ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ Η μεσολάβηση της γλώσσας

Παρουσίαση με θέμα: "ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ Η μεσολάβηση της γλώσσας"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ Η μεσολάβηση της γλώσσας
στη σκέψη, μνήμη, αντίληψη κλπ. ή ο γνωσιακός ρόλος της ή ο ρόλος της γλώσσας στο νου ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ Στη φιλοσοφία Στις επιστήμες

2 Ερωτήματα για το ρόλο της γλώσσας στη νόηση
επαναδιατυπώνονται πρόσφατα μετά από μακρά περιθωριοποίησή τους στα κυρίαρχα ρεύματα των επιστημών της γλώσσας και του νου Απαγορευμένα ουσιαστικά στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Επανέρχονται όμως στα τέλη του 20ου αιώνα.

3 Ισχυρή αντίδραση στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα
απέναντι στη μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη γιατί η σκέψη θεωρείται τότε έμφυτη και προγενέστερη της γλώσσας Ακόμη όμως ισχυρότερη αντίδραση στο ειδικότερο ενδεχόμενο η συγκεκριμένη γλώσσα με την οποία επικοινωνούμε συνήθως να επηρεάζει τις νοητικές μας διεργασίες, oδηγώντας μας ανάλογα με τη γλώσσα π.χ. να εστιάζουμε την προσοχή μας σε διαφορετικές όψεις της πραγματικότητας ή να σκεφτόμαστε με βάση διαφορετικές έννοιες;

4 ΑΦΕΝΟΣ Η σκέψη στηρίζεται και δρομολογείται από τη γλώσσα
Στην καθημερινή ζωή βαθιά ριζωμένες ιδέες αν και αντικρουόμενες για το ρόλο της γλώσσας στη σκέψη: ΑΦΕΝΟΣ Η σκέψη στηρίζεται και δρομολογείται από τη γλώσσα Η πεποίθηση αυτή φαίνεται π.χ. σε Πολιτικές παρεμβάσεις για μετονομασίες φαινομένων ώστε να τροποποιηθούν οι συνειδήσεις και οι πρακτικές μιας κοινωνίας (οι φεμινιστικές απόπειρες για εξάλειψη του σεξισμού, οι ευφημισμοί στον πολιτικό λόγο και γενικότερα οι γλώσσες πολιτικής χειραγώγησης των αντιδημοκρατικών καθεστώτων …). Υποτίμηση όσων θεωρούμε ότι δεν μιλούν όπως «πρέπει» (π.χ. Όταν οι νέοι κατακρίνονται για λεξιπενία έμμεσα χαρακτηρίζονται και φτωχοί στη σκέψη)

5 Η σκέψη προηγείται της γλώσσας και εκφράζεται απλώς από αυτήν.
ΑΦΕΤΕΡΟΥ Η σκέψη προηγείται της γλώσσας και εκφράζεται απλώς από αυτήν. Αντανακλάται στην πεποίθηση ότι η σκέψη είναι κατά βάση κοινή στα ανθρώπινα όντα, ανεξάρτητα από τις διαφορετικές τους γλώσσες και παρά τις σποραδικές δυσκολίες μετάφρασης.

6 Ισχυρή αντίδραση απέναντι στο γνωσιακό ρόλο της γλώσσας
Αναδύεται κυρίως στη γνωσιακή επιστήμη, δηλ. την κύρια επιστήμη του νου και ειδικότερα στο κυρίαρχο ρεύμα της στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, ▼ περιθωριοποίηση ερωτημάτων για σχέση γλώσσας-νόησης γενικότερα. Βλ. πιο χαρακτηριστικά, Pinker 1994 στο δημοφιλές βιβλίο To γλωσσικό ένστικτο (όπου διατείνεται ότι η μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη στερείται επιστημονικής σοβαρότητας)

7 ‘Οσοι αρχίζουν προς το τέλος του 20ου αιώνα
να αμφισβητούν την απαγόρευση της συζήτησης για το ρόλο της γλώσσας στο νου, περιγράφουν το κλίμα που προηγήθηκε π.χ. ως εξής: -Ψυχολόγοι Gentner & Goldin-Meadow (2003): «όποιος έθετε το ζήτημα κινδύνευε έως σχετικά πρόσφατα να θεωρηθεί παράφρων». -Γλωσσολόγοι Gumperz & Levinson (1996: 22): «στις μέρες μας η ιδέα ότι η γλώσσα θα μπορούσε να καθορίσει (έστω και αμυδρά) τη φύση των διεργασιών σκέψης αποπνέει κάτι παραπάνω από απλό αναχρονισμό∙ αντίθετα, φαίνεται ότι ανήκει σε μια εντελώς διαφορετική εποχή, πριν από τη σοβαρή μελέτη του νου ως μηχανής επεξεργασίας πληροφοριών».

8 στις κοινωνικές επιστήμες (κατεξοχήν στη γλωσσική ανθρωπολογία)
Αντιθέτως, στις κοινωνικές επιστήμες (κατεξοχήν στη γλωσσική ανθρωπολογία) και ορισμένα ρεύματα της φιλοσοφίας Κυριάρχησε η αντίληψη ότι η σκέψη πλάθεται από τη γλώσσα Ιδέα που επανέρχεται στα τέλη 20ου αιώνα

9 Ποια η σχέση γλώσσας και νόησης; σε πρώτη σκέψη, δύο λογικά εκδοχές:
Το γενικότερο ζήτημα: Ποια η σχέση γλώσσας και νόησης; σε πρώτη σκέψη, δύο λογικά εκδοχές: Η γλώσσα επηρεάζει τη νόηση Η νόηση επηρεάζει τη γλώσσα Αν και όπως θα δούμε η κατάσταση πιο περίπλοκη

10 Nόηση επηρεάζει γλώσσα;
Α’ εκδοχή ερωτήματος: Nόηση επηρεάζει γλώσσα; ΝΟΗΣΗ Αντίληψη; Μνήμη; ‘Εννοιες; .... ΓΛΩΣΣΑ Λεξιλόγιο; Σύνταξη; Αφηγήσεις; .....

11 Παράδειγμα θέσης για καθορισμό γλώσσας από νόηση
Η αντίληψη καθορίζει το λεξιλόγιο των χρωμάτων Μελέτες που υποστηρίζουν ότι η όραση (ειδικότερα η κοινή σε όλους τους ανθρώπους νευροφυσιολογία της, οι οπτικοί κώνοι δηλαδή), το τί χρώματα μπορούμε να δούμε και πώς ακριβώς καθορίζουν τί λέξεις για χρώματα μπορεί να εμπεριέχουν οι γλώσσες (π.χ. Berlin & Kay 1969)

12 Ιεραρχία των λέξεων για χρώματα στις γλώσσες του κόσμου Οι γλώσσες διαφέρουν πολύ μεταξύ τους στον αριθμό των λέξεων για χρώματα, από 2 μόνο λέξεις σε πάρα πολλές. Όμως όταν έχουν 2 λέξεις, τότε αυτές πάντα λευκό και μαύρο, όταν 3 λέξεις και κόκκινο, όταν 5 και πράσινο-κίτρινο .... λευκό μαύρο πράσινο κίτρινο < κόκκινο < μπλέ < καφέ < < μωβ ροζ πορτοκαλί γκρι (Berlin & Kay 1969)

13 Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall
Οι διαφορές λεξιλογίου δεν επηρεάζουν όμως την αντίληψη των χρωμάτων σύμφωνα με τις μελέτες της ψυχολόγου Rosch (1971, 1972) [Αν και άλλοι διαφωνούν αργότερα] Γλώσσα ντάνι μόνο δύο λέξεις για χρώματα: Mόλα για όλα τα φωτεινά στην αριστερή στήλη και Μίλι για τα μη φωτεινά στη δεξιά στήλη Ομιλητές της αντιλαμβάνονται όμως τις διαφορές χρωμάτων σε πειράματα Figure 7.19 from: Kassin, S. (2001). Psychology, third edition. Upper Saddle River, NJ: Prentice Hall. Source: Rosch, E. (1973). On the internal structure of perceptual and semantic categories. In T. E. Moore (Ed.), Cognitive development and acquisition of language. New York: Academic Press. Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall

14 Πρόσθετο παράδειγμα θέσης για επίδραση νόησης σε γλώσσα:
Θεωρία Πιαζέ για ανάπτυξη γλώσσας και σκέψης π.χ. Γλώσσα εμφανίζεται μόνο όταν τα παιδιά έχουν αναπτυχθεί νοητικά ώστε να μπορούν να χειρίζονται σύμβολα, κάποτε στο στο πρώτο μισό 2ου χρόνου ζωής. Γλώσσα μία μόνο εκδήλωση της συμβολικής σκέψης (βλ. επίσης τις χειρονομίες στα παιχνίδια προσποίησης).

15 Επιτεύγματα όπως η διατήρηση της ύλης περίπου στα 7 έτη δεν εξαρτώνται από τη γλώσσα. Πειράματα διδασκαλίας λέξεων όπως «περισσότερο» και «λιγότερο» δεν επιτάχυναν αυτό το επίτευγμα.

16 Γλώσσα επηρεάζει νόηση; το κομβικό άλλωστε ερώτημα μαθήματος
Β’ εκδοχή: Γλώσσα επηρεάζει νόηση; το κομβικό άλλωστε ερώτημα μαθήματος ΓΛΩΣΣΑ ΝΟΗΣΗ

17 Παράδειγμα θέσης για γλωσσικό καθορισμό νόησης
Θεωρία Βυγκότσκι για ανάπτυξη σκέψης: Η σκέψη δεν είναι έμφυτη, ούτε εξαρτάται μόνο από το τί μπορεί να καταφέρει κάθε νους ατομικά. Η σκέψη οικοδομείται μέσα από τη συμβολή της κοινωνίας, δηλ. του πολιτισμού και της αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Η αφηρημένη σκέψη είναι πάντα γλωσσικά αρθρωμένη. Ενισχύεται δε από τους μονολόγους προς τον εαυτό, αρχικά στα παιχνίδια προσποίησης της προσχολικής ηλικίας.

