι κλπ. πώ 4

5 Πώς εξηγούνται από Μπερνστάιν οι κοινωνικές διαφορές
οι κοινωνικές διαφορές στη χρήση γλώσσας; Εκπορεύονται από τους τρόπους εργασίας και γενικότερα ζωής των ανθρώπων. Εργασία: Χειρωνακτική ή διανοητική; Εξαρτημένη ή ανεξάρτητη; Οικογένεια: Πώς οργανώνονται οι σχέσεις εντος της (π.χ. αυταρχικά ή πιο δημοκρατικά;).

6 Σε κάθε δραστηριότητα εργασίας ή επικοινωνίας στην οικογένεια ο ρόλος της γλώσσας τείνει να είναι διαφορετικός: άλλοτε κομβικός κι άλλοτε όχι άλλοτε αποπλαισιωμένος λόγος κι άλλοτε προσδεδεμένος στο άμεσο περιβάλλον διαφορετικές επιλογές θεμάτων διαφορετική ανάγκη για επέκταση σε ένα θέμα (π.χ. αυταρχική σχέση δεν απαιτεί επεξήγηση διαταγής στον άλλον). διαφορετικοί τρόποι συσχέτισης φαινομένων κλπ.

7 Κώδικες γλωσσικής επικοινωνίας
δηλ. κοινωνικά παγιωμένες ασυνείδητες προτιμήσεις επικοινωνίας (όχι διαφορετικές διάλεκτοι όπως έχει συχνά παρερμημευτεί) Διαφορετικές συνήθειες νοηματοδότησης της εμπειρίας που αποκτώνται στο καθημερινό περιβάλλον (κατά την «πρωτογενή» κοινωνικοποίηση των παιδιών στην οικογένεια). Διάκριση επεξεργασμένου και περιορισμένου κώδικα. 7

8 Περιορισμένος vs. επεξεργασμένος κώδικας
Περιορισμένος: Πλαισιωμένος λόγος. Γλώσσα προσδεδεμένη στην απτή υλική πραγματικότητα, π.χ. όχι πολύ αφηρημένο λεξιλόγιο, θέματα αναφοράς άμεσα προσβάσιμα (π.χ. εργαλεία δουλειάς όπως στην έκφραση Να! Αυτό εδώ). Σε καθημερινές δραστηριότητες και προσιτός σε όλους. Επεξεργασμένος: Αποπλαισιωμένος λόγος. Γλώσσα αποστασιοποιημένη από άμεση εμπειρία (π.χ. Η γλωσσιστική θεώρηση του εποικοδομητισμού). Τρόπος επικοινωνίας που συνηθίζεται σε ορισμένες μόνο επικοινωνιακές δραστηριότητες και τρόπους ζωής και από ορισμένες μόνο κοινωνικές ομάδες. 8

9 Ασυνείδητες καθημερινές συνήθειες επικοινωνίας, σκέψης και δράσης. με
Κώδικες: Ασυνείδητες καθημερινές συνήθειες επικοινωνίας, σκέψης και δράσης. με συνέπειες για εκπαίδευση: γιατί μεγαλύτερη απόσταση κάποιων κοινωνικών ομάδων από τους τρόπους νοηματοδότησης που συνηθίζονται στο σχολείο (στη «δευτερογενή» κοινωνικοποίηση). 9

10 Γλωσσολόγοι Hasan & Cloran (1990)
μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα –Αυστραλία Πώς σχετίζονται οι τρόποι επικοινωνίας/σκέψης της πρωτογενούς κοινωνικοποίησης με της δευτερογενούς Πώς εξηγείται συνεπώς η σχολική αποτυχία/επιτυχία; Μελέτες παιδιών ηλικίας 3-8 ετών από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις (με βάση το είδος εργασίας των γονιών, εξαρτημένη ή όχι και χειρωνακτική ή όχι) στο σπίτι και στο σχολείο 10

11 Προσχολική ηλικία 3-4 χρόνων, Πρωτογενής κοινωνικοποίηση στο σπίτι
σε πεζές καθημερινές δραστηριότητες Κρίσιμα θεμέλια για μετάβαση στη σχολική γνώση/μάθηση Δεδομένα: Συνομιλίες όπου μητέρα έχει υιοθετήσει κοινωνικά συμβατικούς τρόπους ομιλίας και το παιδί όχι ακόμη. Μέθοδος: Εστίαση ανάλυσης, π.χ. Πώς απαντώνται οι ερωτήσεις: Εκτενώς σε ορισμένα κοινωνικά στρώματα και μονολεκτικά σχεδόν σε άλλες.

12 Απάντηση σε ερώτηση «γιατί;» σε οικογένεια με διανοητικό επάγγελμα και αυτόνομη εργασία
Εκτενής επέκταση, Π.χ. Μ: Μπορείς να μου θυμίσεις να τηλεφωνήσω στην ‘Αννα το απόγευμα; Κ: Μμμμ…Γιατί; Μ: Θέλω να την ρωτήσω αν μπορεί να σε κρατήσει ένα βράδυ την επόμενη εβδομάδα Κ: Μμμμ…. Μ: Γιατί θα βγω για φαγητό με τις φίλες μου επειδή φεύγει η Σού. Κ: Τί; Τί; Μ: Ήξερες ότι θα φύγει; Κ: Όχι Μ: Χτίζουν σπίτι. Κ: Μμμμ…. Μ: Δεν το χτίζουν οι ίδιοι, κάποιος άλλος το χτίζει για αυτούς. Είναι σχεδόν έτοιμο και θα μετακομίσουν τον Μάϊο.

13 Απάντηση σε ερώτηση «γιατί;» σε οικογένεια με χειρωνακτικό επάγγελμα
και εξαρτημένη εργασία: Καμιά επέκταση, π.χ. Μ: Βάλτο αυτό πάνω στο ράφι και άστο εκεί. K: Γιατί; M: Έτσι. Κ: Εκεί μπαίνει; Μ: Ναι.

14 Μετέπειτα μελέτη του λόγου στη σχολική τάξη
Πρώτος μήνας πρώτης δημοτικού: π.χ. Δραστηριότητα: σχολιασμός εικόνας ενός κοριτσιού μπροστά από κατσαρόλα που βράζει και μεγαλύτερου κοριτσιού που μπαίνει στο δωμάτιο. Ίδια φυσική σκηνή περιγράφεται διαφορετικά: Παιδιά με περιορισμένο μόνο κώδικα επικοινωνίας αναφέρονται στο πώς το μεγάλο κορίτσι θα μαλώσει το μικρό προειδοποιώντας για κίνδυνο αν αγγίξει κατσαρόλα. Παιδιά με επεξεργασμένο κώδικα επεκτείνονται στους κινδύνους γενικότερα από ατυχήματα στο σπίτι, δηλ. με αφαιρετικό τρόπο. 14

15 Αλλάζει η σκέψη ανάλογα με το λεξιλόγιο
ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ Αλλάζει η σκέψη ανάλογα με το λεξιλόγιο και τη γραμματική (μορφολογία και σύνταξη) μιας γλώσσας; Θεωρητικές προσεγγίσεις: π.χ. Γλωσσική ανθρωπολογία στις ΗΠΑ πρώτο μισό 20ου αιώνα Ψυχογλωσσολογικές προσεγγίσεις τέλη 20ου αιώνα Εμπειρικές προσεγγίσεις: π.χ. Διαφορές στη νόηση για το χρώμα και το χώρο Διαφορές στη νόηση για τα γεγονότα κίνησης

16 Αμερικανική γλωσσική ανθρωπολογία του πρώτου μισού του 20ου αιώνα
Πρωτεργάτες της σύγχρονης γλωσσικής σχετικότητας με απόηχο στα τέλη του 20ου αιώνα και ρίζες στο ρομαντισμό γερμανικής φιλοσοφίας Τρεις μεγάλες μορφές: Boas, Sapir, Whorf Αφορμή: η μελέτη των πολιτισμών και γλωσσών των Ινδιάνων και Εσκιμώων. ‘Εργο: Επεξεργάστηκαν τρόπους αμερόληπτης περιγραφής των διαγλωσσικών διαφορών και εκτίμησης της σημασίας τους για τη σκέψη.

