Η μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη, μνήμη, αντίληψη κλπ. ή ο γνωσιακός ρόλος της ή ο ρόλος της γλώσσας στο νου ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ 1.

Παρουσίαση με θέμα: "Η μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη, μνήμη, αντίληψη κλπ. ή ο γνωσιακός ρόλος της ή ο ρόλος της γλώσσας στο νου ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ 1."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Η μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη, μνήμη, αντίληψη κλπ. ή ο γνωσιακός ρόλος της ή ο ρόλος της γλώσσας στο νου ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ 1. Στη φιλοσοφία 2. Στις επιστήμες 1

2 Ερωτήματα για το ρόλο της γλώσσας στη νόηση επαναδιατυπώνονται πρόσφατα μετά από μακρά περιθωριοποίησή τους στα κυρίαρχα ρεύματα των επιστημών της γλώσσας και του νου Απαγορευμένα ουσιαστικά στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα. Απαγορευμένα ουσιαστικά στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα. Επανέρχονται όμως στα τέλη του 20 ου αιώνα. Επανέρχονται όμως στα τέλη του 20 ου αιώνα. 2

3 3 Ισχυρή αντίδραση στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα απέναντι στη μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη γιατί η σκέψη θεωρείται τότε έμφυτη και προγενέστερη της γλώσσας Ακόμη όμως ισχυρότερη αντίδραση στο ειδικότερο ενδεχόμενο η συγκεκριμένη γλώσσα με την οποία επικοινωνούμε συνήθως να επηρεάζει τις νοητικές μας διεργασίες, oδηγώντας μας ανάλογα με τη γλώσσα π.χ. π.χ. να εστιάζουμε την προσοχή μας να εστιάζουμε την προσοχή μας σε διαφορετικές όψεις της πραγματικότητας ή να σκεφτόμαστε με βάση διαφορετικές έννοιες;

4 Στην καθημερινή ζωή βαθιά ριζωμένες ιδέες αν και αντικρουόμενες για το ρόλο της γλώσσας στη σκέψη: ΑΦΕΝΟΣ Η σκέψη στηρίζεται και δρομολογείται από τη γλώσσα Η πεποίθηση αυτή φαίνεται π.χ. σε n Πολιτικές παρεμβάσεις για μετονομασίες φαινομένων ώστε να τροποποιηθούν οι συνειδήσεις και οι πρακτικές μιας κοινωνίας (οι φεμινιστικές απόπειρες για εξάλειψη του σεξισμού, οι ευφημισμοί στον πολιτικό λόγο και γενικότερα οι γλώσσες πολιτικής χειραγώγησης των αντιδημοκρατικών καθεστώτων …). n Υποτίμηση όσων θεωρούμε ότι δεν μιλούν όπως «πρέπει» (π.χ. Όταν οι νέοι κατακρίνονται για λεξιπενία έμμεσα χαρακτηρίζονται και φτωχοί στη σκέψη) 4

5 ΑΦΕΤΕΡΟΥ Η σκέψη προηγείται της γλώσσας και εκφράζεται απλώς από αυτήν. Αντανακλάται στην πεποίθηση ότι Αντανακλάται στην πεποίθηση ότι η σκέψη είναι κατά βάση κοινή στα ανθρώπινα όντα, η σκέψη είναι κατά βάση κοινή στα ανθρώπινα όντα, ανεξάρτητα από τις διαφορετικές τους γλώσσες και παρά τις σποραδικές δυσκολίες μετάφρασης. ανεξάρτητα από τις διαφορετικές τους γλώσσες και παρά τις σποραδικές δυσκολίες μετάφρασης. 5

6 Ισχυρή αντίδραση απέναντι στο γνωσιακό ρόλο της γλώσσας Αναδύεται κυρίως στη γνωσιακή επιστήμη, δηλ. την κύρια επιστήμη του νου και ειδικότερα στο κυρίαρχο ρεύμα της στο δεύτερο μισό του 20 ου αιώνα, ▼ περιθωριοποίηση ερωτημάτων για σχέση γλώσσας-νόησης γενικότερα. Βλ. πιο χαρακτηριστικά, Pinker 1994 στο δημοφιλές βιβλίο To γλωσσικό ένστικτο (όπου διατείνεται ότι η μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη στερείται επιστημονικής σοβαρότητας) 6

7 ‘Οσοι αρχίζουν προς το τέλος του 20 ου αιώνα να αμφισβητούν την απαγόρευση της συζήτησης για το ρόλο της γλώσσας στο νου, περιγράφουν το κλίμα που προηγήθηκε π.χ. ως εξής: - Ψυχολόγοι Gentner & Goldin-Meadow (2003): «όποιος έθετε το ζήτημα κινδύνευε έως σχετικά πρόσφατα να θεωρηθεί παράφρων». -Γλωσσολόγοι Gumperz & Levinson (1996: 22): «στις μέρες μας η ιδέα ότι η γλώσσα θα μπορούσε να καθορίσει (έστω και αμυδρά) τη φύση των διεργασιών σκέψης αποπνέει κάτι παραπάνω από απλό αναχρονισμό∙ αντίθετα, φαίνεται ότι ανήκει σε μια εντελώς διαφορετική εποχή, πριν από τη σοβαρή μελέτη του νου ως μηχανής επεξεργασίας πληροφοριών». 7

8 Αντιθέτως, στις κοινωνικές επιστήμες (κατεξοχήν στη γλωσσική ανθρωπολογία) και ορισμένα ρεύματα της φιλοσοφίας Κυριάρχησε η αντίληψη ότι η σκέψη πλάθεται από τη γλώσσα η σκέψη πλάθεται από τη γλώσσα Ιδέα που επανέρχεται στα τέλη 20 ου αιώνα 8

9 9 Το γενικότερο ζήτημα: Ποια η σχέση γλώσσας και νόησης; σε πρώτη σκέψη, δύο λογικά εκδοχές: 1. Η γλώσσα επηρεάζει τη νόηση 2. Η νόηση επηρεάζει τη γλώσσα Αν και όπως θα δούμε η κατάσταση πιο περίπλοκη

10 Α’ εκδοχή ερωτήματος: Nόηση επηρεάζει γλώσσα; 10 ΝΟΗΣΗΑντίληψη;Μνήμη; ‘Εννοιες;.... ΓΛΩΣΣΑΛεξιλόγιο;Σύνταξη;Αφηγήσεις;.....