18 Το χρώμα είναι ένα συνεχές κυμάτων φωτός
Πρόσθετο παράδειγμα Το χρώμα είναι ένα συνεχές κυμάτων φωτός Μετριέται αντικειμενικά με βάση μήκος κύματος Ο άνθρωπος βλέπει μόνο τα μήκη (όχι π.χ. υπέρυθρα) Συνεχές δεν διαχωρίζεται όμως αντικειμενικά, παρά μόνο από τις λέξεις των γλωσσών. 400n m nm nm Μήκος κύματος

19 Το χρώμα ως συνεχές κυμάτων φωτός επιμερίζουν οι γλώσσες με τις λέξεις
Το χρώμα ως συνεχές κυμάτων φωτός επιμερίζουν οι γλώσσες με τις λέξεις η κάθε μια με διαφορετικό τρόπο (ακόμη κι αν κάποιες ομοιότητες μεταξύ τους) Βλ. διαφορετική κατάτμηση ανάμεσα στην αγγλική και τη γλώσσα μπερίνμο της Αφρικής →

20 αγγλική μπερίνμο (Davidoff, 2001)

21 Συνέπειες για την αντίληψη χρωμάτων από διαφορετική κατάτμηση σε κάθε γλώσσα
Π.χ. Mελέτες Κay & Kempton (1984), Davies & Corbett (1997) Φάσμα χρωμάτων που στα ελληνικά θεωρούμε αποχρώσεις του πράσινου και του γαλάζιου-μπλέ, διαχωρίζονται διαφορετικά ανά γλώσσα με συνέπειες για τη νόηση: Ομιλητές γλώσσας ταραχουμάρα: δεν διακρίνουν ανάμεσα σε πράσινο και μπλε γιατί μόνο μία λέξη γι’ αυτά. Αντιθέτως, ομιλητές αγγλικής διακρίνουν πράσινο και μπλε. Ομιλητές ρωσικής διακρίνουν πράσινο, γαλάζιο και σκούρο μπλε.

22 Πώς κατηγοριοποιούν/ομαδοποιούν τα πράγματα του κόσμου
άνθρωποι που μιλούν διαφορετικές γλώσσες; με άλλα λόγια με ποιές έννοιες σκέφτονται; Τουλάχιστον σε κλασικά πειράματα σκέψης όπου οι ψυχολόγοι τους ζητούν να δείξουν ποια πράγματα μοιάζουν και τί ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα; Βλ. διαφορές αγγλόφωνων Αμερικακών και μανδαρινόφωνων Κινέζων →

23 Ποια δύο ανήκουν μαζί; Κινέζικος τρόπος (σχέση) Aμερικανικός τρόπος
Κινέζικος τρόπος (σχέση) Aμερικανικός τρόπος (αφηρημένη Κατηγορία) Ποια δύο ανήκουν μαζί;

24 Π.χ. Μελέτες που υποστηρίζουν ότι ο τρόπος που λειτουργεί
Μελέτες που υποστηρίζουν ότι ο τρόπος που λειτουργεί σε κάθε γλώσσα ο χρόνος στα ρήματα επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα Γερμανικά: δεν δηλώνουν τη διάρκεια/εξέλιξη των γεγονότων αλλά τα εμφανίζουν ως ολοκληρωμένα Αγγλικά: δίνουν έμφαση στη διάρκεια/εξέλιξη των γεγονότων (μέσα από συνεχή ενεστώτα, παρατατικό κλπ.) [εν μέρει όπως τα ελληνικά] Ως εκ τούτου, σε πειράματα Γερμανόφωνοι περιγράφουν γεγονότα μόνο αφότου ολοκληρωθούν και προσθέτουν το στόχο τους Αγγλόφωνοι περιγράφουν γεγονότα καθώς εξελίσσονται και αδιαφορούν για το στόχο τους.

25 Αρκετά ρεύματα στην επιστήμη
Η γλώσσα καθορίζεται από τη νόηση; Αρκετά ρεύματα στην επιστήμη π.χ. Γνωσιακή γλωσσολογία: οι τρόποι αντίληψης καθορίζουν τη δομή της γλώσσας και τους τρόπους νοηματοδότησης. Αναπτυξιακή ψυχολογία: κυρίως θεωρία Πιαζέ: η γλώσσα εκπορεύεται από την προγλωσσική νοημοσύνη του βρέφους και συνιστά μέρος της συμβολικής σκέψης, δηλ. των αλλαγών στις αρχές του δεύτερου χρόνου της ζωής που επιτρέπουν μεταξύ άλλων χρήση γλωσσικών συμβόλων.

26 Η γλώσσα επηρεάζει τη νόηση και ειδικότερα τη σκέψη;
Εάν ναι, δύο τρόποι επίδρασης: αρνητικοί και θετικοί Θετικά: Συνήθως στην επιστήμη υποθέσεις όπως ότι η γλώσσα επαυξάνει τις δυνατότητες μνήμης ή καθιστά δυνατές τις επιστημονικές έννοιες (βλ. Βυγκότσκι 1962) Ωστόσο, πιθανώς και αρνητικά: Ειδικά στη φιλοσοφία έχει κατά καιρούς κυριαρχήσει η αντίληψη ότι η γλώσσα συσκοτίζει/περιορίζει τη σκέψη (π.χ. Το ρεύμα του λογικού θετικισμού που θέλησε να καθαρίσει τη γλώσσα από στοιχεία της που δεν θεωρούνται λογικά).

27 Ωστόσο, ερωτήσεις και απαντήσεις δύσκολες γιατί εξαρτώνται από
εξαρτώνται από το πώς αντιλαμβανόμαστε τη γλώσσα και τη νόηση Π.χ. Ως ανεξάρτητες ή ταυτόσημες; Επίδραση της μιας στην άλλη δυνατή μόνο αν ανεξάρτητες. Τα καθημερινά ουσιαστικά «γλώσσα» και «νους» μας ενθαρρύνουν να τις δούμε ως ανεξάρτητες. Ωστόσο, ίσως διαπλέκονται εν μέρει, ειδικά γιατί όχι μονολιθικά αλλά πολύμορφα φαινόμενα (π.χ. Νόηση = Μνήμη; Αντίληψη; Συλλογισμοί; Γλώσσα= Αφηρημένο λεξιλόγιο, επιστημονικά κείμενα, γραπτός λόγος;)

28 Πώς μεσολαβεί η γλώσσα στην αντίληψη, τη σκέψη και γενικότερα τις νοητικές διεργασίες; Διάφορες απαντήσεις:

29 Μεταφορικές κυρίως εκφράσεις Από εντελώς παθητικό σε ενεργητικό ρόλο
για το ρόλο της γλώσσας Από εντελώς παθητικό σε ενεργητικό ρόλο Παθητικός: όχημα, αγωγός, μανδύας, περιτύλιγμα, περίβλημα, δοχείο, ετικέτα χάρτης, έκφραση, αντίγραφο, αντικατοπτρισμός, σκιά Παθητικός μεν αλλά φωτίζει/φανερώνει σκέψη: οθόνη, παράθυρο, κλειδί = μέρος έστω της σκέψης φάρος, προβολέας = δείχνει σημεία έστω της σκέψης Φίλτρο, πλέγμα = κάποια στοιχεία της σκέψης φανερώνονται

30 Πιο ενεργητικός ρόλος με διάφορους τρόπους
φακός (επομένως διάθλαση, αλλοίωση σκέψης) συνεκτικός ιστός ανάμεσα σε σκέψεις, καμβάς μέσο, τρόπος, κώδικας καλούπι, εκμαγείο, ζουρλομανδύας, κορσές, οδηγός, τύραννος, φυλακή όργανο, εργαλείο, εργαλειοθήκη, ψαλίδι κανάλι, αυλάκι, πρόγραμμα γεννήτρια, επαυξητής, παρακινητής, καταλύτης άγκυρα, θεμέλιο ικρίωμα/σκαλωσιά, δεκανίκι, γερανός, προσάρτημα εμπόδιο, πέπλο, παραπέτασμα [αρνητικές επιδράσεις]

31 Η γλώσσα δρα ως εξής στη σκέψη:
«χαράζει μονοπάτια», «διαπλάθει», «λαξεύει», «σχηματίζει», «μετασχηματίζει», «προγραμματίζει», «αναπρογραμματίζει» «επηρεάζει», «συγκροτεί», «οικοδομεί», «ενεργοποιεί» «φορτίζει», «διευκολύνει», «επεκτείνει», «εμπλουτίζει», «επαυξάνει», «ενισχύει», «ανυψώνει», «επεξεργάζεται», «προωθεί», «εκλεπτύνει», «δρομολογεί», «διοχετεύει», «κατευθύνει», «εμποτίζει», «υπαγορεύει», «ορίζει», «κλαδεύει», «χαρτογραφεί», «μεταφέρει», «αναπαράγει», «συσκοτίζει», «περιορίζει», «δεσμεύει», «φιλτράρει», «παραποιεί», «φυλακίζει», «υποκρύπτει», «διαστρεβλώνει», «μεσολαβεί», «συνεισφέρει», «συμπληρώνει» και «αναμειγνύεται» στη σκέψη.

32 Αντιπαρατίθενται δύο θέσεις
ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΓΝΩΣΙΑΚΟ ΡΟΛΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Αντιπαρατίθενται δύο θέσεις H γλώσσα όργανο επικοινωνίας Μεταφέρει απλώς προϋπάρχουσες σκέψεις αν και δεν αποκλείεται να τις διευκολύνει. Η γλώσσα όργανο σκέψης και όχι μόνο επικοινωνίας Δεν διευκολύνει απλώς τη σκέψη αλλά τη σχηματοποιεί ή την καθιστά δυνατή, ακόμη κι αν δεν εμπλέκεται διόλου σε ορισμένες μορφές σκέψης.

33 Η γλώσσα ως όργανο επικοινωνίας ή Eπικοινωνιακή θεώρηση γλώσσας
O ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ και οι δύο οπτικές της γλώσσας με μακρά παράδοση Η γλώσσα ως όργανο επικοινωνίας ή Eπικοινωνιακή θεώρηση γλώσσας Χαρακτηριστικά δείγματα Αριστοτέλης στην ελληνική αρχαιότητα και επίγονοι στη μεσαιωνική φιλοσοφία. Aγγλοσαξονικός εμπειρισμός, αρχικά στο έργο του Locke το 17ο αιώνα Δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, φιλοσοφία του νου κυρίως στο πλαίσιο της γνωσιακής επιστήμης (ειδικότερα η υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου).