17 Το έργο του ανθρωπολόγου Μπόας (1911)
Μελέτη ενός πολιτισμού (δηλ. τρόπων σκέψης και πράξης) αδύνατη χωρίς γνώση της γλώσσας του. Η γλώσσα πιο βαρύνουσας σημασίας από άλλα μέσα νοηματοδότησης και πράξης γιατί: Χρησιμοποιείται αδιάκοπα από όλους στις περισσότερες δραστηριότητες. Συνιστά επιπλέον μια ασυνείδητη αυτοματοποιημένη συνήθεια που ασκεί διακριτικά αλλά πολύ αποτελεσματικά το ρόλο της στην εγκαθίδρυση, αναπαραγωγή και αλλαγή τρόπων σκέψης και δράσης.

18 Αντικρούοντας το πνεύμα 19ου αιώνα που υποδείκνυε ανώτερες και κατώτερες γλώσσες και κατά συνέπεια περισσότερο ή λιγότερο ευφείς ομιλητές, ο Βοas υποστήριξε ότι όλοι οι άνθρωποι έχουν τις ίδιες δυνατότητες σκέψης. Οι διαφορές σκέψης/γλώσσας είναι απλά προϊόν της ιστορίας μιας κοινότητας και μπορούν (έστω δύσκολα) να αλλάξουν.

19 Οι διαφορές των γλωσσών είναι πολύ πιο βαρύνουσας σημασίας στη γραμματική έναντι του λεξικού. Γιατί οι γραμματικές έννοιες είναι εντελώς υποχρεωτικές και συνεπώς εντελώς ασυνείδητες. Τις εκλαμβάνουμε ως δεδομένες. Π.χ. Δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ρήμα στα ελληνικά χωρίς κατάληξη χρόνου (όπως αντιθέτως στα κινεζικά). Δεν μπορούμε να μη διακρίνουμε ανάμεσα σε δύο αόριστους χρόνους στα τουρκικά (όπως αντιθέτως στα ελληνικά όπου μόνο ένας).

20 Παράδειγμα Boas για διαφορές γραμματικής
στην περιγραφή ίδιας κατάστασης. Αγγλική έκφραση «the man is sick” κωδικοποιεί γραμματικά το χρόνο της ασθένειας (μέσω ενεστώτα) όπως και το ότι ο πάσχων έχει ήδη αναφερθεί (μέσω οριστικού άρθρου). Στην ινδιάνικη γλώσσα σιουάν κωδικοποιείται γραμματικά το εάν ο άνδρας στέκεται ή κινείται Στην ινδιάνικη γλώσσα κουακιούτλ εάν ο άνδρας είναι ορατός ή όχι στον ομιλητή όπως και κοντά ή όχι στο συνομιλητή ή κάποιο τρίτο πρόσωπο. Στην γλώσσα εσκιμό στην έκφραση που αντιστοιχεί στο «άνδρας άρρωστος» απουσιάζουν στοιχεία για το χρόνο και τη στασιμότητα/ κινητικότητα του άνδρα.

21 Ωστόσο, ακόμη και οι γραμματικές διαφορές δεν συνεπάγονται ριζικά διαφορετικούς τρόπους κατανόησης. Απλά οι γλώσσες εστιάζουν την προσοχή σε διαφορετικές όψεις κόσμου, αλλά όλες οι δυνατές εννοιοποιήσεις παραμένουν θεωρητικά προσβάσιμες στους ομιλητές όλων των γλωσσών. Διαφορές συνεπώς όχι στο τί είναι δυνατόν να ειπωθεί καθώς οι γλώσσες μπορούν πάντα να εκφράσουν, έστω άγαρμπα, νοήματα άλλων γλωσσών, αλλά στο τί είναι υποχρεωτικό ή όχι όπως και εύκολο ή δύσκολο να ειπωθεί. ‘Εννοιες πάντως που κωδικοποιούνται συστηματικά, ειδικά στη γραμματική, όπως ο χρόνος των γεγονότων στα ρήματα ορισμένων γλωσσών, καθίστανται περίοπτες νοητικά για ομιλητές τους.

22 Το έργο του Σαπίρ Ισχυρότερη σχετικότητα από Μπόας, καθώς βλέπει όχι μόνο την εννοιοδότηση (αλλά ακόμη και την αντίληψη) να καθορίζεται συντριπτικά από τη γλώσσα, π.χ. «Βλέπουμε και ακούμε και γενικότερα προσλαμβάνουμε την εμπειρία μας εν πολλοίς με βάση τις γλωσσικές συνήθειες της κοινότητάς μας, οι οποίες μας προδιαθέτουν για ορισμένες επιλογές ερμηνείας [του κόσμου]».

23 Οι γλωσσικές κατηγορίες ή έννοιες
«Βαθιά ρυάκια» της σκέψης. Κι όπως στον Βoas, τα βαθύτερα ρυάκια οι γραμματικές κατηγορίες γιατί ασυνείδητες και υποχρεωτικές. Πώς λειτουργούν; Προβάλλονται ως πρότυπα ερμηνείας ή σχηματοποίησης των ποικίλων εμπειριών μας. Προσφέρουν μια πρώτη αυτόματη κατανόηση του τί συμβαίνει. Υπερβαίνουν το αισθητηριακά απτό. Αφηρημένες σχηματοποιήσεις που έχουν οικοδομηθεί επί μακρόν για τις συλλογικές ανάγκες μιας κοινότητας.

24 Παρά την ισχυρή σχετικότητα που υποστηρίζει, ο Σαπίρ δεν βλέπει τη γλώσσα ως εξωτερικό καλούπι ή φυλακή της σκέψης. Υποστηρίζει αντιθέτως ένα πιο σύνθετο σκεπτικό για σχέση γλώσσας-σκέψης- πολιτισμού, απ’ ότι συνήθως του αποδίδεται. π.χ. Αναγνωρίζει και καθολικά στοιχεία της αντίληψης και της εννοιοδότησης, βλέπει τη γλώσσα ως προνομιακό μεν, αλλά όχι μοναδικό, μέσο εννοιοδότησης. Δεν βλέπει την εννοιοδότηση κάθε γλώσσας ως ασύμβατη με άλλων γλωσσών, αλλά επειδή γειωμένη στο βίωμα και μεταφράσιμη έστω αδρά. Δεν μιλά επίσης για καθορισμό γλώσσας από σκέψη, γιατί στη γλωσσική σκέψη που τον απασχολεί είναι ταυτόσημες.

25 Στην απόπειρα να διερευνήσει το πώς σχηματοποιείται η γλωσσική σκέψη,
ο Σαπίρ αξιοποιεί περισσότερο από τον την ιδέα ότι η γλώσσα συνιστά σύστημα εννοιών. π.χ. Πάνω απ’ όλα (όπως στην κοινωνιοσημειωτική θεωρία), οι γλωσσικές έννοιες εκκινούν από το βίωμα αλλά απώτερα αυτονομούνται γιατί οργανώνονται σε συστήματα.