11 Παράδειγμα θέσης για καθορισμό γλώσσας από νόηση Η αντίληψη καθορίζει το λεξιλόγιο των χρωμάτων Μελέτες που υποστηρίζουν ότι η όραση (ειδικότερα η κοινή σε όλους τους ανθρώπους νευροφυσιολογία της, οι οπτικοί κώνοι δηλαδή), το τί χρώματα μπορούμε να δούμε και πώς ακριβώς καθορίζουν τί λέξεις για χρώματα μπορεί να εμπεριέχουν οι γλώσσες μπορεί να εμπεριέχουν οι γλώσσες (π.χ. Berlin & Kay 1969) 11

12 Ιεραρχία των λέξεων για χρώματα στις γλώσσες του κόσμου Οι γλώσσες διαφέρουν πολύ μεταξύ τους στον αριθμό των λέξεων για χρώματα, από 2 μόνο λέξεις σε πάρα πολλές. Όμως όταν έχουν 2 λέξεις, τότε αυτές πάντα λευκό και μαύρο, όταν 3 λέξεις και κόκκινο, όταν 5 και πράσινο-κίτρινο.... λευκό μαύρο κόκκινο πράσινο κίτρινο μπλέκαφέ μωβ ροζ πορτοκαλί γκρι <<<< (Berlin & Kay 1969) <

13 Psychology, 4/e by Saul Kassin ©2004 Prentice Hall Οι διαφορές λεξιλογίου δεν επηρεάζουν όμως την αντίληψη των χρωμάτων σύμφωνα με τις μελέτες της ψυχολόγου Rosch (1971, 1972) [Αν και άλλοι διαφωνούν αργότερα] Γλώσσα ντάνι μόνο δύο λέξεις για χρώματα: Mόλα για όλα τα φωτεινά στην αριστερή στήλη και Μίλι για τα μη φωτεινά στη δεξιά στήλη Γλώσσα ντάνι μόνο δύο λέξεις για χρώματα: Mόλα για όλα τα φωτεινά στην αριστερή στήλη και Μίλι για τα μη φωτεινά στη δεξιά στήλη Ομιλητές της αντιλαμβάνονται όμως τις διαφορές χρωμάτων σε πειράματα Ομιλητές της αντιλαμβάνονται όμως τις διαφορές χρωμάτων σε πειράματα

14 Πρόσθετο παράδειγμα θέσης για επίδραση νόησης σε γλώσσα: Θεωρία Πιαζέ για ανάπτυξη γλώσσας και σκέψης Θεωρία Πιαζέ για ανάπτυξη γλώσσας και σκέψηςπ.χ. Γλώσσα εμφανίζεται μόνο όταν τα παιδιά έχουν αναπτυχθεί νοητικά ώστε να μπορούν να χειρίζονται σύμβολα, κάποτε στο στο πρώτο μισό 2 ου χρόνου ζωής. Γλώσσα μία μόνο εκδήλωση της συμβολικής σκέψης (βλ. επίσης τις χειρονομίες στα παιχνίδια προσποίησης). Γλώσσα εμφανίζεται μόνο όταν τα παιδιά έχουν αναπτυχθεί νοητικά ώστε να μπορούν να χειρίζονται σύμβολα, κάποτε στο στο πρώτο μισό 2 ου χρόνου ζωής. Γλώσσα μία μόνο εκδήλωση της συμβολικής σκέψης (βλ. επίσης τις χειρονομίες στα παιχνίδια προσποίησης). 14

15 Επιτεύγματα όπως η διατήρηση της ύλης περίπου στα 7 έτη δεν εξαρτώνται από τη γλώσσα. Πειράματα διδασκαλίας λέξεων όπως «περισσότερο» και «λιγότερο» δεν επιτάχυναν αυτό το επίτευγμα. Επιτεύγματα όπως η διατήρηση της ύλης περίπου στα 7 έτη δεν εξαρτώνται από τη γλώσσα. Πειράματα διδασκαλίας λέξεων όπως «περισσότερο» και «λιγότερο» δεν επιτάχυναν αυτό το επίτευγμα.

16 Β’ εκδοχή: Γλώσσα επηρεάζει νόηση; το κομβικό άλλωστε ερώτημα μαθήματος 16 ΓΛΩΣΣΑΝΟΗΣΗ

17 Παράδειγμα θέσης για γλωσσικό καθορισμό νόησης Θεωρία Βυγκότσκι για ανάπτυξη σκέψης: Η σκέψη δεν είναι έμφυτη, ούτε εξαρτάται μόνο από το τί μπορεί να καταφέρει κάθε νους ατομικά. Η σκέψη οικοδομείται μέσα από τη συμβολή της κοινωνίας, δηλ. του πολιτισμού και της αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Η σκέψη δεν είναι έμφυτη, ούτε εξαρτάται μόνο από το τί μπορεί να καταφέρει κάθε νους ατομικά. Η σκέψη οικοδομείται μέσα από τη συμβολή της κοινωνίας, δηλ. του πολιτισμού και της αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Η αφηρημένη σκέψη είναι πάντα γλωσσικά αρθρωμένη. Ενισχύεται δε από τους μονολόγους προς τον εαυτό, αρχικά στα παιχνίδια προσποίησης της προσχολικής ηλικίας. Η αφηρημένη σκέψη είναι πάντα γλωσσικά αρθρωμένη. Ενισχύεται δε από τους μονολόγους προς τον εαυτό, αρχικά στα παιχνίδια προσποίησης της προσχολικής ηλικίας. 17

