«Παραπέταξαν το Θεό και το Έθνος»

Παρουσίαση με θέμα: "«Παραπέταξαν το Θεό και το Έθνος»"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 «Παραπέταξαν το Θεό και το Έθνος»
Η διαμάχη για το αναγνωστικό του Ζαχαρία Παπαντωνίου «Τα Ψηλά Βουνά»

2 Στην τριετία εγκρίθηκαν για τα Δημοτικά σχολεία δεκατρία νέα αναγνωστικά. Ήταν τα πρώτα αναγνωστικά που γράφτηκαν στη δημοτική γλώσσα. Ένα από αυτά ήταν «Τα Ψηλά Βουνά». Γράφτηκε από τον λογοτέχνη Ζαχαρία Παπαντωνίου για τα παιδιά της τρίτης δημοτικού. Το Φεβρουάριο του 1921, μια επιτροπή που συγκροτήθηκε με εντολή του Υπουργού Παιδείας πρότεινε την απόσυρση των δεκατριών αναγνωστικών: «Να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι τα […] υπάρχοντα αναγνωστικά βιβλία ως έργα ψεύδους και κακοβούλου προθέσεως». Τελικώς τα αναγνωστικά αποσύρθηκαν τον Ιούλιο του 1921.

3 Απόσπασμα από την κριτική της «Επιτροπείας» για το αναγνωστικό «Τα Ψηλά Βουνά», Φεβρουάριος 1921.

4 Τα ερευνητικά ερωτήματα
Ποιες ήταν οι πτυχές του αναγνωστικού στις οποίες επικεντρώθηκε η διαμάχη; Ποιες ήταν οι ιδεολογικές και πολιτικές συντεταγμένες των αντιπάλων; Από πού αντλήθηκε η υπέρτερη ισχύς των πολεμίων;

5 Άρθρο που υποβλήθηκε στο περιοδικό History of Education

6 Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και η εποχή του.
( )

7 Αθήνα, οδός Σταδίου, 1908

8 Θησείο, 1918

9 Η κυβέρνηση της Εθνικής Αμυνας στη Θεσσαλονίκη τον Οκτώβριο του 1916.
Tον Μάιο του 1917, με την καθοριστική συνεισφορά του Δημήτρη Γληνού, η επαναστατική κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης, αγνοώντας το συνταγματικό περιορισμό του 1911, θα αποφασίσει την εισαγωγή της δημοτικής γλώσσας στο σχολείο – αρχικά στις τέσσερις πρώτες τάξεις του δημοτικού.

10 Ενα μήνα αργότερα ( ), όταν με την παρέμβαση των δυνάμεων της Αντάντ ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος εκθρονίστηκε και το ελληνικό κράτος επανενώθηκε, στις κρίσιμες θέσεις του Υπουργείου Δημοσίας Εκπαιδεύσεως τοποθετήθηκαν τρία από τα πιο δραστήρια και νεότερα σε ηλικία ηγετικά στελέχη του Εκπαιδευτικού Ομίλου.

11 ΜΑΣΣΑΧΟΥΣΕΤΗ, ΛΟΟΥΕΛ, Το καφενείο του Κώστα Βεργάδου στην οδό Market. (The Lowell Hellenic Heritage Association). Στον τοίχο κρεμασμένα τα πορτραίτα των δύο μεγάλων αντιπάλων.

12 Αλέξανδρος Δελμούζος ( ), Δημήτρης Γληνός( ) και Μανόλης Τριανταφυλλίδης ( ) στα 1915.

13 Ο Δημήτρης Γληνός ανέλαβε ευθύς εξαρχής, από τον Ιούνιο του 1917, Γενικός Γραμματέας του Υπουργείου, θεσμοποιώντας έτσι τον επιτελικό ρόλο που κατέκτησε με την προσχώρησή του στην «Εθνική Άμυνα». Ο Δ. Γληνός με συνεργάτες και σπουδαστές του στο «Διδασκαλείο Μέσης Εκπαιδεύσεως», γύρω στα 1914. Η αξιοσημείωτη θεωρητική του κατάρτιση σε συνδυασμό με την πολιτική οξύνοια και τις οργανωτικές του ικανότητες, αρετές που είχαν αποδειχθεί κατά την προγενέστερη πενταετία, όταν διηύθυνε το Διδασκαλείο Μέσης Εκπαίδευσης ( ) και συνέταξε τα εκπαιδευτικά νομοσχέδια του 1913, θα τον αναδείξουν σε ιθύνοντα νου της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης.