26 Ακριβώς επειδή συνιστούν συστήματα εννοιών, οι γλώσσες παρέχουν δυνατότητες για σχηματισμό οποιασδήποτε σκέψης αρκεί να υποταχθούμε στη λογική τους. Ωστόσο, διέπονται και από ανεπάρκειες, επειδή έχουν διαμορφωθεί για συγκεκριμένες κοινωνικοπολιτισμικές ανάγκες. Προσαρμόζονται σε νέες ανάγκες ταχύτερα στο λεξιλόγιο και πιο βραδυκίνητα στη γραμματική. Ως εκ τούτου, οι γραμματικές έννοιες καλύπτουν λιγότερο επαρκώς όλες τις επικοινωνιακές ανάγκες - κατά την έκφρασή του, κάπου «μπάζουν».

27 Διαφορές γλωσσών δεν μπορούν να αναδειχτούν επί της ουσίας εάν εστιάσουμε σε μεμονωμένα φαινόμενα (π.χ. δήλωση χρόνου ή όχι στο ρήμα), γιατί οι γλώσσες συνιστούν συστήματα με έναν ευρύτερο προσανατολισμό νοηματοδότησης διάσπαρτο στα υποσυστήματά τους. Η ανάδειξη αυτού του προσανατολισμού απαιτεί κοπιαστική και αμερόληπτη έρευνα, ζήτημα στο οποίο επεκτάθηκε ο μαθητής του Whorf. Η μάθηση μιας νέας γλώσσας και κυρίως η συστηματική χρήση της μπορεί να επιφέρει βαθιά αναδιάταξη των συντεταγμένων της κατανόησης και όχι απλώς περιορισμένης εμβέλειας αλλαγές, ακριβώς γιατί εμπλέκεται ένα ολόκληρο σύστημα νοηματοδότησης.

28 Το έργο του Γουόρφ (βλ. μεταθανάτια έκδοση 1956) Ο πιο γνωστός σήμερα εκφραστής γλωσσικής σχετικότητας που έχει δεχτεί αιχμηρή κριτική. Ωστόσο, οι ιδέες του έχουν παραποιηθεί εν μέρει: Εμφανίζονται ως γλωσσικός ντετερμινισμός (δηλ. απόλυτος καθορισμός σκέψης από γλώσσας). ‘Ομως, Δεν είδε και αυτός τη γλώσσα ως αυθαίρετο και μοναδικό καλούπι ή φυλακή της σκέψης. Υποστήριξε αντιθέτως και αυτός μια σύνθετη αλληλοδιείσδυση γλώσσας-σκέψης-πολιτισμού.

29 Βλ. π.χ. ορισμένα αποσπάσματα του έργου του: (1956, 213):
Η συστηματική πάντως ενασχόληση του Whorf με διαγλωσσικές διαφορές, ενίσχυσε την εντύπωση ότι μιλά για αμετάκλητη φυλάκιση σκέψης από τη γλώσσα (θέση γλωσσικού ντετερμινισμού). Βλ. π.χ. ορισμένα αποσπάσματα του έργου του: (1956, 213):  Ανατέμνουμε τη φύση σύμφωνα με όσα μας υπαγορεύει η μητρική μας γλώσσα. Τις κατηγορίες και τα είδη που απομονώνουμε από τον κόσμο των φαινομένων δεν τα βρίσκουμε εκεί, διότι δεν κοιτάζουν τον παρατηρητή καταπρόσωπο· αντιθέτως, ο κόσμος μάς παρουσιάζεται σε μια καλειδοσκοπική ροή εντυπώσεων που πρέπει να οργανωθεί από τον νου μας – κι αυτό σημαίνει, κατά μεγάλο μέρος, από τα γλωσσικά συστήματα ....

30 Τόνισε όμως δυσκολίες περιγραφής της γιατί:
Ο Whorf συνέβαλε καθοριστικά στην περιγραφή της ιδιαίτερης εννοιακής φυσιογνωμίας των γλωσσών, επεξεργαζόμενος παραδοχές των προκατόχων του. Τόνισε όμως δυσκολίες περιγραφής της γιατί: Διάσπαρτη στο όλο σύστημα (όχι σε μεμονωμένα φαινόμενα) και πρέπει να αναδειχτεί παντού. ‘Οχι αμερόληπτη, γιατί βλέπουμε τις γλώσσες των άλλων μέσα από το πρίσμα της δικής μας. Π.χ. Αναθεώρησε περιγραφή του της γλώσσας Xόπι, κρίνοντας ότι κατηγορίες ρήματος που θεώρησε αρχικά χρονικέςό αφορούν εντέλει την αποδεικτικότητα, δηλ. το εάν κάτι βιώθηκε ή όχι από τον ομιλητή».

31 Οι γλωσσικές κατηγορίες όχι πάντα εμφανείς.
Εμφανείς (ή φαινοτυπικές): υποχρεωτικές σε κάθε πρόταση, π.χ. χρόνος στο ελληνικό ρήμα Κρυπτοτυπικές (ή συγκαλυμμένες): όσες δηλώνονται μόνο σποραδικά, όπως το γένος της αγγλικής στις αντωνυμίες αλλά όχι στα ουσιαστικά. Πιο κρίσιμες γνωσιακά γιατί π.χ. παρότι οι αγγλόφωνοι δεν υποχρεούνται να σηματοδοτήσουν το γένος στα ουσιαστικά, η προσοχή τους οφείλει να είναι μονίμως στραμμένη στο φυσικό γένος των έμψυχων γιατί αυτό μπορεί να χρειαστεί όταν χρησιμοποιήσουν μια αντωνυμία (π.χ. His? Her?)

32 Οι διαφορές στους τρόπους ομιλίας: συνήθειες σκέψης
που απαιτούν χρόνο για να εγκαθιδρυθούν Καθιέρωσε τον όρο «τρόποι/συνήθειες του σκέπτεσθαι και λέγειν». Θεώρησε ότι οι διαφορές στους τρόπους εγκαθιδρύονται μετά από χρόνια χρήση μιας γλώσσας, υπονοώντας από μία ηλικία και μετά (όπως επιβεβαίωσαν έρευνες που θα εξετάσουμε αργότερα).

33 Οι συνήθειες σκέψης/ομιλίας δεν είναι αμετάκλητες
Οι συνήθειες σκέψης/ομιλίας δεν είναι αμετάκλητες. Διαχώρισε τη συνήθη σκέψη από την εν δυνάμει. Συνεπώς, οποιαδήποτε σκέψη παραμένει προσβάσιμη σε όλα τα ανθρώπινα όντα αρκεί να ευνοηθεί κοινωνικοπολιτισμικά. Aν και η υπέρβαση των συνηθειών σκέψης δύσκολη, εφικτή τουλάχιστον όταν μαθαίνουμε μια άλλη γλώσσα ή αποκτούμε συνείδηση των διαφορών τους μέσα από γλωσσολογική έρευνα και σύγκριση γλωσσών...

34 πώς εμηνεύουμε φυσικά φαινόμενα
Η εμπειρική διερεύνηση γλωσσικής σχετικότητας συστηματοποιήθηκε εντέλει από τον Whorf. Μελέτησε κυρίως το πώς εμηνεύουμε φυσικά φαινόμενα με βάση έννοιες όπως ο χρόνος, ο χώρος και η ύλη, τις οποίες θεώρησε, στο πνεύμα του Καντ, θεμελιακές. Οι παρατηρήσεις του για ορισμένες διαφορές αξιοποιήθηκαν συστηματικά αργότερα στην εμπειρική έρευνα (π.χ. ότι ορισμένες γλώσσες πριμοδοτούν την αναφορά στο υλικό κατασκευής των οντοτήτων ενώ άλλες όχι όπως «ξύλο» ή «μέταλο»).