34 Αριστοτέλης στο έργο Περί ερμηνείας
Αριστοτέλης στο έργο Περί ερμηνείας Οι λέξεις σύμβολα της ψυχής ή της σκέψης Οι έννοιες με βάση τις οποίες σκεφτόμαστε προϋπάρχουν των λέξεων που τις αναπαριστούν

35 Αριστοτέλης: Ωστόσο στο έργο Περί ρητορικής,
έμμεσα και η αντίθετη θέση, Εφόσον η ρητορική είναι η τέχνη του να χρησιμοποιείς τη γλώσσα ώστε να επηρεάζεις τη σκέψη των άλλων. Επομένως, το πώς ακριβώς διατυπώνουμε τις σκέψεις μας επηρεάζει τις σκέψεις των άλλων

36 στα χνάρια του Αριστοτέλη
Μεσαιωνική φιλοσοφία στα χνάρια του Αριστοτέλη (π.χ. Θωμάς ο Ακινάτης Θωμάς της Ερφούρτης) Επιχειρούν να γράψουν περιγραφές των γλωσσών (ή γραμματικές), θεωρώντας ταυτόχρονα ότι περιγράφουν τη σκέψη, εφόσον πιστεύουν ότι οι γλώσσες απλώς αντανακλούν τη σκέψη

37 Αγγλοσαξονικός εμπειρισμός Το ρεύμα του Διαφωτισμού
στην Αγγλία το 17ο αιώνα κυρίως υποστηρίζει ότι η σκέψη (μεταξύ άλλων η γνώση) είναι πάντα προϊόν της εμπειρίας και μόνο ειδικότερα όσων προσλαμβάνουμε με τις αισθήσεις Ο νους του βρέφους αρχικά tabula rasa, δηλ. άγραφος πίνακας. Ενάντια στο δόγμα των έμφυτων ιδεών Κυριότερα ονόματα: αρχικά Λοκ, αργότερα Xιούμ, Μπέρκλεϋ...

38 John Locke Αn Εssay Concerning Human Understanding (1689) ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της νεότερης φιλοσοφίας θεμέλιο για μελέτη της σκέψης Όλες οι ιδέες εκπορεύονται από τις αισθήσεις

39 Η σκέψη και η γλώσσα στο έργο του Λοκ
Η γλώσσα αγωγός ήδη διαμορφωμένων σκέψεων [παρότι και κάποια παραδοχή ότι διαμορφώνει τη σκέψη] Η σκέψη πληρέστερη και πιο αντικειμενική από τη γλώσσα, γιατί: Συρρικνώνεται κατά τη σχηματοποίησή της σε λόγια, όπου συνάγεται από τα πενιχρά της ίχνη στις λέξεις. Φιλτράρεται δηλαδή με κάποια μόνο ίχνη της να διαπερνούν στην ομιλία. Πιο πιστή στην πραγματικότητα, γιατί βασίζεται στην άμεση αντίληψη του κόσμου μέσω των αισθήσεων. Κίνδυνοι εγείρονται από τη χρήση των λέξεων, οι οποίες μπορεί και να διαστρεβλώσουν τη σκέψη (πιο ακραία η θέση του Βerkeley: «για να αποφύγουμε το λάθος θα πρέπει να στραφούμε από τις λέξεις στις ιδέες».

40 Η γλώσσα ως όργανο επικοινωνίας μόνο
κυριαρχεί πάλι μετά τη δεκαετία του ’50 στη γνωσιακή επιστήμη και ρεύματα της φιλοσοφίας του νου Στην ηγεμονική στα πεδία αυτά Υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου Fodor (1975, 1983)

41 Το βιβλίο του φιλόσοφου Φόντορ Η στοιχειακότητα του νου (1983) Η υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου σταθμός στη γνωσιακή επιστήμη [παρότι δέχεται αργότερα σοβαρές επικρίσεις]

42 Ο νους στην υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία απαρτίζεται από έναν κεντρικό πυρήνα, τη σκέψη και τα περιφερειακά υποσυστήματα (αντίληψη, γλώσσα…) ΣΚΕΨΗ ΟΠΤΙΚΉ ΑΝΤΊΛΗΨΗ ΓΛΩΣΣΑ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ

43 Τα περιφερειακά υποσυστήματα του νου
τροφοδοτούν με πληροφορίες από το περιβάλλον τον κεντρικό του πυρήνα, δηλ. τη σκέψη Η γλώσσα ένα από αυτά τα υποσυστήματα, λειτουργεί ως κώδικας μετάφρασης της σκέψης σε λόγια και μεταφοράς της από τον ένα νου στον άλλον ΕΠΙΠΛΕΟΝ στη θεωρία αυτή πολύ κρίσιμο ότι: Η σκέψη οικουμενική ή καθολική (ίδια σε όλους κατά βάση) γιατί βασίζεται σε έμφυτες έννοιες που προϋπάρχουν της γλώσσας.

44 Ειδικότερα η ιδέα ότι η σκέψη προϋπάρχει της γλώσσας
και χάνεται εν μέρει όταν λεκτικοποιείται ενισχύεται τη δεκαετία του ’60 σε ένα πολύ διαφορετικό ρεύμα, τη φιλοσοφία της καθημερινής γλώσσας (π.χ. Grice 1968, Αustin 1962, Searle 1969) του μελετά τη φυσική γλωσσική επικοινωνία δηλ. το πώς συνάγουμε το νόημα όσων λέγονται συνθέτοντας τα λόγια που ακούμε με ό,τι γνωρίζουμε για το περικείμενο και την πρόθεση του ομιλητή (π.χ. Μου δίνεις τη σαλάτα = δώσε τη σαλάτα) Ψυχογλωσσολόγοι Gleitman & Papafragou (2005): Η γλώσσα σκιαγραφεί απλώς την πολύ πλουσιότερη σκέψη

45 2. Η γλώσσα ως όργανο σκέψης
Στον αρχαιοελληνικό λόγο. Πλάτωνας Αναγέννηση. Ρίζες επιστήμης. Ανάδυση σημασίας σημείων (π.χ. Francis Bacon) Κεντροευρωπαϊκός διαφωτισμός, ειδικότερα 17ος-18ος αιώνας (π.χ. Condillac) Γερμανικός ρομαντισμός 17ου αιώνα αρχικά, με απότοκους αργότερα σε ποικίλα ρεύματα της γερμανικής φιλοσοφίας, κατεξοχήν στο νεοκαντιανισμό 20ου αιώνα. Γλωσσική στροφή στη φιλοσοφία 20ου αιώνα κυρίως, με ρίζες στο 19ο αιώνα στο λογικό θετικισμό

46 Πάλι αρχικά στον αρχαιοελληνικό λόγο. Πλάτωνας
(σε διάλογο στο κείμενοΣοφιστής):

47 Σκέψη και ομιλία ταυτίζονται
Πλάτωνας: Σκέψη και ομιλία ταυτίζονται (γενικότερα άλλωστε αυτό δείχνει η αρχαιοελληνική έννοια του λόγου): «ό,τι αποκαλείται σκέψη είναι ο σιωπηρός διάλογος της ψυχής με τον εαυτό της». [Θυμίζει, όπως θα δούμε, ιδέες του ψυχολόγου Βυγκότσκι στον 20ο αιώνα για τον «ενδιάθετο λόγο», δηλ. τη σιωπηλή σκέψη που βασίζεται σε ένα μονόλογο με τον εαυτό]

48 Αναγέννηση, γένεση επιστήμης και σύντομα
Αναγέννηση, γένεση επιστήμης και σύντομα Κεντροευρωπαϊκός Διαφωτισμός 17ου-18ου αιώνα Διάφορες εξελίξεις κοινωνικοπολιτικές συγκλίνουν στις αρχές της Αναγέννησης στο να αναγνωριστεί ξανά η σημασία της γλώσσας για τη σκέψη (κατεξοχήν παράδειγμα το έργο του Francis Bacon στη νεογέννητη τότε επιστήμη). Διάφορες εξελίξεις, κυρίως όμως η ανάδυση της επιστημονικής σκέψης: →

49 Αφαιρετικότητα επιστημονικών εννοιών αντικρούει ακραίο εμπειρισμό
Αφαιρετικότητα επιστημονικών εννοιών αντικρούει ακραίο εμπειρισμό Ο κόσμος διαφέρει από αυτό που βλέπουμε και ακούμε Επιστήμη = αποστασιοποίηση από το απτό Ανάπτυξη επιστήμης υποδεικνύει έμμεσα αδιέξοδα αγγλοσαξονικού εμπειρισμού, που επιμένει ότι η σκέψη θεμελιώνεται πάντα στην αντίληψη. Η φιλοσοφία της εποχής μια απόπειρα να κατανοηθεί πώς γεννιέται η επιστημονική σκέψη (μια φιλοσοφία της επιστήμης με σύγχρονους όρους, ειδικότερα της φυσικής και των μαθηματικών)

50 Κατεξοχήν παράδειγμα, αποστασιοποίησης από το απτό:
Οι γνώσεις για την αστρονομία (γενικότερα για φυσικό κόσμο, τον οποίο εν μέρει βλέπουμε). Επανάσταση στην κατανόηση του κόσμου Ιδέες Γαλιλαίου το 17ο αιώνα: Η γη δε είναι επίπεδη αλλά σφαίρα, ούτε επίσης το κέντρο του κόσμου

51 Γνώσεις αστρονομίας: πώς αποκτώνται μέσω του σχολείου;
Γνώσεις αστρονομίας: πώς αποκτώνται μέσω του σχολείου; βλ. μελέτες Βοσνιάδου για το πόσο δυσκολεύονται τα παιδιά στο δημοτικό να αποδεχτούν την επιστημονική γνώση για τα ουράνια σώματα Γιατί αντιφάσκει με ό,τι βλέπουν. Η αποδοχή ότι η γη είναι σφαίρα έρχεται μόνο σταδιακά και μέσα από αντιφάσεις, όπου τα παιδιά αρχίζουν πιστεύοντας ότι είναι επίπεδη και ορθογώνια και περνάνε από φάσεις που δείχνει η εικόνα στην επόμενη διαφάνεια: →→

52 Γνώσεις αστρονομίας: Πώς αποκτώνται μέσω της διδασκαλίας στο σχολείο; (σταδιακές αλλαγές της σκέψης τους, από τη γή ως επίπεδο ορθογώνιο προς τη γη ως σφαίρα).