14 Μαθήτριες του Παρθεναγωγείου. Πάνω αριστερά, ο Δελμούζος.
Ο Αλέξανδρος Δελμούζος είχε ήδη οικοδομήσει, με τη δουλειά του στο Παρθεναγωγείο του Βόλου ( ) και τα πρώτα θεωρητικά του κείμενα, μία ελληνική εκδοχή των παιδαγωγικών ιδεών και πρακτικών του Σχολείου Εργασίας, συνδυασμένη άρρηκτα με τη δημοτική γλώσσα και την έμφαση στον νεότερο ελληνισμό.

15 Μανόλης Τριανταφυλλίδης
Γεώργιος Χατζιδάκις Ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, με τη συστηματική θεωρητική και πρακτική υποστήριξη της δημοτικής γλώσσας, από το 1906 και εξής, πέτυχε να αναδειχθεί σε αντίπαλο δέος του επιφανέστερου γλωσσολόγου της εποχής, του καθηγητή Γεωργίου Χατζιδάκι.

16 Τον Οκτώβριο του 1917 εκτυπώθηκαν τα πρώτα έξι σχολικά βιβλία στη δημοτική γλώσσα : τρία αλφαβητάρια για την Α΄ Δημοτικού και τρία αναγνωστικά για τη Β΄. Η πίεση του χρόνου δεν επέτρεψε τη συστηματική ενασχόληση των μεταρρυθμιστών με το περιεχόμενό τους. Δύο από τα έξι δεν ήταν παρά αποδόσεις στη δημοτική γλώσσα των προγενέστερων της καθαρεύουσας, ενώ ένα τρίτο μία πρόχειρα προσαρμοσμένη στα ελληνικά δεδομένα, διασκευή του Ροβινσόνα Κρούσου. Αλλά και τα υπόλοιπα τρία που γράφτηκαν ειδικά για τη μεταρρύθμιση, εκτός από τη γλωσσική προσαρμογή, ελάχιστα απέκλιναν, όσον αφορά την παιδαγωγική προσέγγιση, τις θεματικές και την ιδεολογία, από τα παραδοσιακά δοκιμασμένα πρότυπα

17 Π. Σ. Δέλτα, «Τα καινούργια αναγνωστικά μας», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τχ.7, 1919

18 Ο Εκπαιδευτικός Όμιλος ιδρύθηκε το 1910 από ανθρώπους των γραμμάτων και της πολιτικής με στόχο την αναμόρφωση της ελληνικής εκπαίδευσης. Για την προώθηση των σκοπών τους εξέδιδαν από το 1911 έως το 1924 το Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου.

19 Οι εμπνευστές της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης είχαν απόλυτη ανάγκη από ένα αναγνωστικό-σύμβολο. Ένα βιβλίο που να συμπυκνώνει με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τον τριπλό αναπροσανατολισμό της σχολικής γνώσης που επιδίωκαν: γλωσσικό, παιδαγωγικό και ιδεολογικό. Η οπτική τους θα αποτυπωθεί στα Ψηλά Βουνά. Γράφτηκε από τον Ζαχαρία Παπαντωνίου, αλλά δέχθηκε τις συστηματικές παρατηρήσεις των υπολοίπων μελών της Επιτροπής: Σίγουρα τη γλωσσική επιμέλεια του Τριανταφυλλίδη και τις παιδαγωγικές υποδείξεις του Δελμούζου, ενώ δεν πρέπει να αποκλειστεί η ιδεολογική επίδραση του Γληνού. Ο Παπαντωνίου σε νεαρή ηλικία