35 Σύγχρονες προσεγγίσεις γλωσσικής σχετικότητας
Σύγχρονες προσεγγίσεις γλωσσικής σχετικότητας Γλωσσολογικές θεωρίες καταπιάνονται μερικές φορές με ομοιότητες και διαφορές των γλωσσών. Παρότι δεν επεκτείνονται συνήθως στις γνωσιακές προεκτάσεις τους, αφορούν τη σκέψη όταν βλέπουν τη γλώσσα ως νόημα και όχι απλώς αγωγό του. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις (κυρίως στην ψυχογλωσσολογία και ανθρωπογλωσσολογία), εξετάζουν πιο άμεσα τις γνωσιακές προεκτάσεις των γλωσσικών συστημάτων, εστιάζοντας στο πώς συνήθως χρησιμοποιούνται αυτά τα συστήματα από τους ομιλητές τους.

36 Προσεγγίσεις της θεωρητικής γλωσσολογίας
Οι πιο συστηματικές συγκρίσεις γλωσσών στον κλάδο της τυπολογίας Σχετικότητα και καθολικότητα Αφενός, υποδεικνύεται τεράστια διαγλωσσική διαφορά, με βάση αυστηρές μεθόδους περιγραφής μεγάλου αριθμού γλωσσών. Αφετέρου, οι διαφορές περιορίζονται σε λίγες δυνατές τάσεις, αντικρούοντας δημοφιλείς κάποτε ιδέες της αμερικανικής γλωσσολογίας δεκαετίας του ’50 για το απεριόριστο των διαφορών.

37 Ψυχογλωσσολογικές προσεγγίσεις
Η γλωσσολογία εξετάζει διαφορές και ομοιότητες στις δυνατότητες νοηματοδότησης κάθε γλώσσας (π.χ. ότι ορισμένες δηλώνουν υποχρεωτικά το γένος στα ρήματα κι άλλες όχι). Κρίσιμο όμως το πώς αξιοποιούνται αυτές οι δυνατότητες στην ομιλία, γιατί μόνο τότε μπορεί να έχουν γνωσιακές προεκτάσεις. Εμπειρικά ευρήματα υποστηρίζουν όλο και συχνότερα γνωσιακές διαφορές μεταξύ ομιλητών με διαφορετικές γλώσσες.

38 «Σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν».
Υπόθεση Σλόμπιν (1991): «Σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν». Η σκέψη πριν και κατά τη διεργασία της ομιλίας συσκευάζεται διαφορετικά σε κάθε γλώσσα. Ακόμη κι αν λειτουργεί ανεξάρτητα από τη γλώσσα, σχηματοποιείται υποχρεωτικά με τον ιδιαίτερο τρόπο της γλώσσας γενικότερα (π.χ. έννοιες σε προτάσεις) και κάθε γλώσσας ειδικότερα (χρόνος ή όχι γεγονότων) Ασθενής γλωσσική σχετικότητα: η γλώσσα καθορίζει τουλάχιστον τη σκέψη που επικοινωνούμε στους άλλους

39 Αξιοποίηση ιδέας Βoas ότι οι γλώσσες διαφέρουν όχι μόνο ως προς το ποιες έννοιες κωδικοποιούν, αλλά και πόσο συστηματικά καθώς και εύκολα, με συνέπειες για το ποιες έννοιες καθίστανται νοητικά περίοπτες για τους ομιλητές. Σλόμπιν: το νοητικά περίοπτο μιας έννοιας μπορεί να μετρηθεί εμπειρικά: κυρίως με το πόσο συχνά εμφανίζεται στην ομιλία αλλά και πειραματικά, π.χ. πόσο προσβάσιμη νοητικά είναι η έκφραση (λέξη ή φράση) που κωδικοποιεί μια έννοια.

40 Πολυάριθμες έρευνες στήριξαν την υπόθεση του «σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν»
‘Εδειξαν διαφορές στο πόσο και πώς αναδεικνύεται μια έννοια στην ομιλία, ειδικότερα στο πώς περιγράφονται τα ίδια ακριβώς φαινόμενα. Ο Slobin μίλησε μάλιστα για ιδιαίτερη σε κάθε γλώσσα συσκευασία της σκέψης όχι μόνο στο επίπεδο της λέξης αλλά κυρίως της πρότασης και του κειμένου: ένα «ρητορικό ύφος» που μπορεί να αντιστοιχηθεί πιθανώς με την ιδέα του Whorf για «τρόποι ομιλίας/σκέψης».). Είδε τη μάθηση μιας γλώσσας από παιδιά ως είσοδο στον ιδιαίτερο τρόπο εννοιοποίησής της.

41 Αργότερα, περαιτέρω βήμα ο Σλόμπιν και άλλοι υποστήριξαν ότι
Οι διαφορές της σκέψης κατά την ομιλία εμποτίζουν, περισσότερο ή λιγότερο, ΚΑΙ αντιληπτικές-γνωσιακές δραστηριότητες που δεν εμπλέκουν ομιλία. Πιο ισχυρή γλωσσική σχετικότητα: η γλώσσα καθορίζει τις νοητικές διεργασίες γενικότερα και όχι μόνο τη στιγμή που μιλάμε

42 EMΠΕΙΡΙΚΕΣ ΕΡΕΥΝΕΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑΣ Αφορούν,
Αφορούν, ως επί το πλείστον, τη νοηματοδότηση του φυσικού κόσμου, στατικού και δυναμικού (δηλ. οντότητες και γεγονότα) ωστόσο και αφηρημένες διεργασίες σκέψης, (π.χ. Υποθετικούς και μαθηματικούς συλλογισμούς).

43 Εννοιοποίηση του στατικού φυσικού κόσμου
Οντότητες Απτές τους ιδιότητες όπως το χρώμα, το σχήμα και η ύλη. Σχέσεις μεταξύ οντοτήτων όπως η ποσότητα και η θέση τους. Παρότι αφορούν τον απτό κόσμο, οι σχέσεις είναι πάντα επινοήσεις του νου και επομένως πιο αφηρημένες από απτές ιδιότητες (ακόμη κι αν λίγο μόνο αφηρημένες σε σύγκριση με άλλου τύπου σχέσεις).

44 Το χρώμα Πολυάριθμες έρευνες εικονογραφούν θετικά και αδυναμίες έρευνας για σχετικότητα. Διαδραμάτισαν ιστορικό ρόλο, όταν τη δεκαετία του ’70 εμφανίστηκαν ως χαριστική βολή στη σχετικότητα, υποστηρίζοντας βαθύτερες διαγλωσσικές ομοιότητες στις αναπαραστάσεις και επεξεργασίες του χρώματος. Εντούτοις, τη δεκαετία του ’90 μετριάστηκε πολύ το συμπέρασμα περί ομοιοτήτων ενώ αναδείχτηκαν ενδιαφέρουσες γνωσιακές διαφορές.

45 Τη δεκαετία του ’50 το χρώμα θεωρήθηκε ιδεώδες για έλεγχο σχετικότητας,
γιατί Απτό φαινόμενο που προσλαμβάνουμε με τα ίδια μάτια και εγκέφαλο ‘Ομως ταυτόχρονα, ένα οπτικό συνεχές που επιμερίζεται σε φάσματα μόνο από τις λέξεις. Μεγάλες διαγλωσσικές διαφορές στον αριθμό και το είδος των χρωματικών όρων, π.χ. η αντιστοιχία του αγγλικού blue με δύο όρους στα ελληνικά, γαλάζιο και μπλε, όπως και του νεοελληνικού μαύρο και μπλέ με το αρχαιοελληνικό μέλαν.