53 Η ανάπτυξη της επιστήμης καθιστά όλο και πιο εμφανές ότι οι έννοιες με τις οποίες σκεφτόμαστε δεν εκπορεύονται άμεσα από όσα παρατηρούμε, ακόμη κι αν εκκινούν από την παρατήρηση. (π.χ. Η έννοια της βαρύτητας, μια πολύ αφηρημένη ιδέα που ξεκίνησε από παρατήρηση συμβάντων όπως το πέσιμο φρούτων από δέντρα αλλά αποστασιοποιήθηκε καθοριστικά από αυτά). Βλ. αργότερα έργο Βυγκότσκι (1934) για ανάπτυξη των επιστημονικών εννοιών στα παιδιά: τις φάσεις μέσα από τις οποίες περνούν, την εκμάθησή τους μόνο μέσω γλώσσας και εκπαίδευσης γιατί δεν προκύπτουν εύκολα τουλάχιστον από παρατήρηση.

54 Ανάδυση νέων αφηρημένων τρόπων κατανόησης της εμπειρίας θέτει ζητήματα έκφρασής τους
και γενικότερα δοκιμάζει την αντοχή των γλωσσών για τη νέα αφηρημένη αυτή σκέψη (βλ. Halliday & Martin 1994, Η επιστημονική γλώσσα) Υπάρχουσες γλώσσες (ακόμη και η λατινική που είναι η γλώσσα της φιλοσοφίας μέχρι τότε και έχει συνεπώς λόγιες χρήσεις) αποδεικνύονται ανεπαρκείς για κωδικοποίηση επιστημονικής σκέψης. Ανάγκη για νέες αφηρημένες λέξεις (π.χ. βαρύτητα) και νέους τρόπους έκφρασης γενικότερα όπως και δημιουργίας εννοιών (π.χ. μαθηματικοποίηση).

55 Συναίσθηση της σημασίας που έχει για εξέλιξη επιστημονικής σκέψης
ο συμβολισμός των εννοιών της, δηλ. κωδικοποίησής τους μέσω νέων λέξεων και εκφράσεων αλλά και γραφής τους. Επομένως, κρίσιμα τα σύμβολα και τα κείμενα μέσω των οποίων καταγράφουμε τις επιστημονικές ιδέες. Βλ. π.χ. ιδέες φιλοσοφίας για ανάπτυξη των μαθηματικών και την εξάρτησή της από τους κατάλληλους τρόπους καταγραφής των εννοιών τους (βλ. το φιλόσοφο Leibnitz αλλά και Vygotsky αργότερα για τη σημασία της γραφής αριθμών). Βλ. ακόμη και στον 20 αιώνα π.χ. το φυσικό Bohm 1979: η σύγχρονη φυσική δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς την γλώσσα που να την υποστηρίζει κατάλληλα και που μπορεί να αναδείξει τη δυναμικότητα του σύμπαντος)

56 Aίτημα για μια λογική γλώσσα κοινή σε όλους
Η συνειδητοποίηση ότι οι γλώσσες ανεπαρκείς για επιστήμη επιφέρει αίτημα για κατασκευή μιας οικουμενικής λογικής γλώσσας που μπορεί να ανυψώσει τις δυνατότητες της σκέψης. (βλ. Έκο στο βιβλίο Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας). Αίτημα ενισχύεται από εξαφάνιση μιας κοινής γλώσσας στην Ευρώπη, δηλ. της λατινικής, όταν οι καθομιλούμενες γλώσσες (κυρίως η γαλλική) καθίστανται γλώσσες επιστήμης, φιλοσοφίας, κράτους αλλά και καθημερινής συνεννόησης. Η ασάφεια της καθημερινής γλώσσας (η πολυσημία των λέξεων για παράδειγμα) αποδεικνύεται ακατάλληλη για επιστήμη που απαιτεί αυστηρούς και μονοσήμαντους ορισμούς (Παραβλέπεται όμως ότι η ασάφεια πολύ βολική στην καθημερινή επικοινωνία, γιατί επιτρέπει αναγκαία αλλαγή των γλωσσών και δημιουργία πλούτου νοημάτων)

57 Αποκορύφωμα αυτών των προβληματισμών κυρίως στη γαλλόφωνη διανόηση 17ου-18ου αιώνα στο ρεύμα που συχνά αποκαλείται ορθολογισμός Καρτέσιος, 17ος αιώνας. Πατέρας της νεότερης φιλοσοφίας και του ορθολογισμού «Η γλώσσα είναι η μόνη σαφής ένδειξη ότι υπάρχει σκέψη». Η λογική σκέψη ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα. Και η γλώσσα αντανακλά τη λογική σκέψη. (Συνέχεια μεσαιωνικής φιλοσοφίας εδώ). Ορθολογισμός: Η γνώση και η γλώσσα εκπορεύονται από τη λογική. Παρότι παραγκωνίζει γενικότερα τη σημασία της δίνοντας προτεραιότητα στη σκέψη χωρίς γλώσσα (Διόλου τυχαία θεωρείται πρόδρομος της υπολογιστικής αναπαραστασιακής θεωρίας του νου στη γνωσιακή επιστήμη)

58 Μεταγενέστερα στο Διαφωτισμό:
Άλλοι φιλόσοφοι, κατεξοχήν οι Rousseau, Diderot και Condillac, ενδιαφέρονται για ιστορία και γένεση σκέψης. Mιλούν για κοινωνιογένεση σκέψης, δηλαδή οικοδόμησής της μέσω της κοινωνίας εμπλέκοντας συνεπώς και τη γλώσσα. Ενδιαφέρονται ωστόσο εξίσου για καταγωγή ή ιστορική εξέλιξη γλώσσας. Πώς αναπτύχθηκε λοιπόν ιστορικά ο ανθρώπινος νους; Επομένως απορρίπτουν την ιδέα ότι η νοημοσύνη είναι έμφυτη. Η λογική δεν προηγείται της γλώσσας όπως στον Καρτέσιο, αλλά είναι το αποτέλεσμα της γλώσσας και ευρύτερα της κοινωνίας και του πολιτισμού. Οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες εκπορεύονται από την κοινωνική ανταλλαγή ιδεών και τη δημιουργία πολιτισμού.

59 Ρουσσώ Ελβετός φιλόσοφος (και παιδαγωγός με σημερινά κριτήρια)
Ρουσσώ Ελβετός φιλόσοφος (και παιδαγωγός με σημερινά κριτήρια) Δοκίμιο για την καταγωγή της γλώσσας, 1781 Η σκέψη και η γλώσσα προϊόντα της ιστορίας και της κοινωνίας

60 Το πιο επεξεργασμένο στη Γαλλία έργο για τη γλώσσα και τη σχέση της με τη σκέψη του Condillac, επίγονου μάλιστα του Λοκ Εssay on the origin of human knowledge, 1746 «Δεν σκεφτόμαστε παρά μόνο με λέξεις» Το σκεπτικό του για γλωσσική οικοδόμηση σκέψης προσιδιάζει στη σύγχρονη επιστημονική θεωρία του Βυγκότσκι.

61 Αν και συμφωνεί με τον Λοκ για εκπόρευση της σκέψης από την πρόσληψη αισθητηριακών δεδομένων, θέλει να εξηγήσει την υπέρβασή τους. Αναθέτει στη γλώσσα την υπέρβαση αισθητηριακών δεδομένων. Της αποδίδει δε διπλό ρόλο: αφαιρετικοποιεί τη σκέψη, παρέχοντας γενικεύσεις φαινομένων και διασυνδέσεις γενικεύσεων επιφέρει τον έλεγχο των νοητικών διεργασιών και απώτερα τον αναστοχασμό της σκέψης (μεταξύ άλλων το τί αντιλαμβανόμαστε). Στα ζώα οι νοητικές διεργασίες (αντίληψη, συνείδηση, προσοχή, ανάκληση και φαντασία) δεν ελέγχονται όπως στον άνθρωπο και δεν είναι αφηρημένες. Αποκαλούνται συνεπώς «κατώτερες». Στον άνθρωπο πρόσθετες «ανώτερες» νοητικές λειτουργίες οφείλονται κυρίως στη χρήση σημείων (ή συμβόλων). Π.χ. Μια έννοια-λέξη μπορεί να ανακληθεί όποτε θέλουμε, να συνδυαστεί με άλλες, να υποστεί αναστοχασμό κλπ.

62 Τόσο ο Καρτέσιος στον πρώιμο Διαφωτισμό
όσο και ο Κοντιγιάκ και άλλοι αργότερα έβλεπαν τη γλώσσα ως το χαρακτηριστικό του ανθρώπου που τον ξεχωρίζει από τα ζώα. Διαφωνία όμως ως προς το εάν Γλώσσα κφράζει απλώς ή καθιστά δυνατή τη σκέψη; Σκέψη και γλώσσα οικοδομούνται κοινωνικά ή έμφυτες;

63 Γερμανική φιλοσοφία ιδεαλισμός και ρομαντισμός
Η πιο συστηματική αντιπαράθεση με τον αγγλοσαξονικό εμπειρισμό Η σκέψη (ή η κατανόηση της εμπειρίας του κόσμου) δεν απορρέει μόνο από τις αισθήσεις αλλά από την ενεργητική σχηματοποίηση όσων προσλαμβάνουμε (κατεξοχήν επίγονος αργότερα στην επιστήμη ο Πιαζέ και γενικότερα η κυρίαρχη σήμερα αντίληψη σ τη μελέτη ανάπτυξης της νοημοσύνης στα παιδιά)

64 Ιστορικής σημασίας αντίδραση στον αγγλοσαξονικό εμπειρισμό Κατεξοχήν το έργο του Καντ η σημαντικότερη ίσως μορφή της νεότερης φιλοσοφίας βλ. αρχικά 1781: Κριτική του Καθαρού Λόγου (ρεύμα υπερβατικού ιδεαλισμού)

65 Η γνώση δεν προκύπτει μόνο από την αντίληψη
Κληρονομιά Καντ: Aπόπειρα υπέρβασης ακραίου εμπειρισμού και ορθολογισμού Η γνώση δεν προκύπτει μόνο από την αντίληψη αλλά από το πώς επεξεργαζόμαστε ό,τι προσλαμβάνουμε με τις αισθήσεις, από την αναδόμηση των περιβαλλοντικών ερεθισμάτων με σχήματα που υπαγορεύονται από το νου μας ή την ανθρώπινη φύση μας Το «εκτός» σχηματοποιείται από το «εντός» από νοητικές κατηγορίες (a priori) ή έννοιες όπως ο χρόνος, ο χώρος, η αιτία, η ουσία.....