20 «Τα Ψηλά Βουνά» αποτελούν αναμφίβολα την πιο προωθημένη, υποδειγματική από λογοτεχνική άποψη, έκφραση του τριπλού αναπροσανατολισμού της σχολικής γνώσης που επιδίωκαν οι εκφραστές του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού: Δημοτική γλώσσα με γραμματική και συντακτική συνέπεια, έμμεση διαπαιδαγώγηση των μαθητών σύμφωνα με τις προτροπές της Νέας Αγωγής, και αστική ιδεολογία με έμφαση στον ορθό λόγο ως μέσο για την επίτευξη της συλλογικής προόδου. Εξώφυλλο της έκδοσης του 1974

21

22

23 «Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια» Η κριτική από την οπτική του συντηρητισμού

24 Ο Γεώργιος Χατζιδάκις θα επιμείνει αρχικά (Ιανουάριος 1919) στην αμιγώς γλωσσική κριτική, μα σύντομα θα επικρίνει το αναγνωστικό για απουσία ηθικής διαπαιδαγώγησης, για να καταλήξει, ένα μήνα αργότερα (εφ. Αθήναι, ), στην επισήμανση ότι:

25 Τον Ιούνιο του 1919 θα συνοψίσει την πολεμική του δίχως να αναφερθεί κατ’ ελάχιστο στη γλώσσα: «“Τα Ψηλά Βουνά” είνε βιβλίον άθεον, μη διδάσκων ούτε θρησκείαν, ούτε πατρίδα, ούτε οικογένειαν. Είνε βιβλίον Μπολσεβικικόν!». εφ. Πατρίς,

26 «…περί των μεγάλων ιδανικών, της πατρίδος, της θρησκείας, ουδείς γίνεται λόγος … και αυτό το μέγιστον και τιμαλφέστατον αγαθόν της φυλής ημών, λέγω την οικογενειακήν στοργήν, φαίνεται παραμελούμενον εν τω βιβλίω τούτω».

27 Σύμφωνα με το Χατζιδάκι, οι 26 μαθητές του αναγνωστικού θα παραμείνουν επί μακρόν στη θερινή τους κατασκήνωση χωρίς να νοιάζονται για την οικογένειά τους παρά μόνο για την κοινότητά τους, θα πέφτουν για ύπνο δίχως να προσεύχονται, ενώ τις Κυριακές θα ξεκουράζονται μα δεν θα εκκλησιάζονται. Περιθωριακός θα είναι και ο ρόλος που επιφυλάσσει το αναγνωστικό στην πατρίδα. Καμιά αναφορά στους προγόνους ή στις ηρωικές σελίδες της ιστορίας.

28 6 Ιουνίου του Στο μητροπολιτικό μέγαρο Αθηνών, συναντήθηκαν επιστήμονες, δημόσιοι υπάλληλοι και παράγοντες της δημόσιας ζωής, για να ιδρύσουν έναν «Εκπαιδευτικό Σύλλογο», ως αντίπαλο δέος στον Εκπαιδευτικό Όμιλο.

29 Τρεις από τους επιφανέστερους συμμετέχοντες: Γεώργιος Χατζιδάκις, καθηγητής της Φιλοσοφικής, ο επιφανέστερος γλωσσολόγος της εποχής. Υπέρμαχος της καθαρεύουσας γλώσσας.

30 Ο Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος
Ο Μητροπολίτης Αθηνών Μελέτιος Ο Μελέτιος [: Εμμανουήλ Μεταξάκης] (1871 – 1835), ανήλθε στον ιερατικό θρόνο το 1918 ως ο εκλεκτός των βενιζελικών. Κλήθηκε να αντικαταστήσει τον Θεόκλητο, ο οποίος είχε ταυτιστεί απολύτως με την κωνσταντινική παράταξη όταν, στη συγκυρία του Διχασμού, είχε πρωτοστατήσει στη διοργάνωση του «αναθέματος» ενάντια στον Βενιζέλο.