46 Το χρώμα ένα συνεχές κυμάτων φωτός
Μετριέται με βάση μήκος κύματος Συνεχές διαχωρίζεται όμως αντικειμενικά, παρά μόνο από τις λέξεις των γλωσσών. 400n m nm nm Μήκος κύματος

47 αγγλική μπερίνμο (Davidoff, 2001)

48 Αργότερα, ωστόσο, ενστάσεις ως προς το εάν το χρώμα κατάλληλο για έλεγχο σχετικότητας.
Η έννοια του χρώματος όχι κομβική διαγλωσσικά, μεταξύ άλλων γιατί οι περισσότερες γλώσσες έχουν λίγες μόνο λέξεις για το χρώμα (και δεν κωδικοποιείται γραμματικά). Υποστηρίχτηκε λοιπόν ότι θα έπρεπε να μελετηθούν, αντιθέτως, φαινόμενα που κωδικοποιούνται πιο συστηματικά διαγλωσσικά, ειδικά στη γραμματική, και έχουν συνεπώς μεγαλύτερη σημασία και πολιτισμικά, επίσης φαινόμενα αφηρημένα και όχι απτά.

49 Δύο ειδών μελέτες για τα χρώματα:
Περιγραφές διαγλωσσικών διαφορών και ομοιοτήτων και εξηγήσεις τους (π.χ. Berlin & Kay (1969), Κay & McDaniels 1978, που υποστήριξαν ομοιότητες γλωσσών που καθορίζονται από οπτική αντίληψη. Πειραματικές που εστιάζουν στις γνωσιακές προεκτάσεις των όρων, όπως αυτές των Ηeider (1972) και Heider & Olivier (1972) που υποστήριξαν ότι ακόμη και εντυπωσιακή διαγλωσσική διαφορά στον αριθμό και το είδος των όρων δεν επηρεάζει τις αντιληπτικές-γνωσιακές διεργασίες.

50 Ανθρωπογλωσσολόγοι Berlin & Kay (1969), Κay & ΜcDaniel (1978): θεμελιακή ομοιότητα των γλωσσών με βάση τα εξής δεδομένα. Εκμαίευσαν από ομιλητές 20 γλωσσών ονομασίες 330 αποχρώσεων και πληροφορίες για τους χρωματικούς όρους 98 επιπλέον γλωσσών. Από το σύνολο των όρων έχρησαν κάποιους βασικούς π.χ. αν απλοί και όχι σύνθετοι (π.χ. πράσινο αλλά όχι γαλαζοπράσινο), Θεώρησαν εντέλει έντεκα όρους καθολικούς, αλλά δυνητικά μόνο γιατί δεν απαντήθηκαν σε όλες τις γλώσσες. Για να εξηγήσουν όμως διαγλωσσικές διαφορές και στους βασικούς όρους, υπέθεσαν ότι κάποια φάσματα φωτός είναι πιο πιθανό να κωδικοποιηθούν λεκτικά σε σύγκριση με άλλα, ή μια ιεραρχία πιθανότητάς τους όπως την ονόμασαν.

51 Ιεραρχία των λέξεων για χρώματα στις γλώσσες του κόσμου Αν και γλώσσες διαφέρουν πολύ μεταξύ τους, Όταν έχουν 2 λέξεις, λευκό και μαύρο, 3 και κόκκινο, 5 και πράσινο-κίτρινο .... μωβ ροζ πορτοκαλί γκρι λευκό μαύρο πράσινο κίτρινο < κόκκινο < μπλέ < καφέ < < (Berlin & Kay 1969)

52 Η αντίληψη καθορίζει το λεξιλόγιο των χρωμάτων H όραση
(ειδικότερα η κοινή σε όλους τους ανθρώπους νευροφυσιολογία της, οι οπτικοί κώνοι δηλαδή), καθορίζουν όχι μόνο το τί χρώματα μπορούμε να δούμε και πώς ακριβώς αλλά και τί λέξεις για χρώματα μπορεί να εμπεριέχουν οι γλώσσες (π.χ. Kay & ΜcDaniel 1978) 52

53 2. Πειραματικές έρευνες για νοητικές διεργασίες Οι διαφορές λεξιλογίου δεν επηρεάζουν την αντίληψη των χρωμάτων Μελέτες Rosch 1971, 1872 Γλώσσα ντάνι μόνο δύο λέξεις για χρώματα: Mόλα και Μίλι (φωτεινά και μη φωτεινά) Αντιλαμβάνονται όμως τις διαφορές τους σε πειράματα Figure 7.19 from: Kassin, S. (2001). Psychology, third edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Source: Rosch, E. (1973). On the internal structure of perceptual and semantic categories. In T. E. Moore (Ed.), Cognitive development and acquisition of language. New York: Academic Press. Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall

54 Από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 η επίκληση της καθολικότητας μετριάστηκε, ενώ στις αρχές του 21ου αιώνα συσσωρεύτηκαν ενδείξεις σχετικότητας. Η αλλαγή κλίματος υποκινήθηκε και από ενστάσεις στον τρόπο συλλογής και εξήγησης παλαιότερων δεδομένων: Π.χ. Το κόκκινο διαφορετικό σε μια γλώσσα με τρία χρώματα και σε μία με 150. Οι λέξεις των γλωσσών δεν αντιστοιχούν σε διακριτά αντικειμενικά φάσματα.

55 Ευρήματα υπέρ της σχετικότητας των αντιληπτικών-γνωσιακών διεργασιών.
Π.χ. Mελέτες Κay & Kempton (1984), Davies & Corbett (1997) Φάσμα χρωμάτων που στα ελληνικά θεωρούμε αποχρώσεις πράσινου, γαλάζιου και μπλέ, διαχωρίζονται διαφορετικά ανά γλώσσα με συνέπειες γνωσιακές: Ομιλητές γλώσσας ταραχουμάρα: δεν διακρίνουν αυτές τις αποχρώσεις γιατί μόνο μία λέξη γι’ αυτά. Αντιθέτως, ομιλητές αγγλικής διακρίνουν πράσινο και μπλε γιατί δύο βασικές λέξεις. Ομιλητές ρωσικής διακρίνουν πράσινο, γαλάζιο και σκούρο μπλε γιατί τρεις βασικές λέξεις (το ίδιο και της ελληνικής σε μεταγενέστερες μελέτες). 55ς

56 Π.χ. Εκτενές έργο της Roberson και συνεργατών, που επανέλαβαν και τα πειράματα της Heider
Μεταξύ άλλων Σύγκριναν ομιλητές αγγλικής, γλώσσα με έντεκα βασικούς όρους με ομιλητές της μπερίνμο της Νέας Γουϊνέας και της χίμπα της Αφρικής, γλώσσες με πέντε μόνο όρους. Βρήκαν διαφορές στην αντιληπτική διάκριση και ανάκληση χρωματικών φασμάτων ανάμεσα σε ομιλητές της μπερίνμο και της αγγλικής όπως και της χίμπα και μπερίνμο. Ομιλητές της χίμπα, π.χ., αντιλαμβάνονταν διαφορές μόνο ανάμεσα σε φάσματα που διαφοροποιούσε η γλώσσα τους, αλλά όχι η μπερίνμο και η αγγλική.