18 Πρόσθετο παράδειγμα Το χρώμα είναι ένα συνεχές κυμάτων φωτός Μετριέται αντικειμενικά με βάση μήκος κύματος Μετριέται αντικειμενικά με βάση μήκος κύματος Ο άνθρωπος βλέπει μόνο τα μήκη 400-700 (όχι π.χ. υπέρυθρα) Ο άνθρωπος βλέπει μόνο τα μήκη 400-700 (όχι π.χ. υπέρυθρα) Συνεχές δεν διαχωρίζεται όμως αντικειμενικά, παρά μόνο από τις λέξεις των γλωσσών. Συνεχές δεν διαχωρίζεται όμως αντικειμενικά, παρά μόνο από τις λέξεις των γλωσσών. 400nm 550nm 700nm Μήκος κύματος

19 Το χρώμα ως συνεχές κυμάτων φωτός επιμερίζουν οι γλώσσες με τις λέξεις η κάθε μια με διαφορετικό τρόπο (ακόμη κι αν κάποιες ομοιότητες μεταξύ τους) Βλ. διαφορετική κατάτμηση ανάμεσα στην αγγλική και τη γλώσσα μπερίνμο της Αφρικής → 19

20 αγγλική μπερίνμο (Davidoff, 2001)

21 Συνέπειες για την αντίληψη χρωμάτων από διαφορετική κατάτμηση σε κάθε γλώσσα Π.χ. Mελέτες Κay & Kempton (1984), Davies & Corbett (1997) Φάσμα χρωμάτων που στα ελληνικά θεωρούμε αποχρώσεις του πράσινου και του γαλάζιου-μπλέ, διαχωρίζονται διαφορετικά ανά γλώσσα με συνέπειες για τη νόηση: Ομιλητές γλώσσας ταραχουμάρα: δεν διακρίνουν ανάμεσα σε πράσινο και μπλε γιατί μόνο μία λέξη γι’ αυτά. Ομιλητές γλώσσας ταραχουμάρα: δεν διακρίνουν ανάμεσα σε πράσινο και μπλε γιατί μόνο μία λέξη γι’ αυτά. Αντιθέτως, ομιλητές αγγλικής διακρίνουν πράσινο και μπλε. Αντιθέτως, ομιλητές αγγλικής διακρίνουν πράσινο και μπλε. Ομιλητές ρωσικής διακρίνουν πράσινο, γαλάζιο και σκούρο μπλε. Ομιλητές ρωσικής διακρίνουν πράσινο, γαλάζιο και σκούρο μπλε. 21

22 Πώς κατηγοριοποιούν/ομαδοποιούν τα πράγματα του κόσμου τα πράγματα του κόσμου άνθρωποι που μιλούν διαφορετικές γλώσσες; με άλλα λόγια με ποιές έννοιες σκέφτονται; Τουλάχιστον σε κλασικά πειράματα σκέψης όπου οι ψυχολόγοι τους ζητούν να δείξουν ποια πράγματα μοιάζουν και τί ξεχωρίζει από τα υπόλοιπα; Βλ. διαφορές αγγλόφωνων Αμερικακών και μανδαρινόφωνων Κινέζων → 22

23 Ποια δύο ανήκουν μαζί; Κινέζικος τρόπος (σχέση) Aμερικανικός τρόπος (αφηρημένη Κατηγορία)

24 Π.χ. Μελέτες που υποστηρίζουν ότι ο τρόπος που λειτουργεί σε κάθε γλώσσα ο χρόνος στα ρήματα επηρεάζει τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα γεγονότα Γερμανικά: δεν δηλώνουν τη διάρκεια/εξέλιξη των γεγονότων αλλά τα εμφανίζουν ως ολοκληρωμένα Γερμανικά: δεν δηλώνουν τη διάρκεια/εξέλιξη των γεγονότων αλλά τα εμφανίζουν ως ολοκληρωμένα Αγγλικά: δίνουν έμφαση στη διάρκεια/εξέλιξη των γεγονότων (μέσα από συνεχή ενεστώτα, παρατατικό κλπ.) [εν μέρει όπως τα ελληνικά] Αγγλικά: δίνουν έμφαση στη διάρκεια/εξέλιξη των γεγονότων (μέσα από συνεχή ενεστώτα, παρατατικό κλπ.) [εν μέρει όπως τα ελληνικά] Ως εκ τούτου, σε πειράματα Γερμανόφωνοι περιγράφουν γεγονότα μόνο αφότου ολοκληρωθούν και προσθέτουν το στόχο τους Γερμανόφωνοι περιγράφουν γεγονότα μόνο αφότου ολοκληρωθούν και προσθέτουν το στόχο τους Αγγλόφωνοι περιγράφουν γεγονότα καθώς εξελίσσονται και αδιαφορούν για το στόχο τους. Αγγλόφωνοι περιγράφουν γεγονότα καθώς εξελίσσονται και αδιαφορούν για το στόχο τους. 24