66 Σύγχρονοι επίγονοι του Καντ στην ψυχολογία
Σύγχρονοι επίγονοι του Καντ στην ψυχολογία Κατεξοχήν ο Πιαζέ αν και με σημαντική διαφορά από Καντ, γιατί αναδόμηση όχι έμφυτη αλλά προϊόν εμπειρίας Στην απόπειρα να καταλάβουμε τον κόσμο αλλά και να τον διαχειριστούμε σχηματοποιούμε τα ερεθίσματα που προσλαμβάνουμε όχι όμως με βάση έμφυτες έννοιες αλλά έννοιες και γενικότερα σχήματα οικοδομημένα από την εμπειρία (την αλληλεπίδραση του βιολογικού οργανισμού με το περιβάλλον) (βλ. κατεξοχήν τα αισθητηριοκινητικά σχήματα της νοημοσύνης του βρέφους)

67 Ρεύμα κονστρουκτιβισμού ή εποικοδομητισμού
Πιαζέ: Ρεύμα κονστρουκτιβισμού ή εποικοδομητισμού Η γνώση οργανώνεται με βάση σχήματα όλο και πιο αφαιρετικά που συνδέονται μεταξύ τους με όλο και πιο αφηρημένους τρόπους Οικοδομείται σταδιακά: Βλ. βιβλία για τη λεπτομερή ανάπτυξη κατανόησης του χρόνου, του χώρου, της αιτίας κλπ. (στο πνεύμα του Καντ). Γενικότερα τα σχήματα προκύπτουν από εμπειρία, γνώση που οικοδομείται καθώς το παιδί αλληλεπιδρά με περιβάλλον του. Σκέψη/γνώση/κατανόηση αφενός κοινή στα ανθρώπινα όντα γιατί το ίδιο σώμα αφετέρου εξαρτημένη από την εμπειρία

68 Η γλώσσα αλληλένδετη με κοσμοαντίληψη κάθε λαού.
Γερμανικός Ρομαντισμός -18ος αιώνας Herder καταλυτική μορφή: Δοκίμιο για την προέλευση της γλώσσας, 1772 Η γλώσσα αλληλένδετη με κοσμοαντίληψη κάθε λαού. Ο τρόπος σκέψης ενός λαού αλληλένδετος με τη γλώσσα του.

69 Ωστόσο, και μια βασική διαφορά ιδεαλισμού-ρομαντισμού
Ωστόσο, και μια βασική διαφορά ιδεαλισμού-ρομαντισμού Αφενός, ιδεαλισμός Καντ: Τα ερεθίσματα που προσλαμβάνουμε σχηματοποιούνται με βάση προδεδομένες (έμφυτες ίσως) έννοιες όπως ο χώρος, ο χρόνος και η αιτία. Η κατανόηση του κόσμου δεν συνιστά αντανάκλασή του στο νου, αλλά ερμηνεία ή ανάπλαση που καθοδηγείται από τις προδεδομένες (απριόρι) αυτές έννοιες κατηγορίες. Αυτά τα κοινά σε όλα τα ανθρώπινα όντα απριόρι διασφαλίζουν αντικειμενικότητα ερμηνείας/σκέψης, δηλαδή ίδιας σε όλους.

70 Αφετέρου, φιλοσοφικός ρομαντισμός:
Η κατανόηση του κόσμου δεν σχηματοποιείται από προδεδομένες έννοιες, αλλά έννοιες οικοδομημένες κοινωνικά, κυρίως μέσω της γλώσσας. Herder: η γλώσσα όργανο κατανόησης/σκέψης. Βαρύνουσα όμως διαφορά από Καντ, γιατί δεν εξασφαλίζεται πλέον η αντικειμενικότητα της σκέψης. Αντιθέτως, ανοίγει το ενδεχόμενο να διαφέρει ανάλογα με τη γλώσσα, να είναι σχετική και γενικότερα υποκειμενική. [Αν και κοινή σε ένα κοινωνικό-γλωσσικό περιβάλλον] [Φόβος σχετικότητας-υποκειμενικότητας οδηγεί αργότερα συχνά σε απόρριψη αυτών των ιδεών].

71 Παρά τις σημαντικές διαφορές ρομαντισμού-ιδεαλισμού
Παρά τις σημαντικές διαφορές ρομαντισμού-ιδεαλισμού (βλ. άλλωστη ανοιχτή διαμάχη των κύριων εκπροσώπων τους Ηerder και Kant) Θεμελιακή ομοιότητα στο πώς αντιλαμβάνονται την κατανόηση κόσμου ή τη σκέψη. Η σκέψη/γνώση δεν εξαρτάται μόνο από την αντίληψη μόνο από το εκτός του νου αλλά και από το εντός Bασική κληρονομιά και πολλών σύγχρονων ρευμάτων ψυχολογίας, γλωσσολογίας, γνωσιακής επιστήμης

72 Βαθιά απήχηση γερμανικής φιλοσοφίας Καταρχάς στην ίδια τη φιλοσοφία:
αργότερα: Καταρχάς στην ίδια τη φιλοσοφία: Π.χ. 19ος αιώνας ο Humbold (1836): οικουμενικές και σχετικές διαστάσεις της σκέψης και της γλώσσας. Η γλώσσα παρότι διαμορφώνει τη σκέψη, ταυτόχρονα αυτόνομη από σκέψη. Νεοκαντιανισμός 19ου-20ου αιώνα (βλ. κυρίως Cassirer 1921). Η γλώσσα το κατεξοχήν όργανο σχηματοποίησης της κατανόησης μιας κατά τ’ άλλα αδιαμόρφωτης αρχικά εμπειρίας.

73 Απήχηση και στις επιστήμες, π.χ.:
Η Γερμανία άλλωστε το κέντρο της επιστήμης για μια μακρά περίοδο έως περίπου τη δεκαετία ‘30 Χαρακτηριστικά ρεύματα: 19ος αιώνας: ψυχολογία στη Γερμανία αρχικά 19ος -20ος αιώνας: γλωσσολογία στις ΗΠΑ και Γερμανία Αρχές 20ου αιώνα: γλωσσική ανθρωπολογία στις ΗΠΑ 20ος αιώνας: Η σύγχρονη γλωσσολογία του Σωσύρ στην Ευρώπη

74 Γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται (πρόταση βασική μονάδα σκέψης).
Ψυχολογία ίδρυση 1879 πρώτου πειραματικού εργαστηρίου από τον W. Wundt (Βουντ) στη Λειψία Γερμανίας 1900: Το βιβλίο Η γλώσσα Γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται (πρόταση βασική μονάδα σκέψης). Γλώσσα άκρως σημαντική για μελέτη σκέψης και κοινωνικής ψυχολογίας Μεταξύ των φοιτητών ο G. Stanley Hall, ιδρυτής της ψυχολογίας του παιδιού στις ΗΠΑ.

75 Παραδόξως όμως, η σημασία της γλώσσας
παραγκωνίζεται αργότερα στην ψυχολογία μεταξύ άλλων γιατί ο Βούντ υποδεικνύει και τη δυσκολία μελέτης της: Γλώσσα περίπλοκο φαινόμενο που δεν μπορεί να μελετηθεί με πειραματικές μεθόδους εποχής Ακόμη και έναν αιώνα αργότερα οι επίγονοι του Βυγκότσκι, του ψυχολόγου με την ισχυρότερη θέση για γλωσσική οικοδόμηση της σκέψης παραγκωνίζουν τη γλώσσα αν και υποστηρίζουν την κοινωνική οικοδόμηση της σκέψης (βλ. κατεξοχήν τον αναπτυξιακό ψυχολόγο Cole).

76 Γλωσσολογία: ΗΠΑ και Γερμανία
Γλωσσολογία: ΗΠΑ και Γερμανία 19ος αιώνας: γλωσσολογία στις ΗΠΑ, σε μια εποχή ηγεμονίας της γερμανικής σκέψης στις ΗΠΑ. βλ. Whitney: γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται εν πολλοίς. Αρχές 20ου κυρίως αιώνα στη Γερμανία: όρια ανάμεσα σε γλωσσολογία και ψυχολογία ασαφή καθώς αναδύεται ο κλάδος της γλωσσοψυχολογίας (πρόδρομος σημερινής ψυχογλωσσολογίας ή ψυχολογίας της γλώσσας). Βλ. π.χ. Stern & Stern (1907) για ανάπτυξη γλώσσας στα παιδιά και λίγο αργότερα το καθοριστικό βιβλίο τoυ Bühler Θεωρία της Γλώσσας (Η διατριβή του για περίπλοκες διεργασίες σκέψης).

77 Αμερικανική (γλωσσική) ανθρωπολογία Σκεφτόμαστε διαφορετικά σε κάθε γλώσσα οι δύο πρώτοι Γερμανοί, κοντά στις θέσεις του φιλόσοφου Herder (παρά κάποιες σημαντικές διαφοροποιήσεις όπως θα δούμε αργότερα) Boas (1911) Sapir (1921) Whorf (δεκαετία 30)

78 Γλωσσολογία Σωσύρ (1916) Eλβετός μεν αλλά με θητεία στη Γερμανία ειδικά διατριβή στο λίκνο της επιστήμης, τη Λειψία: Ταύτιση γλώσσας και σκέψης Πιθανή και η σχετικότητα της σκέψης ανάλογα με τη γλώσσα

79 Τομή γλώσσας και νόησης/σκέψης η γλωσσική σκέψη Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Γλωσσική σκέψη

80 Η ιδέα ότι η σκέψη βασίζεται σε σημεία κατεξοχήν δε τα γλωσσικά
όλο και πιο ισχυρή από ένα σημείο και μετά (αν και ρίζες αρχικά ακόμη και στο έργο του Λοκ) Κατεξοχήν σε ποικίλες φιλοσοφικές προσεγγίσεις 19ου-20ου αιώνα: κυρίως Φιλοσοφικός πραγματισμός ΗΠΑ 19ου και 20ου αιώνα Νεοκαντιανισμός 20ου κυρίως αιώνα Γλωσσική στροφή τέλη 19ου και 20ος αιώνας