57 Μεσολάβηση της γλώσσας στην επεξεργασία χρώματος υποστηρίχτηκε και από νευροψυχολογικές έρευνες.
Κάθε ημισφαίριο του εγκεφάλου επεξεργάζεται διαφορετικά τo χρώμα: το αριστερό με βάση γλωσσικά δεδομένα και το δεξί οπτικά. Μάλιστα οι γλωσσικές διακρίσεις των χρωμάτων επιστρατεύονται περισσότερο όταν τα χρώματα δεν διαφέρουν πολύ αντικειμενικά. Π.χ. Τhierry et al. (2009): ελληνόφωνοι διέκριναν φάσματα που κωδικοποιούνται με τους όρους γαλάζιο και μπλε αλλά οι αγγλόφωνοι όχι. ‘Ενδειξη ισχυρής μάλιστα σχετικότητας ειδικά γιατί στο πείραμα δεν ζητήθηκε να κριθεί η διαφορά χρωμάτων αλλά σχημάτων.

58 Ο χώρος: Πιο κομβική γλωσσικά έννοια από το χρώμα
(αξίζει συνεπώς περισσότερο να μελετηθεί) Σε αντίθεση με το χρώμα (που δεν κωδικοποιείται εκτενώς) ο χώρος κωδικοποιείται συστηματικά σε όλες τις γλώσσες που έχουν μελετηθεί. Ζωτικής λοιπόν σημασίας έννοια για τον άνθρωπο. Μάλιστα όχι απλώς σε λέξεις αλλά γραμματικές λέξεις (π.χ. προθέσεις όπως η ελληνική σε). Αναπτυξιακά στα παιδιά, λέξεις για το χώρο (π.χ. κάτω) ανάμεσα στις πρώτες ενώ αυτές για τα χρώματα αργούν.

59 ειδικά γιατί προσιτός στις αισθήσεις Ειδικά τη δεκαετία του ’70
Παραδοσιακά δεν αναμένονταν διαγλωσσικές διαφορές στην εννοιοποίηση του χώρου ειδικά γιατί προσιτός στις αισθήσεις Ειδικά τη δεκαετία του ’70 όταν κυριαρχούσε η ιδέα ότι η σκέψη είναι καθολική, υποτέθηκε ένα καθολικό ρεπερτόριο εννοιών (όπως ο «εγκλεισμός» και η «επαφή» οντοτήτων), από τις οποίες αντλούν οι γλώσσες και συνδυάζουν ποικιλοτρόπως για να οικοδομήσουν λέξεις για το χώρο (βλ. και Landau & Jackendoff 1993).

60 Σήμερα όμως υποδεικνύονται αξιοσημείωτες διαφορές στη γλωσσική εννοιοποίηση του χώρου ακόμη και μεταξύ συγγενικών γλωσσών όπως η ολλανδική, η αγγλική και η γερμανική (βλ. π.χ. Bowerman 1996 και εισαγωγικές διαλέξεις) π.χ. Προθέσεις αντίστοιχες του «μέσα», «πάνω» κωδικοποιούνται ως εξής διαγλωσσικά: -Iσπανικά: μία κατά βάση en (όπως το αόριστο ελληνικό σε) -Αγγλικά: δύο κατά βάση οn, in -Oλλανδικά: τρεις κατά βάση οp, ann, in Koρεάτικα: τρία «πάνω» και δύο «μέσα» 60

61

62 Αγγλικά: Οn: In: 62

63 Koρεάτικα: 5 λέξεις αντίστοιχες των 2 της αγγλικής: Π.χ. «πάνω»: σφιχτά, χαλαρά, σε οριζόντια επιφάνεια, καπέλο «μέσα»: σφιχτά ή χαλαρά

64 Εντέλει, οι έννοιες χώρου αφηρημένες,
γιατί δεν αφορούν οντότητες και απτές τους ιδιότητες αλλά σχέσεις οντοτήτων (π.χ. Στην έκφραση Το μήλο μέσα στο βάζο Το «μέσα» είναι κατασκευή του νου μας). Συναίνεση σήμερα: η γλωσσική εννοιοποίηση του χώρου δεν αναπαράγει πραγματικότητα αλλά τη σκιαγραφεί από μια ανθρωποκεντρική οπτική. Βλ. π.χ. Kemmerer (1999, 2006) για το πόσο ανθρωποκεντρικές και συνεπώς αφηρημένες είναι έννοιες σχετικής εγγύτητας (π.χ. κοντά και μακριά).

65 Μεσολαβούν οι έννοιες χώρου κάθε γλώσσας
Σχετικότητα; Μεσολαβούν οι έννοιες χώρου κάθε γλώσσας στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε και γενικότερα επεξεργαζόμαστε το χώρο; Εμπειρικά ευρήματα: Σαφείς διαφορές στην περιγραφή χώρου (δηλ. στο σκέπτεσθαι με σκοπό το ομιλείν). Αντικρουόμενες όμως ενδείξεις ως προς το εάν οι διαφορές ισχύουν και πέρα από τη στιγμή της ομιλίας.

66 Δύο ειδών σχέσεις χώρου: τοπολογίας και προβολής (βλ. αρχικά Πιαζέ).
Τοπολογίας: οι περιοχές των οντοτήτων και το εάν συμπίπτουν ή όχι όπως και πώς ακριβώς∙ (π.χ. μέσα, έξω, πάνω, δίπλα, γύρω). Προβολής: τοποθέτηση στον τρισδιάστατο χώρο από μια ανθρωποκεντρική οπτική (π.χ. πίσω, αριστερά). Οι τοπολογικές πιο απλές γνωσιακά και νωρίτερα στην παιδική γλώσσα (π.χ. Johnston & Slobin 1979 και Clark 1973). Κάποτε μάλιστα θεωρήθηκαν καθολικές και προγλωσσικές.

67 Μετέπειτα έρευνες ανέδειξαν
ωστόσο απρόσμενες διαγλωσσικές διαφορές ακόμη και στις βασικές έννοιες τοπολογίας 1. Γενικά στις γλώσσες (Βλ. νωρίτερα για διαφορές σε βασικές έννοιες όπως αυτές που αφορούν τον εγκλεισμό μιας οντότητας σε άλλη). π.χ. Η αγγλική πρόθεση in (αντίστοιχη του «μέσα») αντιστοιχεί σε δύο της κορεατικής, μία για χαλαρό και μία για σφιχτό εγκλεισμό (π.χ. παιδί σε δωμάτιο ή σε αγκαλιά).