25 Η γλώσσα καθορίζεται από τη νόηση; Αρκετά ρεύματα στην επιστήμη π.χ. Γνωσιακή γλωσσολογία: οι τρόποι αντίληψης καθορίζουν τη δομή της γλώσσας και τους τρόπους νοηματοδότησης. Γνωσιακή γλωσσολογία: οι τρόποι αντίληψης καθορίζουν τη δομή της γλώσσας και τους τρόπους νοηματοδότησης. Αναπτυξιακή ψυχολογία: κυρίως θεωρία Πιαζέ: η γλώσσα εκπορεύεται από την προγλωσσική νοημοσύνη του βρέφους και συνιστά μέρος της συμβολικής σκέψης, δηλ. των αλλαγών στις αρχές του δεύτερου χρόνου της ζωής που επιτρέπουν μεταξύ άλλων χρήση γλωσσικών συμβόλων. Αναπτυξιακή ψυχολογία: κυρίως θεωρία Πιαζέ: η γλώσσα εκπορεύεται από την προγλωσσική νοημοσύνη του βρέφους και συνιστά μέρος της συμβολικής σκέψης, δηλ. των αλλαγών στις αρχές του δεύτερου χρόνου της ζωής που επιτρέπουν μεταξύ άλλων χρήση γλωσσικών συμβόλων. 25

26 Η γλώσσα επηρεάζει τη νόηση και ειδικότερα τη σκέψη; Εάν ναι, δύο τρόποι επίδρασης: αρνητικοί και θετικοί Θετικά: Συνήθως στην επιστήμη υποθέσεις όπως ότι η γλώσσα επαυξάνει τις δυνατότητες μνήμης ή καθιστά δυνατές τις επιστημονικές έννοιες (βλ. Βυγκότσκι 1962) Θετικά: Συνήθως στην επιστήμη υποθέσεις όπως ότι η γλώσσα επαυξάνει τις δυνατότητες μνήμης ή καθιστά δυνατές τις επιστημονικές έννοιες (βλ. Βυγκότσκι 1962) Ωστόσο, πιθανώς και αρνητικά: Ειδικά στη φιλοσοφία έχει κατά καιρούς κυριαρχήσει η αντίληψη ότι η γλώσσα συσκοτίζει/περιορίζει τη σκέψη (π.χ. Το ρεύμα του λογικού θετικισμού που θέλησε να καθαρίσει τη γλώσσα από στοιχεία της που δεν θεωρούνται λογικά). Ωστόσο, πιθανώς και αρνητικά: Ειδικά στη φιλοσοφία έχει κατά καιρούς κυριαρχήσει η αντίληψη ότι η γλώσσα συσκοτίζει/περιορίζει τη σκέψη (π.χ. Το ρεύμα του λογικού θετικισμού που θέλησε να καθαρίσει τη γλώσσα από στοιχεία της που δεν θεωρούνται λογικά). 26

27 Ωστόσο, ερωτήσεις και απαντήσεις δύσκολες γιατί γιατί εξαρτώνται από το πώς αντιλαμβανόμαστε τη γλώσσα και τη νόηση το πώς αντιλαμβανόμαστε τη γλώσσα και τη νόηση Π.χ. Ως ανεξάρτητες ή ταυτόσημες; Επίδραση της μιας στην άλλη δυνατή μόνο αν ανεξάρτητες. Τα καθημερινά ουσιαστικά «γλώσσα» και «νους» μας ενθαρρύνουν να τις δούμε ως ανεξάρτητες. Επίδραση της μιας στην άλλη δυνατή μόνο αν ανεξάρτητες. Τα καθημερινά ουσιαστικά «γλώσσα» και «νους» μας ενθαρρύνουν να τις δούμε ως ανεξάρτητες. Ωστόσο, ίσως διαπλέκονται εν μέρει, ειδικά γιατί όχι μονολιθικά αλλά πολύμορφα φαινόμενα (π.χ. Νόηση = Μνήμη; Αντίληψη; Συλλογισμοί; Γλώσσα= Αφηρημένο λεξιλόγιο, επιστημονικά κείμενα, γραπτός λόγος;) Ωστόσο, ίσως διαπλέκονται εν μέρει, ειδικά γιατί όχι μονολιθικά αλλά πολύμορφα φαινόμενα (π.χ. Νόηση = Μνήμη; Αντίληψη; Συλλογισμοί; Γλώσσα= Αφηρημένο λεξιλόγιο, επιστημονικά κείμενα, γραπτός λόγος;) 27

28 28 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΟΥΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΥΣ ΓΙΑ ΤΟ ΓΝΩΣΙΑΚΟ ΡΟΛΟ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΗ Αντιπαρατίθενται δύο θέσεις H γλώσσα όργανο επικοινωνίας H γλώσσα όργανο επικοινωνίας Μεταφέρει απλώς προϋπάρχουσες σκέψεις αν και δεν αποκλείεται να τις διευκολύνει. Η γλώσσα όργανο σκέψης και όχι μόνο επικοινωνίας Η γλώσσα όργανο σκέψης και όχι μόνο επικοινωνίας Δεν διευκολύνει απλώς τη σκέψη αλλά τη σχηματοποιεί ή την καθιστά δυνατή, ακόμη κι αν δεν εμπλέκεται διόλου σε ορισμένες μορφές σκέψης.

29 29 O ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΟΣ ΣΤΟΧΑΣΜΟΣ και οι δύο οπτικές της γλώσσας με μακρά παράδοση 1. Η γλώσσα ως όργανο επικοινωνίας ή Eπικοινωνιακή θεώρηση γλώσσας Χαρακτηριστικά δείγματα Αριστοτέλης στην ελληνική αρχαιότητα και επίγονοι στη μεσαιωνική φιλοσοφία. Αριστοτέλης στην ελληνική αρχαιότητα και επίγονοι στη μεσαιωνική φιλοσοφία. Aγγλοσαξονικός εμπειρισμός, αρχικά στο έργο του Locke το 17ο αιώνα Aγγλοσαξονικός εμπειρισμός, αρχικά στο έργο του Locke το 17ο αιώνα Δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, φιλοσοφία του νου κυρίως στο πλαίσιο της γνωσιακής επιστήμης (ειδικότερα η υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου). Δεύτερο μισό του 20ου αιώνα, φιλοσοφία του νου κυρίως στο πλαίσιο της γνωσιακής επιστήμης (ειδικότερα η υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου).