31 Ο Ευστράτιος Κουλουμβάκης, πολιτευτής των Φιλελευθέρων και, στη συγκυρία αυτή, νομάρχης Αττικοβοιωτίας. Ο Κουλουμβάκης ανήκε στη γλωσσικά συντηρητική πτέρυγα των Φιλελευθέρων – το 1911 ήταν ανάμεσα σε εκείνους που υποστήριξαν τη συνταγματική θωράκιση της καθαρεύουσας γλώσσας.

32 εφ. Νέα Ελλάς,

33 Νέα Ελλάς,

34 Στη συγκυρία αυτή (1919), ο Γεώργιος Χατζιδάκις θα πρέπει να ιδωθεί ως ο σημαντικότερος μιας ευρύτερης κατηγορίας διανοουμένων, οι οποίοι αντιστέκονται, σε ιδεολογικό επίπεδο, στις ραγδαίες αλλαγές που συντελούνταν στην ελληνική κοινωνία υπό τη διεύθυνση του βενιζελισμού. Στην προσπάθειά τους αυτή αξιοποίησαν συστηματικά την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση και ειδικότερα το αναγνωστικό του Παπαντωνίου για να αποσαφηνίσουν το ιδεολογικό τους σχήμα και να διευρύνουν την επιρροή τους. Το τρίπτυχο «πατρίς-θρησκεία-οικογένεια», το οποίο θα αναχθεί σε επίσημη κρατική ιδεολογία τρεις δεκαετίες αργότερα, δομήθηκε αρχικά από διανοούμενους αρνητές του βενιζελικού εκσυγχρονισμού ως συντηρητικό ανάχωμα, ως το αρμολόι στο οχυρό μιας αμυνόμενης παραδοσιακής κοινωνίας.

35 «Ο Θεός και το Έθνος» Η κριτική από την οπτική του ρομαντικού εθνικισμού

36 Εκτός από την πολεμική που εκπορεύτηκε από τον συντηρητικό χώρο, το αναγνωστικό του Παπαντωνίου θα υποστεί επίσης κριτική από άτομα που συμμετείχαν ενεργά στη χορεία των δημοτικιστών. Τούτη έχει ακόμα μεγαλύτερο ενδιαφέρον: Διότι στην περίπτωση αυτή η ιδεολογική επί του περιεχομένου κριτική αυτονομείται πλήρως από την κριτική στη γλώσσα του αναγνωστικού.

37 Το πιο χαρακτηριστικό από τα δημοσιεύματα αυτής της κατηγορίας ήταν αναμφίβολα ένα δεκαεξασέλιδο «κριτικό σημείωμα» της Γαλάτειας Καζαντζάκη, που κυκλοφόρησε ως αυτοτελής έκδοση στις αρχές Φεβρουαρίου του 1919.

38 Σύμφωνα με την Καζαντζάκη, η θεμελιώδης επιλογή των μελών της Συντακτικής Επιτροπής, εκείνη «που αποκαλύπτει τη φιλοσοφική και κοινωνιολογική [τους] κατεύθυνση», καταδεικνύεται από το γεγονός πως «απ’ όλο το βιβλίο του Κράτους έχει αδυσώπητα και συστηματικά παραλειφθεί η έννοια της πατρίδας και η έννοια της θρησκείας».

39

40 Στο αναγνωστικό υπάρχει ένα κεφάλαιο όπου περιγράφεται η επίσκεψη των 26 παιδιών του αφηγήματος στο μοναστήρι που βρίσκεται κοντά στην κατασκήνωσή τους. Αλλά από τούτη την περιγραφή λείπει παντελώς, σύμφωνα με την Καζαντζάκη, η όποια πνοή και ανάταση: «η ξηρά και περιττή παρουσία των παιδιών […] σ’ ένα μοναστήρι όπου θεώνται ξένοι εντελώς, σαν αλλόφυλοι περιηγητές, τους καλογέρους να διαβάζουν τα ιερά γράμματα, δεν μπορεί […] να ονομαστή “καλλιέργεια του θρησκευτικού αισθήματος των ελληνοπαίδων”». Σαν αλλόφυλοι περιηγητές: Η θρησκεία κατανοείται ως δομικό στοιχείο της φυλής, η οποία ταυτίζεται με το έθνος.