81 = Yλικά στοιχεία που στέκονται στη θέση κάποιου άλλου πράγματος
Σημεία; = Yλικά στοιχεία που στέκονται στη θέση κάποιου άλλου πράγματος ή στα οποία αποδίδουμε κάποιο νόημα Φυσικά και κοινωνικά (κοινωνικά = κατασκευασμένα από τον άνθρωπο) Φυσικά: π.χ. Καπνός που σηματοδοτεί φωτιά ακόμη και αν δεν την βλέπουμε Κοινωνικά: π.χ. Οι γραπτοί αριθμοί που σηματοδοτούν μαθηματικές έννοιες

82 Ο φιλοσοφικός πραγματισμός του Peirce στις ΗΠΑ 19ος κυρίως αιώνας «Η σκέψη είναι ένας ιστός από σημεία» ταύτιση σκέψης με γλωσσικά σημεία ειδικότερα Μια θεωρία των σημείων ή μια σημειωτική: Τριών ειδών σημεία: δείκτες, εικόνες, σύμβολα. Ιστορική εξέλιξη των σημείων από δείκτες σε γλωσσικά σύμβολα (βλ. παρόμοια πορεία και στην ανάπτυξη των παιδιών)

83 Θεωρία σημείων και ανάπτυξής τους:
(αρχικά στο έργο του Pierce, αλλά αργότερα σε διάφορους κλάδους όπως η γλωσσολογική θεωρία Halliday) Συνέχεια ανάμεσα σε είδη σημείων: δηλ. ανάπτυξη από πιο φυσικά σε πιο κοινωνικά: Ιστορικά/φυλογενετικά και οντογενετικά (δηλ. στην εξέλιξη ανθρώπινου γένους αλλά και κάθε παιδιού) Δείκτες (χειρονομία δειξίματος) Εικόνες (ομοιότητα σημαίνοντος-σημαινόμενου) Αναλογικά σημεία Γλωσσικά σύμβολα (καμιά ομοιότητα σημαίνοντος-σημαινόμενου, δηλ. αυθαιρεσία). Αφηρημένα ψηφιακά σημεία

84 Αμερικανοί φιλόσοφοι-ψυχολόγοι του ρεύματος του πραγματισμού
James, γνωστός σήμερα και ως αναπτυξιακός ψυχολόγος. Το βρέφος ζει σε ένα κόσμο σύγχυσης από ερεθίσματα που δέχεται, τα οποία σχηματοποιούνται σταδιακά από την εμπειρία και τη γλώσσα J. Dewey, γνωστός σήμερα και για τη συμβολή του στην παιδαγωγική

85 Νεοκαντιανισμός Ε. Cassirer H φιλοσοφία των συμβολικών μορφών, 1923
Αναγνωρίζει σταδιακά στο πλαίσιο της παράδοσης του Καντ τη σημασία της γλώσσας και γενικότερα του πολιτισμού στην οικοδόμηση της σκέψης

86 Cassirer Η σκέψη καθορίζεται από τις κοινωνικές κατηγορίες της γλώσσας, δηλ. έννοιες κατασκευασμένες από κοινού με τους άλλους στο πλαίσιο ενός πολιτισμού. Ωστόσο, δεν σκεφτόμαστε μόνο μέσω της γλώσσας. Υπάρχουν διαφορετικές μορφές σκέψης όπως η φαντασία, το όνειρο, η καλλιτεχνική έκφραση. Αν και η γλώσσα κυρίαρχος τρόπος σκέψης, μπορούμε να ξεφύγουμε από τη φυλακή της και να δούμε τον κόσμο αλλιώς π.χ. μέσα από μορφές τέχνης.

87 Eπίγονοι νεοκαντιανισμού: οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι Werner & Kaplan
στο βιβλίο Ο σχηματισμός συμβόλων (1963) Ανάπτυξη γλώσσας στα παιδιά λαμβάνει χώρα σταδιακά με κάθε βήμα της να συνεπάγεται ταυτόχρονα πιο αποτελεσματική κατανόηση και διαχείριση του κόσμου, πάνω απ’ όλα: Καταμερισμό εμπειρίας με εστίαση σε κάποια τμήματά της Αφηρημένη σύλληψη αυτών των τμημάτων Έλεγχο της σκέψης και του κόσμου Πιο αναλυτικά: →→

88 Καταμερισμός εμπειρίας σε τμήματα και εστίαση σε κάποια από αυτά: Η γλώσσα παρέχει το πλέγμα για να κατατμηθεί η εμπειρία και ταυτόχρονα τη δυνατότητα να δειχτεί ένα τμήμα της μέσα από τη χρήση μιας λέξης για παράδειγμα. Αφηρημένη σύλληψη αυτών των τμημάτων μέσα από έννοιες (δηλ. λέξεις που αναφέρονται σε ένα πράγμα το οποίο όμως παρομοιάζουν πάντα με πολλά άλλα, αποσιωπώντας άλλα στοιχεία του = πολύ ενεργητική ανάπλαση του κόσμου τόσο γιατί κάθε φορά παραπέμπουμε νοητικά σε άλλα πράγματα όσο και γιατί δεν «βλέπουμε» ή παραγκωνίζουμε άλλα στοιχεία της άμεσης εμπειρίας). Έλεγχο της σκέψης και του κόσμου. Κάθε φορά που μιλάμε οργανώνουμε τη σκέψη μας, δηλαδή το πώς κατανοούμε τον κόσμο αλλά και το πώς παρεμβαίνουμε σε αυτόν.

89 Κυρίως 20ος αιώνας: κυρίαρχη η θέση ότι η σκέψη πλάθεται από τη γλώσσα
Κυρίως 20ος αιώνας: κυρίαρχη η θέση ότι η σκέψη πλάθεται από τη γλώσσα Γλωσσική στροφή στη φιλοσοφία: τα αόρατα νοητικά φαινόμενα μπορούν να μελετηθούν με κάποια ασφάλεια μέσα από την εκδήλωσή τους στη γλώσσα, δηλ. ένα φαινόμενο πιο απτό και συνειδητό. H γλώσσα το κλειδί για πρόσβαση στη σκέψη παράθυρο ή οθόνη στη σκέψη Ποικίλα όμως ρεύματα που διαφοροποιούνται ιστορικά

90 Εγκαινίαση γλωσσικής στροφής, τέλη 19ου αιώνα Frege, Γερμανός μαθηματικός, φιλόσοφος και πατέρας της σύγχρονης λογικής Η σκέψη κατευθύνεται, σχηματοποιείται, καθίσταται δυνατή από τη γλώσσα Η γλώσσα ένα σύστημα ή πλέγμα αλληλένδετων εννοιών και όχι απλώς ένας κατάλογός τους [στο πνεύμα της γλωσσολογίας σήμερα]

91 Δύο λέξεις μπορεί να έχουν ίδια αναφορά αλλά διαφορετική σημασία
Νόημα λέξεων: Σημασία: το αφηρημένο νόημα μιας λέξης όπως ορίζεται με βάση άλλες λέξεις Αναφορά: το συγκεκριμένο φαινόμενο στο οποίο αναφέρεται μια λέξη κάθε φορά ή το φάσμα αυτών των φαινομένων Δύο λέξεις μπορεί να έχουν ίδια αναφορά αλλά διαφορετική σημασία παππούς, γιός για το ίδιο πρόσωπο Αφροδίτη, πλανήτης, σφαίρα για το ίδιο ουράνιο σώμα

92 Η γλωσσική κατασκευή της σκέψης/κατανόησης
Dummett (1973, 505) μελετητής του Frege: Διατείνεται ότι για τον Φρέγκε: «Το ότι συλλαμβάνουμε την πραγματικότητα σαν να απαρτίζεται από διακριτά αντικείμενα απορρέει από την εφαρμογή του εννοιακού μας συστήματος που πραγματώνεται στη γλώσσα σε μια πραγματικότητα που δεν είναι καταρχάς διαρθρωμένη». [βλ. αργότερα θεωρίες γλωσσολογίας που διατείνονται ότι η γλώσσα διαχωρίζει τον κόσμο σε αντικείμενα και συμβάντα, Halliday 1984]

93 Σε μια πρώτη ωστόσο περίοδο της «γλωσσικής στροφής»
το ρεύμα του λογικού θετικισμού ασχολείται με το εάν οι καθημερινές γλώσσες περιορίζουν τις δυνατότητες της σκέψης. Επανακάμπτει συνεπώς η καχυποψία του αγγλοσαξονικού εμπειρισμού απέναντι στη γλώσσα. Το αίτημα για καθαρισμό της γλώσσας από τα μη έλλογα στοιχεία της και για κατασκευή μιας οικουμενικής λογικής γλώσσας (Russell, Wittgenstein 1923, Carnap).

94 και μέσα σε αυτή την καχυποψία,
Ακόμη ωστόσο και μέσα σε αυτή την καχυποψία, δηλ. την ανάδειξη αρνητικών προεκτάσεων γλώσσας Σε αντίθεση με επικοινωνιακή θεώρηση της γλώσσας, η σκέψη εμφανίζεται να καθορίζεται από τη γλώσσα Βλ. χαρακτηριστικά Wittgenstein (1923): «τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου»

95 Μεταγένεστερο έργο Wittgenstein (1953) και επίγονοι
Μεταπολεμική φιλοσοφία του νου και της γλώσσας ποικίλα και διαφορετικά ρεύματα συγκλίνουν στο ότι: η γλώσσα διαμορφώνει τη σκέψη και την καθιστά δυνατή Κυρίως: Μεταγένεστερο έργο Wittgenstein (1953) και επίγονοι ΗΠΑ: ρεύματα όπως ο πραγματισμός (βλ. κυρίως Quine 1961, 1969 αν και με ρίζες στο λογικό θετικισμό) και ο μπηχαβιορισμός (βλ. κυρίως Ryle 1949, Sellars 1963).

96 Bιτγκενστάιν Μεταγενέστερο έργο και επίγονοι
Ριζική στροφή σκέψης Wittgenstein (1953) Philosophical Investigations: Η σκέψη είναι εξ ορισμού γλωσσική. Δεν υπάρχουν έννοιες εκτός της γλώσσας (βλ. χαρακτηριστικά και McDowell 1994). Τα ζώα και τα μωρά δεν σκέπτονται. Μεγάλη διαφορά απ’ όσους αναγνωρίζουν σκέψη στα ζώα, αν και πρωτόγονη μόνο «πρωτοσκέψη».