30 Αριστοτέλης στο έργο Περί ερμηνείας Αριστοτέλης στο έργο Περί ερμηνείας 30 Οι λέξεις σύμβολα της ψυχής ή της σκέψης Οι έννοιες με βάση τις οποίες σκεφτόμαστε προϋπάρχουν των λέξεων που τις αναπαριστούν

31 Αγγλοσαξονικός εμπειρισμός Το ρεύμα του Διαφωτισμού στην Αγγλία το 17 ο αιώνα κυρίως στην Αγγλία το 17 ο αιώνα κυρίως υποστηρίζει ότι η σκέψη (μεταξύ άλλων η γνώση) είναι πάντα προϊόν της εμπειρίας και μόνο ειδικότερα όσων προσλαμβάνουμε με τις αισθήσεις Ο νους του βρέφους αρχικά tabula rasa, δηλ. άγραφος πίνακας. Ενάντια στο δόγμα των έμφυτων ιδεών Κυριότερα ονόματα: αρχικά Λοκ, αργότερα Xιούμ, Μπέρκλεϋ... αρχικά Λοκ, αργότερα Xιούμ, Μπέρκλεϋ... 31

32 John Locke Αn Εssay Concerning Human Understanding (1689) ένα από τα σημαντικότερα βιβλία της νεότερης φιλοσοφίας θεμέλιο για μελέτη της σκέψης Όλες οι ιδέες εκπορεύονται από τις αισθήσεις 32

33 Η σκέψη και η γλώσσα στο έργο του Λοκ Η γλώσσα αγωγός ήδη διαμορφωμένων σκέψεων [παρότι και κάποια παραδοχή ότι διαμορφώνει τη σκέψη] Η γλώσσα αγωγός ήδη διαμορφωμένων σκέψεων [παρότι και κάποια παραδοχή ότι διαμορφώνει τη σκέψη] Η σκέψη πληρέστερη και πιο αντικειμενική από τη γλώσσα, γιατί: Η σκέψη πληρέστερη και πιο αντικειμενική από τη γλώσσα, γιατί: Συρρικνώνεται κατά τη σχηματοποίησή της σε λόγια, όπου συνάγεται από τα πενιχρά της ίχνη στις λέξεις. Φιλτράρεται δηλαδή με κάποια μόνο ίχνη της να διαπερνούν στην ομιλία. Συρρικνώνεται κατά τη σχηματοποίησή της σε λόγια, όπου συνάγεται από τα πενιχρά της ίχνη στις λέξεις. Φιλτράρεται δηλαδή με κάποια μόνο ίχνη της να διαπερνούν στην ομιλία. Πιο πιστή στην πραγματικότητα, γιατί βασίζεται στην άμεση αντίληψη του κόσμου μέσω των αισθήσεων. Πιο πιστή στην πραγματικότητα, γιατί βασίζεται στην άμεση αντίληψη του κόσμου μέσω των αισθήσεων. Κίνδυνοι εγείρονται από τη χρήση των λέξεων, οι οποίες μπορεί και να διαστρεβλώσουν τη σκέψη (πιο ακραία η θέση του Βerkeley: «για να αποφύγουμε το λάθος θα πρέπει να στραφούμε από τις λέξεις στις ιδέες». 33

34 34 Η γλώσσα ως όργανο επικοινωνίας μόνο κυριαρχεί πάλι μετά τη δεκαετία του ’50 στη γνωσιακή επιστήμη και ρεύματα της φιλοσοφίας του νου κυριαρχεί πάλι μετά τη δεκαετία του ’50 στη γνωσιακή επιστήμη και ρεύματα της φιλοσοφίας του νου Στην ηγεμονική στα πεδία αυτά Υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου Fodor (1975, 1983)

35 Το βιβλίο του φιλόσοφου Φόντορ Η στοιχειακότητα του νου (1983) Η υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου σταθμός στη γνωσιακή επιστήμη [παρότι δέχεται αργότερα σοβαρές επικρίσεις] 35

36 Ο νους στην υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία απαρτίζεται από έναν κεντρικό πυρήνα, τη σκέψη και τα περιφερειακά υποσυστήματα (αντίληψη, γλώσσα…) ΣΚΕΨΗ ΟΠΤΙΚΉ ΑΝΤΊΛΗΨΗ ΓΛΩΣΣΑ ΑΚΟΥΣΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ 36

37 Τα περιφερειακά υποσυστήματα του νου τροφοδοτούν με πληροφορίες από το περιβάλλον τον κεντρικό του πυρήνα, δηλ. τη σκέψη Η γλώσσα ένα από αυτά τα υποσυστήματα, Η γλώσσα ένα από αυτά τα υποσυστήματα, λειτουργεί ως κώδικας μετάφρασης της σκέψης σε λόγια και μεταφοράς της από τον ένα νου στον άλλον και μεταφοράς της από τον ένα νου στον άλλονΕΠΙΠΛΕΟΝ στη θεωρία αυτή πολύ κρίσιμο ότι: Η σκέψη οικουμενική ή καθολική (ίδια σε όλους κατά βάση) γιατί βασίζεται σε έμφυτες έννοιες βασίζεται σε έμφυτες έννοιες που προϋπάρχουν της γλώσσας. 37