68 2. Διαφορές στις τοπολογικές έννοιες
Στην απόπειρα να διερευνηθεί εάν αντίστοιχες διαφορές παρατηρούνται και σε γνωσιακές δραστηριότητες που δεν εμπλέκουν ομιλία, τα ευρήματα αποδεικνύονται πάλι αντιφατικά. Οι Munnich et al. (2001) σύγκριναν ομιλητές της αγγλικής, ιαπωνικής και κορεατικής, γλώσσες που κωδικοποιούν με διαφορετικό τρόπο έννοιες αντίστοιχες του ελληνικού πάνω. Ειδικότερα, η διάκριση της αγγλικής ανάμεσα στις λέξεις on και above (αντίστοιχη της ελληνικής πάνω στο και πάνω από), δεν κωδικοποιείται στις άλλες δύο γλώσσες. Η αγγλική διακρίνει δηλαδή οντότητες που υποστηρίζονται από άλλη οντότητα (οn) από όσες αιωρούνται (above). Οι συμμετέχοντες στο πείραμα είδαν διατάξεις οντοτήτων που υποστηρίζονταν ή αιωρούνταν και χρειάστηκε να θυμηθούν εάν τις είχαν ξαναδεί. Καμιά όμως διαφορά ανάκλησης δεν εντοπίστηκε ανάμεσα στους ομιλητές των τριών γλωσσών. Από την άλλη όμως, έχουν εντοπιστεί διαφορές στην εστίαση του βλέμματος. Oι McDonough et al. (2003) βρήκαν ότι η διάκριση χαλαρού και σφιχτού εγκλεισμού που κωδικοποιεί η κορεατική αλλά όχι η αγγλική, γίνεται αντιληπτή από τα βρέφη και στα δύο γλωσσικά περιβάλλοντα αλλά ατονεί στους αγγλόφωνους μόνο ενήλικες. Η Choi (2006) πρόσθεσε ότι υποχωρεί, πιο συγκεκριμένα, στην ηλικία των 29 μηνών, όταν τα αγγλόφωνα παιδιά κατακτούν εκφράσεις εγκλεισμού. Ωστόσο, οι αγγλόφωνοι ενήλικες εξακολουθούν να διακρίνουν τις δύο σχέσεις όταν αντιμετωπίζουν απλά ερεθίσματα. Ακόμη μια φορά, η μεσολάβηση της γλώσσας φαίνεται να εξαρτάται από διάφορες παραμέτρους, που μπορούν να εντοπιστούν μόνο μέσα από αναλυτικό πειραματικό έλεγχο. Σαφώς πάντως, έχει υποδειχτεί και δρομολόγηση της αντίληψης από τη γλώσσα, αλλλά όχι σε όλες τις περιπτώσεις. ‘Οσον αφορά τις σχέσεις προβολής, η τυπολογική έρευνα υποδεικνύει δύο τουλάχιστον συστήματα τοποθέτησης στον τρισδιάστατο χώρο διαγλωσικά (βλ. Pederson et al. 1998): α) Στα απόλυτα ή γεωκεντρικά αφετηρία είναι ένα σταθερό σημείο, συχνά η θέση του ήλιου (π.χ. ανατολικά) αλλά και επιβλητικοί όγκοι όπως ένα βουνό. β) Στα σχετικά ή ανθρωποκεντρικά συστήματα αφετηρία είναι η θέση του ομιλητή (π.χ. αριστερά από το δέντρο). Αν και οι γλώσσες αξιοποιούν συχνά και τους δύο τρόπους τοποθέτησης, ένας υπερισχύει, για παράδειγμα, στην αγγλική ο ανθρωποκεντρικός ενώ σε ιθαγενείς γλώσσες της Αυστραλίας ο απόλυτος. Αναφερθήκαμε στο Κεφάλαιο 4 στο επιχείρημα του Levinson (2003) ότι το κυρίαρχο σύστημα τοποθέτησης μιας γλώσσας διαπλάθει τις 2. Διαφορές στις τοπολογικές έννοιες εμφανίζονται πολύ νωρίς στα παιδιά (Choi & Bowerman 1991): Π.χ. Στα κορεατικά οι δύο έννοιες εγκλεισμού (χαλαρά ή σφιχτά) σε πρωτότυπες εκφράσεις από την ηλικία των μηνών και οι δύο έννοιες αποκλεισμού (έξοδος με δυσκολία ή ευκολία) από τους μήνες. Ενώ στα αγγλικά στις ίδιες ηλικίες χρησιμοποιείται μία μόνο έννοια εγκλεισμού και αποκλεισμού.

69 Μία έννοια εγκλεισμού αγγλικής = δύο κορεατικής
Ορισμένες διακρίσεις χώρου εφικτές και σε βρέφη, αλλά ατονούν στη συνέχεια εάν δεν κωδικοποιούνται γλωσσικά Βλ. π.χ. Πειραματική μελέτη McDonough et al. (2003) Μία έννοια εγκλεισμού αγγλικής = δύο κορεατικής (εγκλεισμός χαλαρός: nehta για μήλο σε μπολ εγκλεισμός σφιχτός: kkita για lego σε lego) Γνωσιακές συνέπειες: Αν και διάκριση σφιχτού-χαλαρού εγκλεισμού εφικτή σε βρέφη 9-14 μηνών ατονεί από μια ηλικία και μετά στην αγγλική όπου δεν δηλώνεται, ενώ διατηρείται στην κορεατική.

70 νοητικές αναπαραστάσεις και επεξεργασίες χώρου
Η γλώσσα επηρεάζει νοητικές αναπαραστάσεις και επεξεργασίες χώρου πιο μόνιμα, δηλ. πέρα από την ομιλία; βλ. π.χ. Μελέτες Λέβινσον κ.σ. Διαγλωσσικές διαφορές στο πώς προσαναταλιζόμαστε όταν τοποθετούμε οντότητες στο χώρο; Τουλάχιστον με δύο τρόπους: Γλώσσες που πριμοδοτούν γεωκεντρικά συστήματα τοποθέτησης, δηλ. με βάση ένα σταθερό σημείο όπως ο ήλιος (π.χ. βόρεια, δυτικά) Γλώσσες που πριμοδοτούν ανθρωποκεντρικά συστήματα τοποθέτησης, δηλ. με βάση οπτική του ομιλητή) (π.χ. πίσω, δεξιά)

71 Παράδειγμα πειράματος: Σύγκριση ομιλητών τζελτάλ και ολλανδικής,
γλώσσες όπου κυριαρχούν αντίστοιχα γεωκεντρικές και ανθρωποκεντρικές εκφράσεις. Διαδικασία: Συμμετέχοντες μπροστά από διάταξη αντικειμένων όπως ένας κύκλος και δύο τετράγωνα. Μετά από περιστροφή θέσης συμμετεχόντων 180ο τους ζητήθηκε να αναπαραγάγουν την αρχική διάταξη. Ευρήματα: Ενώ οι ομιλητές τζελτάλ άφησαν τη διάταξη ανέπαφη, οι ολλανδόφωνοι την αντέστρεψαν ώστε ό,τι δεξιά τους αρχικά να παραμένει δεξιά και στη νέα θέση.

72 Εξήγηση: Η διαφορά αποδόθηκε στο ότι στη τζελτάλ υπερισχύει η τοποθέτηση με βάση γεωκεντρικό άξονα, ενώ στην ολλανδική με βάση ένα ανθρωποκεντρικό. Συμπέρασμα: ισχυρή γλωσσική σχετικότητα γιατί διαφορές παρατηρούνται σε δραστηριότητα όπου οι συμμετέχοντες δεν μιλάνε. Ωστόσο, στη συνέχεια ποικίλες ενστάσεις. Δεν αμφισβητούνται οι διαφορές στις αντιδράσεις συμμετεχόντων στα πειράματα, αλλά η εξήγησή τους μόνο με βάση τις εκφράσεις της γλώσσας τους.

73 Ενστάσεις, π. χ. Οι διαφορές των γλωσσών κυρίως προτιμήσεις (π. χ
Ενστάσεις, π.χ. Οι διαφορές των γλωσσών κυρίως προτιμήσεις (π.χ. κάποιες ανθρωποκεντρικές εκφράσεις στην τζελτάλ). Επίσης, διαγλωσσικά οι γεωκεντρικές εκφράσεις συνηθίζονται σε εξωτερικούς χώρους ενώ οι ανθρωποκεντρικές σε εσωτερικούς. Πιθανώς λοιπόν τα ευρήματα να καθορίστηκαν από την εξέταση των ολλανδόφωνων σε εργαστήριο και των ομιλητών της τζελτάλ σε εξωτερικό χώρο. Επαναλαμβάνοντας τις δοκιμασίες με αγγλόφωνους σε ανοιχτό χώρο, οι Li & Gleitman επιβεβαίωσαν τις υπόνοιές τους, καθώς πριμοδοτήθηκε ο γεωκεντρικός άξονας.