41

42

43 Το δεύτερο δομικό στοιχείο του έθνους είναι η πατρίδα
Το δεύτερο δομικό στοιχείο του έθνους είναι η πατρίδα. Μα όχι η τωρινή, ως κοινωνία και γεωγραφία. Η παρελθούσα, ως ιστορία, και η μέλλουσα, ως προσδοκία και στόχος: «Γιατί βέβαια η μοναδική σελίδα, που για πρώτη και τελευταία φορά εμφανίζεται η λέξη Πόλη [: Κωνσταντινούπολη] στο “τραγούδι του καραβιού” δεν μπορεί να ονομαστή “καλλιέργεια του εθνικού αισθήματος των ελληνοπαίδων” […] Να γιατί το βιβλίο του Κράτους είναι αναίσθητο και άψυχο: Παραπέταξαν ως άχρηστες τις δυο έννοιες αυτές, το Θεό και το Έθνος, που μόνο μπορούσαν να του δώσουν την ανώτερη πνοή της δημιουργίας, που του λείπει»

44 Η Καζαντζάκη αναζητά εναγωνίως στις σελίδες του αναγνωστικού το Έθνος (με έψιλον κεφαλαίο), μα δεν το βρίσκει, όχι επειδή δεν υπάρχει, αλλά διότι αναζητά ένα ορισμένο είδος στοιχείων: όχι τα οποιαδήποτε εθνοποιητικά, αλλά τα οπωσδήποτε εθνεγερτικά. Γνήσια φορέας του ελληνικού εθνικισμού των αρχών του εικοστού αιώνα, η Καζαντζάκη κατανοεί ως προδοσία την επιλογή των μεταρρυθμιστών να αντιπαρατεθούν στη θρησκοληψία και να αντιταχθούν στο σοβινισμό τη στιγμή «που όλο το Ελληνικό Έθνος περνά την πιο κρίσιμη και γόνιμη ανάστασή του».

45 Μία άλλη σημαντική δημοτικίστρια της εποχής, η Πηνελόπη Δέλτα, υπέρμαχη της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης του 1917 και με ειδικό ενδιαφέρον για το σχολικό βιβλίο, περιέργως δε θα γράψει λέξη για τα Ψηλά Βουνά. Όμως οι σιωπές έχουν πολλά να ιστορήσουν.

46 «Παππού, το ξέρεις πως γι’ αυτόν θα έδινα και τη ζωή μου
«Παππού, το ξέρεις πως γι’ αυτόν θα έδινα και τη ζωή μου! Μα πες μου, πες μου τι να κάνω; Εσύ μου έμαθες πως ύστερα από το Θεό, ένα πράμα στον κόσμο πρέπει να λατρεύομε, την Πατρίδα, και να τη βάζομε πάνω απ’ όλες τις άλλες αγάπες!». Πρώτα η Πατρίδα, ύστερα η φωνή της καρδιάς. Στον κόσμο της Πηνελόπης Δέλτα το εθνικιστικό πρόταγμα επικαθορίζει τις ζωές των ανθρώπων. Όμως, ταυτόχρονα, μόνο εντός του οι ζωές αποκτούν το πλήρες νόημά τους. Μόνο εκεί γεννιούνται οι μεγάλες συγκινήσεις: Οι απόλυτες στρατεύσεις, οι ρομαντικοί έρωτες, οι βαθιές φιλίες.

47 Εμπρός στις νέες ευκαιρίες που παρείχε ο πρώτος παγκόσμιος το πρόσφατο παρελθόν ( ) φλόγιζε το νου και την καρδιά των εθνικιστών. Στα «παιδαγωγικά φροντιστήρια» που οργάνωσαν οι μεταρρυθμιστές τον Μάιο του 1919, ένας από τους επιθεωρητές των δημοτικών σχολείων, σκιαγράφησε μια συμβατή με το πνεύμα του εθνικισμού εκδοχή των Ψηλών Βουνών. Οι ήρωες, διατείνεται, δεν θάπρεπε να είναι εικοσιέξι, όπως στα Ψηλά Βουνά, αλλά μόνο ένας. Διότι, έτσι αυξάνονται οι πιθανότητες της συναισθηματικής πρόσδεσης των μαθητών με τον ήρωα - οι χαρές, οι λύπες, οι προσδοκίες, οι στοχεύσεις του ήρωα θα γίνουν και δικές τους.