38 38 2. Η γλώσσα ως όργανο σκέψης Στον αρχαιοελληνικό λόγο. Πλάτωνας Στον αρχαιοελληνικό λόγο. Πλάτωνας Αναγέννηση. Ρίζες επιστήμης. Ανάδυση σημασίας σημείων (π.χ. Francis Bacon) Αναγέννηση. Ρίζες επιστήμης. Ανάδυση σημασίας σημείων (π.χ. Francis Bacon) Κεντροευρωπαϊκός διαφωτισμός, ειδικότερα 17 ος -18ος αιώνας (π.χ. Condillac) Κεντροευρωπαϊκός διαφωτισμός, ειδικότερα 17 ος -18ος αιώνας (π.χ. Condillac) Γερμανικός ρομαντισμός 17 ου αιώνα αρχικά, με απότοκους αργότερα σε ποικίλα ρεύματα της γερμανικής φιλοσοφίας, κατεξοχήν στο νεοκαντιανισμό 20 ου αιώνα. Γερμανικός ρομαντισμός 17 ου αιώνα αρχικά, με απότοκους αργότερα σε ποικίλα ρεύματα της γερμανικής φιλοσοφίας, κατεξοχήν στο νεοκαντιανισμό 20 ου αιώνα. Γλωσσική στροφή στη φιλοσοφία 20 ου αιώνα κυρίως, με ρίζες στο 19 ο αιώνα στο λογικό θετικισμό Γλωσσική στροφή στη φιλοσοφία 20 ου αιώνα κυρίως, με ρίζες στο 19 ο αιώνα στο λογικό θετικισμό

39 Πλάτωνας: Σκέψη και ομιλία ταυτίζονται (γενικότερα άλλωστε αυτό δείχνει η αρχαιοελληνική έννοια του λόγου): «ό,τι αποκαλείται σκέψη είναι ο σιωπηρός διάλογος της ψυχής με τον εαυτό της». [Θυμίζει, όπως θα δούμε, ιδέες του ψυχολόγου Βυγκότσκι στον 20 ο αιώνα ιδέες του ψυχολόγου Βυγκότσκι στον 20 ο αιώνα για τον «ενδιάθετο λόγο», δηλ. τη σιωπηλή σκέψη που βασίζεται σε ένα μονόλογο με τον εαυτό] 39

40 Αναγέννηση, γένεση επιστήμης και σύντομα Κεντροευρωπαϊκός Διαφωτισμός 17ου-18ου αιώνα Διάφορες εξελίξεις κοινωνικοπολιτικές συγκλίνουν στις αρχές της Αναγέννησης στο να αναγνωριστεί ξανά η σημασία της γλώσσας για τη σκέψη (κατεξοχήν παράδειγμα το έργο του Francis Bacon στη νεογέννητη τότε επιστήμη ). Διάφορες εξελίξεις, κυρίως όμως η ανάδυση της επιστημονικής σκέψης: → 40

41 Αφαιρετικότητα επιστημονικών εννοιών αντικρούει ακραίο εμπειρισμό Ο κόσμος διαφέρει από αυτό που βλέπουμε και ακούμε Επιστήμη = αποστασιοποίηση από το απτό Ανάπτυξη επιστήμης υποδεικνύει έμμεσα Ανάπτυξη επιστήμης υποδεικνύει έμμεσα αδιέξοδα αγγλοσαξονικού εμπειρισμού, που επιμένει ότι η σκέψη θεμελιώνεται πάντα στην αντίληψη. Η φιλοσοφία της εποχής μια απόπειρα να κατανοηθεί πώς γεννιέται η επιστημονική σκέψη (μια φιλοσοφία της επιστήμης με σύγχρονους όρους, ειδικότερα της φυσικής και των μαθηματικών) 41

42 Κατεξοχήν παράδειγμα, αποστασιοποίησης από το απτό: Οι γνώσεις για την αστρονομία (γενικότερα για φυσικό κόσμο, τον οποίο εν μέρει βλέπουμε). (γενικότερα για φυσικό κόσμο, τον οποίο εν μέρει βλέπουμε). Επανάσταση στην κατανόηση του κόσμου Επανάσταση στην κατανόηση του κόσμου Ιδέες Γαλιλαίου το 17 ο αιώνα: Η γη δε είναι επίπεδη αλλά σφαίρα, Η γη δε είναι επίπεδη αλλά σφαίρα, ούτε επίσης το κέντρο του κόσμου 42

43 Γνώσεις αστρονομίας: πώς αποκτώνται μέσω του σχολείου; 43 βλ. μελέτες Βοσνιάδου για το πόσο δυσκολεύονται τα παιδιά στο δημοτικό να αποδεχτούν την επιστημονική γνώση για τα ουράνια σώματα Γιατί αντιφάσκει με ό,τι βλέπουν. Η αποδοχή ότι η γη είναι σφαίρα έρχεται μόνο σταδιακά και μέσα από αντιφάσεις, όπου τα παιδιά αρχίζουν πιστεύοντας ότι είναι επίπεδη και ορθογώνια και περνάνε από φάσεις που δείχνει η εικόνα στην επόμενη διαφάνεια: →→

44 Γνώσεις αστρονομίας: Πώς αποκτώνται μέσω της διδασκαλίας στο σχολείο; (σταδιακές αλλαγές της σκέψης τους, από τη γή ως επίπεδο ορθογώνιο προς τη γη ως σφαίρα). 44