97 Koυάϊν (Quine) φιλόσοφος και θεωρητικός της λογικής
Η σύλληψη ακόμη και φυσικών οντοτήτων καθορίζεται από τη γλώσσα [θυμίζει Φρέγκε]: δηλ. όχι μόνο οι αφηρημένες επιστημονικές έννοιες αλλά και οι πιο καθημερινές για φυσικά αντικείμενα. Επιπλέον, αδύνατη η ακριβής μετάφραση από μια γλώσσα σε άλλη, γιατί κάθε γλώσσα περιγράφει τον κόσμο λίγο διαφορετικά.

98 Μεταγένεστερο έργο Wittgenstein (1953) και επίγονοί του
Ριζική στροφή σκέψης Bιτγκενστάιν προς τη σημασία της γλώσσας στον καθορισμό της σκέψης Η σκέψη είναι εξ ορισμού γλωσσική. Δεν υπάρχουν έννοιες εκτός της γλώσσας (βλ. πιο χαρακτηριστικά McDowell 1994). Τα ζώα και τα μωρά δεν σκέπτονται. Αντιθέτως, άλλοι αναγνωρίζουν σκέψη στα ζώα, αν και πρωτόγονη ή «πρωτοσκέψη».

99 η υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου Ωστόσο,
Ωστόσο, ρεύματα που υποστηρίζουν γλωσσική μεσολάβηση της σκέψης παραμένουν στο περιθώριο της γνωσιακής επιστήμης όπου κυριαρχεί η υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου Ωστόσο, μεταστροφή του κλίματος από τη δεκαετία του ’90: όταν μεσολάβηση γλώσσας στη σκέψη αρχίζει να υποστηρίζεται ακόμη και εντός της υπολογιστικής αναπαραστασιακής θεωρίας (π.χ. Carruthers 1996, 2001).

100 Oι επιστημονικοί προβληματισμοί
Ο ρόλος της γλώσσας στη νόηση, ειδικότερα στη συγκρότηση της σκέψης, έχει απασχολήσει ρητά δύο παραδόσεις: Διεπιστημονικά πεδία ανθρωπογλωσσολογίας και ψυχογλωσσολογίας που διερευνούν το εάν σκεπτόμαστε διαφορετικά σε κάθε γλώσσα. Ψυχολογία της νόησης, κατεξοχήν το έργο του Βυγκότσκι που εξετάζει τη σχέση γλώσσας και σκέψης

101 Γλωσσική σχετικότητα: Διαφορές σκέψης ανάλογα με τη γλώσσα αρχικά στην αμερικανική γλωσσική ανθρωπολογία αφορμή η επαφή με γλώσσες και πολιτισμούς Ινδιάνων αλλά και ρίζες στο γερμανικό ρομαντισμό Boas (1911) Sapir (1921) Whorf (δεκαετία 30)

102 Επίγονοι αμερικανικής γλωσσικής ανθρωπολογίας
Γλωσσοανθρωπολόγοι κυρίως δεκαετία ‘40 και ’50 που συνεχίζουν έργο παλαιότερων κυρίως με εθνογραφικές έρευνες Ψυχογλωσσολόγοι κυρίως δεκαετία ’50, όταν οι θέσεις της γλωσσικής ανθρωπολογίας αναδιατυπώνονται ως υπόθεση της γλωσσικής σχετικότητας που μπορεί να ελεγχθεί πειραματικά. Ανθρωπογλωσσολογία από δεκαετία ‘80 και μετά που εν μέρει συνεχίζει και εν μέρει επικρίνει γλωσσική ανθρωπολογία, υποδεικνύοντας κυρίως ότι δεν έλαβε υπόψη ότι μια γλώσσα δεν χρησιμοποιείται πανομοιότυπα από τους ομιλητές της. Νεογουορφισμός: πειραματική κυρίως έρευνα σε διάφορες γλωσσο- και γνωσιοεπιστήμες από δεκαετία ‘90 κυρίως για το εάν γλωσσικές διαφορές συνεπάγονται και διαφορές σκέψης.

103 L.S.Vygotsky Ευρώπη μεσοπολέμου ο ρόλος της γλώσσας στη σκέψη γενικότερα στο βιβλίο του Βυγκότσκι Σκέψη και Γλώσσα (1934): η σκέψη δεν εκφράζεται απλώς από τις λέξεις αλλά αναδύεται μέσω αυτών.

104 Ωστόσο θέση για τη σχέση γλώσσας και σκέψης έμμεσα και σε άλλα πεδία
Ωστόσο θέση για τη σχέση γλώσσας και σκέψης έμμεσα και σε άλλα πεδία 1. Ψυχολογικός συμπεριφορισμός/μπηχαβιορισμός (Watson 1925) η σκέψη ως σιωπηρή ομιλία Aποδεικνύεται ανεδαφική υπόθεση όταν σε πείραμα αναισθητοποιούνται τα όργανα άρθρωσης αλλά οι άνθρωποι εξακολουθούν να σκέπτονται

105 η σκέψη είναι ένα ασαφές αχαρτογράφητο νεφέλωμα.
Γλωσσολογία Σωσύρ (1916): Παράδοση νεοκαντιανισμού «Χωρίς τη γλώσσα η σκέψη είναι ένα ασαφές αχαρτογράφητο νεφέλωμα. Οι ιδέες δεν προϋπάρχουν και τίποτα δεν είναι διακριτό πριν την εμφάνιση της γλώσσας». Ταύτιση γλώσσας και σκέψης Πιθανή και η σχετικότητα της σκέψης ανάλογα με τη γλώσσα, αν και ο Σωσύρ δεν επεξεργάστηκε αυτή την πιθανότητα. Ωστόσο, προκύπτει η πιθανότητα, εφόσον θεωρεί αδύνατη τη σύγκριση των γλωσσών Πώς ακριβώς προέκυψε αυτή η ιδέα;; →→

106 και την αναφορά της σε συγκεκριμένα φαινόμενα του κόσμου π.χ. «μολύβι»
Ο Σωσύρ βασίστηκε στη διάκριση του φιλόσοφου Frege ανάμεσα στη σημασία και την αναφορά μιας λέξης, δηλ. το αφηρημένο νόημά της και την αναφορά της σε συγκεκριμένα φαινόμενα του κόσμου π.χ. «μολύβι» Σημασία: αντικείμενο μυτερό, μακρύ και λεπτό....με το οποίο γράφουμε Αναφορά: πολλά συγκεκριμένα αντικείμενα που διαφέρουν μάλιστα πολύ μεταξύ τους σε μέγεθος, χρώμα κλπ.

107 Ωστόσο, ο Σωσύρ εξοβέλισε πλήρως
την έννοια της αναφοράς από τη γλωσσολογία Ορίζει το γλωσσικό σημείο (κατεξοχήν τη λέξη) με βάση ομοιότητες και διαφορές του από τα υπόλοιπα σημεία μιας γλώσσας και όχι με βάση την αναφορά του σε φαινόμενα του κόσμου (δηλ. προκρίνει την αφηρημένη έννοια που υποδηλώνει) Η σκέψη καθορίζεται έτσι μόνο από τη λογική της γλώσσας

108 για τους εξής τουλάχιστον λόγους:
Ωστόσο, ο ρόλος της γλώσσας στην οικοδόμηση της σκέψης παραμερίζεται στη συνέχεια και στη γλωσσολογία για τους εξής τουλάχιστον λόγους: Κυριάρχησαν ρεύματα που αφαίρεσαν το νόημα από αντικείμενο γλωσσολογίας και είδαν τη γλώσσα ως αγωγό της σκέψης (κατεξοχήν η θεωρία του Τσόμσκι). ΄Οταν κατ’ εξαίρεση εστίασαν στο νόημα βασίστηκαν στη φιλοσοφική θεωρία που το ορίζει με βάση τη σχέση του με τον κόσμο, δηλαδή την αναφορά. Αντίληψη άκρως διαφορετική από Σωσύρ και Φρέγκε: το γλωσσικό νόημα ως φωτογράφηση του κόσμου και όχι νοητική ανάπλασή του. Κυριαρχία στη γνωσιακή επιστήμη ιδέας ότι η σκέψη και η γλώσσα καθολικές: η σκέψη έμφυτη στην κυρίαρχη θεωρία του νου και οι γλώσσες κατά βάση ίδιες παρά τις διαφορές τους στην κυρίαρχη θεωρία της γλώσσας.

109 Η καθολικότητα της σκέψης και της γλώσσας δηλ
Η καθολικότητα της σκέψης και της γλώσσας δηλ. το αντίθετο της σχετικότητας κυρίαρχο δόγμα της γνωσιακής επιστήμης Πώς κατέστη κυρίαρχο; Στη γλωσσολογία κυριαρχεί η θεωρία του Chomsky, που υποστηρίζει ότι οι γλώσσες διέπονται από σημαντικές ομοιότητες (Καθολική Γραμματική) και αναπτύσσονται γιατί ο κοινός αυτός πυρήνας τους προικοδοτείται βιολογικά σε όλους (μέσ από τα γονίδια). Επιπλέον, η γλώσσα δεν συνιστά νόημα αλλά το μέσο μεταφοράς του. Στη γνωσιακή επιστήμη κυριαρχεί η θεωρία του Fodor για το νου (1975): έμφυτες οι έννοιες με βάση τις οποίες σκεφτόμαστε και τις οποίες κατονομάζουν απλώς οι λέξεις.