74 Εννοιοποίηση του δυναμικού φυσικού κόσμου: Τα γεγονότα Σύλληψη δυναμικών φαινομένων πιο αφηρημένη από οντοτήτων, Εξηγώντας και γιατί ακόμη και οι περιγραφές απτών γεγονότων μπορεί να διαφέρουν. Π.χ. το ίδιο γεγονός μπορεί να παρουσιαστεί ως του έφυγε από τα χέρια ή το πιάτο έσπασε, όπου στην πρώτη περίπτωση αναφέρεται η αρχή του και στη δεύτερη η τελική του έκβαση.

75 Η χρονική τους διάσταση, κι ακόμη ειδικότερα
Τα γεγονότα: Π.χ. Η χρονική τους διάσταση, κι ακόμη ειδικότερα εάν κωδικοποιείται η διάρκεια ή εξέλιξή τους. Οι γλώσσες διαφέρουν πολύ ως προς αυτό. Κάποιες όπως η αγγλική και η ελληνική διακρίνουν ανάμεσα σε γεγονότα ολοκληρωμένα και υπό εξέλιξη (π.χ. Έτρεξε, έτρεχε), ενώ άλλες όπως η γερμανική και η εβραϊκή όχι.

76 Αφηγήσεις παιδιών σε 4 γλώσσες (Slobin & Berman 1994)
Π.χ. Το γεγονός του τρεξίματος Νωρίς στην παιδική ηλικία όλα τα παιδιά δηλώνουν φυσική διάρκεια αυτού του γεγονότος. Π.χ. Όλα τα 5χρονα με παρατατικό χρόνο στα αγγλικά: “He was running and running” ή με επανάληψη αορίστου στα γερμανικά που δεν έχει παρατατικό π.χ. «Έτρεξε, έτρεξε, έτρεξε» Αργότερα όμως εγκλιματίζονται στη γλώσσα τους, δηλ. σε γλώσσες που δεν δηλώνουν τη διάρκεια γραμματικά παραιτούνται από το να προσπαθούν να τη δείξουν.

77 Τα γεγονότα κίνησης οντοτήτων στο χώρο Βλ. το θεμελιακό έργο του Talmy
Υπέθεσε διάφορες διαστάσεις της έννοιας της κίνησης, όπως η κατεύθυνση και ο τρόπος της κίνησης. Υπέδειξε και διαφορές των γλωσσών, κυρίως ως προς το πόσο συστηματικά κωδικοποιούν τον τρόπο της κίνησης (π.χ. η αγγλική και ρωσική πολύ, η ελληνική και η ισπανική λίγο, π.χ. 49 ρήματα κωδικοποιούν τον τρόπο του βαδίσματος στην αγγλική αλλά μόνο 1 στη γαλλική.

78 Εκτενή δεδομένα δείχνουν διαγλωσσικές διαφορές στην περιγραφή της κίνησης σε λέξεις, προτάσεις και κείμενα (βλ. Slobin 2003, 2004, 2006 για συνόψεις). Οι ενδείξεις όμως για διαφορές σε αντιληπτικές-γνωσιακές δραστηριότητες πέρα από τη στιγμή της ομιλίας είναι αντικρουόμενες.

79 Μελέτες περιγραφής της κίνησης
Π.χ. Μια σειρά εικόνων με την περιπέτεια ενός βατράχου δόθηκε ως έναυσμα για αφηγήσεις σε ενήλικες και παιδιά τριών, τεσσάρων, πέντα και εννέα ετών με πρώτη γλώσσα την αγγλική, γερμανική, ισπανική, τουρκική και εβραϊκή (βλ. Berman & Slobin 1994). Ο τρόπος της κίνησης κωδικοποιείται εκτενώς και από νωρίς σχετικά στην αγγλική και γερμανική αλλά όχι στην ισπανική, τουρκική και εβραϊκή. Βλ. και σύγκριση αγγλικής-ελληνικής σε προτάσεις από την ηλικία των οκτώ (Papafragou et al ), σε αφηγήματα από την ηλικία των τεσσάρων και σε συνομιλίες νωρίτερα και από τα δύο έτη (Selimis & Katis 2010). Στα αγγλικά πιο συστηματικά ο τρόπος της κίνησης.

80 Μάλιστα οι ομιλητές γλωσσών που δεν κωδικοποιούν συστηματικά τον τρόπο της κίνησης δεν καταφεύγουν σε εναλλακτικά μέσα (π.χ. επιρρήματα όπως «μπήκε γρήγορα») για να αναπληρώσουν την ισχνή παρουσία της έννοιας του τρόπου. Αντιθέτως, οι ομιλητές γλωσσών που κωδικοποιούν συστηματικά τον τρόπο καταφεύγουν και σε εναλλακτικά μέσα για να τον τονίσουν ακόμη περισσότερο.

81 Διαγλωσσικές διαφορές
και στον διόλου αυθόρμητο έντεχνο λόγο. Λογοτέχνες κάποιων γλωσσών δεν δηλώνουν τον τρόπο εξίσου συχνά με αυτούς άλλων γλωσσών, παρότι διαθέτουν άπλετο χρόνο και κίνητρο για να αξιοποιήσουν και ασυνήθιστες εκφράσεις της γλώσσας τους. Π.χ. Τετραπλάσια ρήματα τρόπου στην αγγλική απ’ ότι στην τουρκική (Slobin 2004) Ακόμη πιο ενδιαφέρουσα η λογοτεχνική μετάφραση γιατί προϋποθέτει εξαντλητική προσπάθεια να αξιοποιηθούν όλα τα μέσα μιας γλώσσας ώστε να αποδοθούν νοήματα μιας άλλης. Εντούτοις,): σε ισπανικές μεταφράσεις αγγλικής χάνεται τουλάχιστον το ένα τρίτο των ρημάτων τρόπου ενώ, αντιστρόφως, σε άγγλικές μεταφράσεις ισπανικής προστίθενται στοιχεία τρόπου ανύπαρκτα στο πρωτότυπο (Slobin 2003).

82 Η κίνηση σε νοητικές διεργασίες πέραν της ομιλίας όπως η οπτική προσοχή, η νοητική απεικόνιση και η μη λεκτική κατηγοριοποίηση Ισχυρή σχετικότητα; Αντικρουόμενα ευρήματα. Αφενός, καμιά διαφορά, π.χ. Πειραματική μελέτη Papafragou et al. (2002) με αγγλόφωνους και ελληνόφωνους. Σε δοκιμασία κατηγοριοποίησης, όπου έπρεπε να υποδειχτεί ποιες δύο ανάμεσα σε τρεις εικόνες κίνησης έμοιαζαν περισσότερο, για παράδειγμα ένα άτομο που ανεβαίνει σκάλες τρέχοντας με ένα άτομο που τις ανεβαίνει αργά (διαφορά τρόπου) ή τις κατεβαίνει τρέχοντας (διαφορά κατεύθυνσης) καμιά διαφορά ανάμεσα στα δύο είδη ομιλητών

83 Αφετέρου όμως σημαντική διαφορά: Oh (2003)
Σε πείραμα ανάκλησης βιντεοσκοπημένων γεγονότων κίνησης . Παρότι όλοι οι ομιλητές ανακαλούσαν εξίσου ποικίλες λεπτομέρειες όπως τα ρούχα των πρωταγωνιστών ή την πορεία της κίνησης, αγγλόφωνοι ανακάλεσαν πολύ περισσότερες λεπτομέρειες τρόπου από κορεατόφωνους.