45 Η ανάπτυξη της επιστήμης καθιστά όλο και πιο εμφανές ότι οι έννοιες με τις οποίες σκεφτόμαστε δεν εκπορεύονται άμεσα από όσα παρατηρούμε, ακόμη κι αν εκκινούν από την παρατήρηση. (π.χ. Η έννοια της βαρύτητας, μια πολύ αφηρημένη ιδέα που ξεκίνησε από παρατήρηση συμβάντων όπως το πέσιμο φρούτων από δέντρα αλλά αποστασιοποιήθηκε καθοριστικά από αυτά). (π.χ. Η έννοια της βαρύτητας, μια πολύ αφηρημένη ιδέα που ξεκίνησε από παρατήρηση συμβάντων όπως το πέσιμο φρούτων από δέντρα αλλά αποστασιοποιήθηκε καθοριστικά από αυτά). Βλ. αργότερα έργο Βυγκότσκι (1934) για ανάπτυξη των επιστημονικών εννοιών στα παιδιά: τις φάσεις μέσα από τις οποίες περνούν, την εκμάθησή τους μόνο μέσω γλώσσας και εκπαίδευσης γιατί δεν προκύπτουν εύκολα τουλάχιστον από παρατήρηση. 45

46 Ανάδυση νέων αφηρημένων τρόπων κατανόησης της εμπειρίας θέτει ζητήματα έκφρασής τους και γενικότερα δοκιμάζει την αντοχή των γλωσσών για τη νέα αφηρημένη αυτή σκέψη και γενικότερα δοκιμάζει την αντοχή των γλωσσών για τη νέα αφηρημένη αυτή σκέψη (βλ. Halliday & Martin 1994, Η επιστημονική γλώσσα) Υπάρχουσες γλώσσες (ακόμη και η λατινική που είναι η γλώσσα της φιλοσοφίας μέχρι τότε και έχει συνεπώς λόγιες χρήσεις) και έχει συνεπώς λόγιες χρήσεις) αποδεικνύονται ανεπαρκείς για κωδικοποίηση επιστημονικής σκέψης. Ανάγκη για νέες αφηρημένες λέξεις (π.χ. βαρύτητα) και νέους τρόπους έκφρασης γενικότερα όπως και δημιουργίας εννοιών (π.χ. μαθηματικοποίηση). 46

47 Συναίσθηση της σημασίας που έχει για εξέλιξη επιστημονικής σκέψης ο συμβολισμός των εννοιών της, ο συμβολισμός των εννοιών της, δηλ. κωδικοποίησής τους μέσω νέων λέξεων και εκφράσεων αλλά και γραφής τους. δηλ. κωδικοποίησής τους μέσω νέων λέξεων και εκφράσεων αλλά και γραφής τους. Επομένως, κρίσιμα τα σύμβολα και τα κείμενα μέσω των οποίων καταγράφουμε τις επιστημονικές ιδέες. μέσω των οποίων καταγράφουμε τις επιστημονικές ιδέες. Βλ. π.χ. ιδέες φιλοσοφίας για ανάπτυξη των μαθηματικών και την εξάρτησή της από τους κατάλληλους τρόπους καταγραφής των εννοιών τους (βλ. το φιλόσοφο Leibnitz αλλά και Vygotsky αργότερα για τη σημασία της γραφής αριθμών). και την εξάρτησή της από τους κατάλληλους τρόπους καταγραφής των εννοιών τους (βλ. το φιλόσοφο Leibnitz αλλά και Vygotsky αργότερα για τη σημασία της γραφής αριθμών). Βλ. ακόμη και στον 20 αιώνα π.χ. το φυσικό Bohm 1979: η σύγχρονη φυσική δεν μπορεί να προχωρήσει χωρίς την γλώσσα που να την υποστηρίζει κατάλληλα και που μπορεί να αναδείξει τη δυναμικότητα του σύμπαντος) 47

48 Aίτημα για μια λογική γλώσσα κοινή σε όλους Η συνειδητοποίηση ότι οι γλώσσες ανεπαρκείς για επιστήμη επιφέρει αίτημα για κατασκευή μιας οικουμενικής λογικής γλώσσας που μπορεί να ανυψώσει τις δυνατότητες της σκέψης. (βλ. Έκο στο βιβλίο Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας). Η συνειδητοποίηση ότι οι γλώσσες ανεπαρκείς για επιστήμη επιφέρει αίτημα για κατασκευή μιας οικουμενικής λογικής γλώσσας που μπορεί να ανυψώσει τις δυνατότητες της σκέψης. (βλ. Έκο στο βιβλίο Η αναζήτηση της τέλειας γλώσσας). Αίτημα ενισχύεται από εξαφάνιση μιας κοινής γλώσσας στην Ευρώπη, δηλ. της λατινικής, όταν οι καθομιλούμενες γλώσσες (κυρίως η γαλλική) καθίστανται γλώσσες επιστήμης, φιλοσοφίας, κράτους αλλά και καθημερινής συνεννόησης. Αίτημα ενισχύεται από εξαφάνιση μιας κοινής γλώσσας στην Ευρώπη, δηλ. της λατινικής, όταν οι καθομιλούμενες γλώσσες (κυρίως η γαλλική) καθίστανται γλώσσες επιστήμης, φιλοσοφίας, κράτους αλλά και καθημερινής συνεννόησης. Η ασάφεια της καθημερινής γλώσσας (η πολυσημία των λέξεων για παράδειγμα) αποδεικνύεται ακατάλληλη για επιστήμη που απαιτεί αυστηρούς και μονοσήμαντους ορισμούς (Παραβλέπεται όμως ότι η ασάφεια πολύ βολική στην καθημερινή επικοινωνία, γιατί επιτρέπει αναγκαία αλλαγή των γλωσσών και δημιουργία πλούτου νοημάτων) Η ασάφεια της καθημερινής γλώσσας (η πολυσημία των λέξεων για παράδειγμα) αποδεικνύεται ακατάλληλη για επιστήμη που απαιτεί αυστηρούς και μονοσήμαντους ορισμούς (Παραβλέπεται όμως ότι η ασάφεια πολύ βολική στην καθημερινή επικοινωνία, γιατί επιτρέπει αναγκαία αλλαγή των γλωσσών και δημιουργία πλούτου νοημάτων) 48