110 Το δόγμα της καθολικότητας ισχυρό
Υποβαθμίζει συζήτηση για γλωσσική μεσολάβηση σκέψης αλλά και άλλα ζητήματα, π.χ. εύρος διαγλωσσικών διαφορών Σφραγίζει ακόμη και την ανθρωπολογία, κοινωνική επιστήμη που αναδεικνύει συνήθως σχετικότητα και γενικότερα την κοινωνική οικοδόμηση της σκέψης. Ειδικότερα η γνωσιακή ανθρωπολογία στις ΗΠΑ: βαθύτερες διαγλωσσικές ομοιότητες και επιφανειακές μόνο διαφορές γλωσσών μέσα από εμπειρικές μελέτες, π.χ. για λέξεις για τα χρώματα (Berlin & Kay 1969), τη συγγένεια (Lounsbury 1965, 1969) την εθνοβιολογία, δηλ. τα ζώα και φυτά (Berlin 1992)

111 Η σχέση γλώσσας και νόησης
Από δεκαετία ’90 Η σχέση γλώσσας και νόησης Ειδικότερα ο ρόλος της γλώσσας στη σκέψη απασχολεί όλο και πιο ανοιχτά τις επιστήμες της γλώσσας (μεταξύ άλλων τη θεωρητική γλωσσολογία) και τις επιστήμες του νου (κυρίως τις γνωσιακές επιστήμες),

112 Μεταστροφή κλίματος αρχίζει από δεκαετία ‘80
Καταλύτες: Νέα ρεύματα στη γλωσσολογία: αντίλογος γνωσιακής-λειτουργικής γλωσσολογίας στη φορμαλιστική θεωρία Τσόμσκι Νέα ρεύματα στη γνωσιακή επιστήμη που αντικρούουν την υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου υπογραμμίζουν τη σημασία του σώματος και του κοινωνικού περιβάλλοντος στην οικοδόμηση της σκέψης. Επανάκαμψη κοινωνικών προσεγγίσεων γλώσσας και νου (κυρίως αναβίωση θεωρίας Bυγκότσκι αλλά και κοινωνικών προσεγγίσεων γλώσσας)

113 Αποτελέσματα εξελίξεων:
Επιστροφή νοήματος στα ζητούμενα της γλωσσολογίας Ειδικότερα, επανάκαμψη στη θέση του Σωσύρ ότι μορφή και νόημα δύο αναπόσπαστες όψεις γλωσσικού σημείου. Η γλώσσα ως «συμβολικός» και όχι «υπολογιστικός κώδικας», δηλ. ως νόημα και όχι αγωγός νοήματος. Κάθε διαφοροποίηση μορφής συνεπάγεται και διαφοροποίηση νοήματος. Ως εκ τούτου, κάθε περιγραφή της γλώσσας έχει συνέπειες για τη σχέση γλώσσας και σκέψης και ειδκότερα το ζήτημα καθολικότητας/σχετικότητας.

114 Η γλώσσα δεν φωτογραφίζει την πραγματικότητα
Επανάκαμψη μιας προσέγγισης του νοήματος που αντικρούει την κυρίαρχη θεωρία του (της επαληθευσιμότητας) στη φιλοσοφία και γλωσσολογία Η γλώσσα δεν φωτογραφίζει την πραγματικότητα ή δεν αναφέρεται απλώς σε αυτήν, αλλά την ερμηνεύει. Το ίδιο γεγονός ή πράγμα μπορεί να ερμηνευτεί διαφορετικά, όχι μόνο διαγλωσσικά αλλά και εντός της ίδιας γλώσσας. Π.χ. μέσω παθητικής ή ενεργητικής φωνής : Το σπίτι γκρεμίστηκε / Το συνεργείο γκρέμισε το σπίτι. άλλη υποκειμενική θέαση του ίδιου γεγονότος: ο δράστης είτε αφανίζεται είτε αναδεικνύεται

115 Επίσης, αναζωογόνηση διαγλωσσικών συγκρίσεων στον κλάδο της τυπολογίας Η γλώσσα δεν είναι ίδια παντού Τυπολογία: Ρίζες στην ιστορική-συγκριτική γλωσσολογία 19ου αιώνα. Μελέτη πολλών και πολύ διαφορετικών γλωσσών για να αναδειχτεί εύρος διαφορών. Περιγραφή και εξήγηση διαγλωσσικών ομοιοτήτων και διαφορών. Ανάδειξη μεταξύ άλλων διαφορετικών τύπων γλώσσας.

116 Ευρήματα: Διαγλωσσικές διαφορές ποικίλες, σύνθετες και ενίοτε μεγάλες
Ευρήματα: Διαγλωσσικές διαφορές ποικίλες, σύνθετες και ενίοτε μεγάλες π.χ. Διαφορές ακόμη και στην εννοιοδότηση του φυσικού χώρου, δηλ. φαινομένου όπου δεν θα αναμέναμε διαφορές γιατί ο χώρος απτό φαινόμενο που προσλαμβάνουμε με το ίδιο σώμα (ίδιες αισθήσεις και νευρικό σύστημα). Ενώ η γλωσσική ανθρωπολογία στις ΗΠΑ (βλ. κατεξοχήν Whorf) αντιπαρέθετε μια «κοινή μέση ευρωπαϊκή» γλώσσα με τις γλώσσες των Ινδιάνων, αναδεικνύονται σημαντικές διαφορές ακόμη και σε τόσο συγγενικές ευρωπαϊκές γλώσσες όσο η γερμανική, η ολλανδική, η αγγλική και η γαλλική (βλ. π.χ. Caroll 1993, Talmy 1985, 2002, Bowerman 2003, Levinson 2004).

117 Διαφορές στην εννοιοδότηση του χώρου: Χώρος = σχέσεις μεταξύ αντικειμένων πιο αφηρημένη έννοια απ’ ότι φαίνεται αρχικά: π.χ. Βασικές προθέσεις αντίστοιχες του «μέσα», «πάνω» Iσπανικά: en (όπως το αόριστο ελληνικό σε) Αγγλικά: οn, in Oλλανδικά: οp, ann, in

118

119 Αγγλικά: Οn: In: 119

120 Koρεάτικα: 5 λέξεις αντίστοιχες των 2 της αγγλικής: Π.χ.
«πάνω»: σφιχτά, χαλαρά, σε οριζόντια επιφάνεια, καπέλο «μέσα»: σφιχτά ή χαλαρά

121 Οι διαγλωσσικές διαφορές πολλές και ολοφάνερες μεν, αλλά:
Πώς αξιολογούμε τη σημασία τους για τη σκέψη; Συνεπάγονται οπωσδήποτε διαφορές σκέψης και γενικότερα νόησης-αντίληψης;

122 Π.χ. Γνωσιακή γλωσσολογία:
Γλωσσική σχετικότητα περιορίζεται όμως σήμερα σε αρκετά ρεύματα από καθολικές δυναμικές «σχετικότητα εν μέσω καθολικότητας» Π.χ. Γνωσιακή γλωσσολογία: Η γλώσσα δεν είναι αυθαίρετη (όπως στον Σωσύρ, Τσόμσκι), αλλά εκπορεύεται από την προγλωσσική αντίληψη και νόηση. Δεν συνιστά συνεπώς ξένο σώμα που σχηματοποιεί σαν καλούπι τη σκέψη. Η νόηση δεν οικοδομείται μόνο κοινωνικοπολιτισμικά αλλά καθορίζεται και από το σώμα. Διέπεται συνεπώς και από μια καθολική διάσταση, προϊόν της λειτουργίας του νευρικού συστήματος και των αισθητηρίων οργάνων όπως και της αλληλεπίδρασης σώματος-φυσικού κόσμου. Η έννοια της σωματικότητας κομβική στη μελέτη νόησης και γλώσσας (Johnson 1987, Lakoff & Johnson 1989, Α. Clark 1998). Η σκέψη δεν σχηματοποιείται αποκλειστικά από τη γλώσσα, όσο κι αν η γλώσσα καθοριστική (μεσολαβεί πάνω απ’ όλα και η αντίληψη).

123 Συνάντηση εξελίξεων στη γλωσσολογία με εξελίξεις σε άλλα πεδία
Συνάντηση εξελίξεων στη γλωσσολογία με εξελίξεις σε άλλα πεδία Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στην θεωρία της νόησης: Κέντρο Ψυχοκοινωνικών Μελετών του Σικάγου, δεκαετία ΄80 Μεταξύ άλλων, η θέση του Βυγκότσκι για μεσολάβηση της γλώσσας στην ανάπτυξη της σκέψης επιδέχεται επιτέλους επεξεργασία. Π.χ. Wertsch (1985, 1991, 1998): θεωρία της σημείωσης, δηλ. νοηματοδότησης μέσω σημείων, με βάση τον Βυγκότσκι αλλά και την κοινωνική γλωσσολογία των Bakhtin και Voloshinov. Lucy (1992a,b, 1996): Η πλέον συστηματική αποτίμηση των μέχρι τότε υποθέσεων και ερευνών για το ρόλο της γλώσσας στη νόηση. Εγκαθιδρύει ένα πρόγραμμα εμπειρικής διερεύνησης της γλωσσικής σχετικότητας. Επιστήμες γλώσσας συναντώνται με τη θεωρία του Βυγκότσκι για τη σχέση γλώσσας και νου.

124 Εξελίξεις στη γνωσιακή επιστήμη:
Νέες θεωρίες του νου κυρίως στην τεχνητή νοημοσύνη (βλ. κυρίως τον φιλόσοφο Α. Clark 1996, 1998) Σύζευξη νου-σώματος-περιβάλλοντος (αρχικά στη ρομποτική) Αμφισβήτηση της έννοιας της αναπαράστασης (νευρωνικά δίκτυα στην πληροφορική) Ρεύματα της γνωσιακής αναπτυξιακής ψυχολογίας (συγγένειες με έργο Βυγκότσκι και Πιαζέ), π.χ. Gentner και συνεργάτες: πώς η αναλογική σκέψη –κρίσιμη δυνατότητα της ανθρώπινης σκέψης- ενισχύεται καθοριστικά από τη γλώσσα –ειδικότερα από λέξεις που κωδικοποιούν αφηρημένες σχέσεις μεταξύ οντοτήτων όπως «ίδιο», «διαφορετικό»- αν και θεμελιώνεται σε προγλωσσική σύλληψη της ομοιότητας/διαφοράς με βάση μόνο αισθητηριακά δεδομένα.

125 Πρόσφατες μεταστροφές προς τη σχετικότητα
Η αναβίωση της σημασίας που μπορεί να έχει η γλώσσα για τη νόηση έχει οδηγήσει για πρώτη φορά σε διάλογο τα αντίπαλα ρεύματα με βάση εμπειρικά και λογικά επιχειρήματα (π.χ. τόμοι των Carruthers & Boucher 1998, Gentner & Goldin-Meadow 2003, κείμενα στο περιοδικό Cognition). Αναγνώριση στο πλαίσιο του κυρίαρχου ρεύματος της γνωσιακής επιστήμης κάποιας μεσολάβησης της γλώσσας στη σκέψη. Π.χ. Η γνωσιακή ψυχολόγος Spelke (2003) που υποστήριξε τη δεκαετία του ‘80 το έμφυτο της σκέψης μέσα από μελέτες του βρέφους, εστιάζει πλέον στο πώς νέα συστήματα σκέψης καθίστανται δυνατά μόνο μέσω της γλώσσας.