48

49 Ο επιθεωρητής, δημοτικιστής επίσης, δεν αφίσταται στο ελάχιστο από την οπτική της Γαλάτειας Καζαντζάκη και της Πηνελόπης Δέλτα: «Τον ήρωα ημπορεί να τον τοποθετήσει τις εις τα Πιέρρεια ή άλλο βουνόν της Μακεδονίας κατά την εποχήν της δράσεως των σωμάτων [εννοεί του Μακεδονικού Αγώνα, ], οπότε δίδεται αφορμή καλλιέργειας του πατριωτικού αισθήματος [ώστε] να εκπληρωθή τοιουτοτρόπως και η επιθυμία εκείνων, οι οποίοι ουχί τόσον δικαίως από της απόψεως ταύτης επέκριναν το βιβλίον [τα Ψηλά Βουνά]».

50 Στη δεύτερη δεκαετία του εικοστού αιώνα ο ρομαντικός εθνικισμός παρέμενε για μια μερίδα των δημοτικιστών η κυρίαρχη ιδεολογία. Ο εθνικισμός ήταν γι’ αυτούς το ευγενέστερο κίνημα, εφόσον ευαγγελιζόταν την απελευθέρωση των αλύτρωτων ομοεθνών. Από τη δική τους οπτική, η γλωσσοεκπαιδευτική μεταρρύθμιση ήταν απολύτως αναγκαία, ώστε αναζωογονημένο επιτέλους το σχολείο, αξιοποιώντας τη ζωντανή γλώσσα που μιλάει απευθείας στην καρδιά των μαθητών, να στρατευθεί με πάθος στον εθνικό αγώνα.

51

52 «Η ομόρροπη θέληση των ανθρώπων»: Το πολιτικό έθνος των φιλελευθέρων
«Η ομόρροπη θέληση των ανθρώπων»: Το πολιτικό έθνος των φιλελευθέρων

53 Αλέξανδρος Δελμούζος, «Η Αντίδραση», Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, τχ.7, 1919

54 Peter Mackridge, Language and National Identity in Greece 1776-1976, σελ. 277

55 «Τα Ψηλά Βουνά» Η αντίστοιχη σελίδα από τη δεύτερη έκδοση του αναγνωστικού, 1919.

56 «Τα Ψηλά Βουνά» Η σελίδα 34 από την πρώτη έκδοση του αναγνωστικού,1918.

57 «Τα Ψηλά Βουνά» Η σελίδα 117 από την πρώτη έκδοση του αναγνωστικού,1918.

58 «Τα Ψηλά Βουνά» Η αντίστοιχη σελίδα από τη δεύτερη έκδοση του αναγνωστικού, 1919.

59 Παρότι, συνεπώς, οι μεταρρυθμιστές απέδωσαν την κριτική των αντιπάλων τους σε κακοπιστία ή ιδιοτέλεια, θα εισάγουν στη δεύτερη έκδοση του αναγνωστικού περισσότερα στοιχεία για τη θρησκεία και την οικογένεια. Δεν θα αλλάξουν, όμως, μήτε θα προσθέσουν τίποτε, που να απαντά στις κατηγορίες για υπονόμευση του έθνους. Διότι για το περιεχόμενο της εθνικής συνείδησης και τον τρόπο που αυτή πρέπει να ενσταλάζεται στους νέους ανθρώπους, οι φιλελεύθεροι είχαν από καιρό διαμορφωμένη άποψη, ριζικά διαφορετική τόσο από τους συντηρητικούς όσο και από τους ρομαντικούς εθνικιστές.

60

61 «Τα Ψηλά Βουνά» Η σελίδα 98 από την πρώτη έκδοση του αναγνωστικού,1918.

62 «Τα Ψηλά Βουνά» Η αντίστοιχη σελίδα από τη δεύτερη έκδοση του αναγνωστικού, 1919.