49 Αποκορύφωμα αυτών των προβληματισμών κυρίως στη γαλλόφωνη διανόηση 17 ου -18 ου αιώνα στο ρεύμα που συχνά αποκαλείται ορθολογισμός 49 Καρτέσιος, 17 ος αιώνας. Πατέρας της νεότερης φιλοσοφίας και του ορθολογισμού «Η γλώσσα είναι η μόνη σαφής ένδειξη ότι υπάρχει σκέψη». «Η γλώσσα είναι η μόνη σαφής ένδειξη ότι υπάρχει σκέψη». Η λογική σκέψη ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα. Και η γλώσσα αντανακλά τη λογική σκέψη. (Συνέχεια μεσαιωνικής φιλοσοφίας εδώ). Ορθολογισμός: Η γνώση και η γλώσσα εκπορεύονται από τη λογική. Η λογική σκέψη ξεχωρίζει τον άνθρωπο από τα ζώα. Και η γλώσσα αντανακλά τη λογική σκέψη. (Συνέχεια μεσαιωνικής φιλοσοφίας εδώ). Ορθολογισμός: Η γνώση και η γλώσσα εκπορεύονται από τη λογική. Παρότι παραγκωνίζει γενικότερα τη σημασία της δίνοντας προτεραιότητα στη σκέψη χωρίς γλώσσα (Διόλου τυχαία θεωρείται πρόδρομος της υπολογιστικής αναπαραστασιακής θεωρίας του νου στη γνωσιακή επιστήμη) Παρότι παραγκωνίζει γενικότερα τη σημασία της δίνοντας προτεραιότητα στη σκέψη χωρίς γλώσσα (Διόλου τυχαία θεωρείται πρόδρομος της υπολογιστικής αναπαραστασιακής θεωρίας του νου στη γνωσιακή επιστήμη)

50 Μεταγενέστερα στο Διαφωτισμό: Άλλοι φιλόσοφοι, κατεξοχήν οι Rousseau, Diderot και Condillac, ενδιαφέρονται για ιστορία και γένεση σκέψης. Mιλούν για κοινωνιογένεση σκέψης, δηλαδή οικοδόμησής της μέσω της κοινωνίας εμπλέκοντας συνεπώς και τη γλώσσα. Ενδιαφέρονται ωστόσο εξίσου για καταγωγή ή ιστορική εξέλιξη γλώσσας. Πώς αναπτύχθηκε λοιπόν ιστορικά ο ανθρώπινος νους; Επομένως απορρίπτουν την ιδέα ότι η νοημοσύνη είναι έμφυτη. Άλλοι φιλόσοφοι, κατεξοχήν οι Rousseau, Diderot και Condillac, ενδιαφέρονται για ιστορία και γένεση σκέψης. Mιλούν για κοινωνιογένεση σκέψης, δηλαδή οικοδόμησής της μέσω της κοινωνίας εμπλέκοντας συνεπώς και τη γλώσσα. Ενδιαφέρονται ωστόσο εξίσου για καταγωγή ή ιστορική εξέλιξη γλώσσας. Πώς αναπτύχθηκε λοιπόν ιστορικά ο ανθρώπινος νους; Επομένως απορρίπτουν την ιδέα ότι η νοημοσύνη είναι έμφυτη. Η λογική δεν προηγείται της γλώσσας όπως στον Καρτέσιο, αλλά είναι το αποτέλεσμα της γλώσσας και ευρύτερα της κοινωνίας και του πολιτισμού. Οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες εκπορεύονται από την κοινωνική ανταλλαγή ιδεών και τη δημιουργία πολιτισμού. Η λογική δεν προηγείται της γλώσσας όπως στον Καρτέσιο, αλλά είναι το αποτέλεσμα της γλώσσας και ευρύτερα της κοινωνίας και του πολιτισμού. Οι ανώτερες νοητικές λειτουργίες εκπορεύονται από την κοινωνική ανταλλαγή ιδεών και τη δημιουργία πολιτισμού. 50

51 Ρουσσώ Ελβετός φιλόσοφος (και παιδαγωγός με σημερινά κριτήρια) 51 Δοκίμιο για την καταγωγή της γλώσσας, 1781 Η σκέψη και η γλώσσα προϊόντα της ιστορίας και της κοινωνίας

52 Το πιο επεξεργασμένο στη Γαλλία έργο για τη γλώσσα και τη σχέση της με τη σκέψη του Condillac, επίγονου μάλιστα του Λοκ Δοκίμιο για την καταγωγή της ανθρώπινης γνώσης (1746) 52 «Δεν σκεφτόμαστε παρά μόνο με λέξεις» Το σκεπτικό του για γλωσσική οικοδόμηση σκέψης προσιδιάζει στη σύγχρονη επιστημονική θεωρία του Βυγκότσκι.

53 Αποδίδει ειδικότερα στη γλώσσα διπλό ρόλο: Αποδίδει ειδικότερα στη γλώσσα διπλό ρόλο: (με τρόπο που υιοθετεί αργότερα ο ψυχολόγος Βυγκότσκι) 1. Η γλώσσα αφαιρετικοποιεί τη σκέψη, παρέχοντας γενικεύσεις των φαινομένων και διασυνδέοντας αυτές τις γενικεύσεις σε ακόμη πιο αφηρημένες γενικεύσεις (ή κατηγορίες ή έννοιες) π.χ. Κατηγοριοποιούμε πολλά και διαφορετικά δέντρα ως ένα είδος μέσα από την έννοια «δέντρο» και ακόμη πιο αφηρημένα «φυτό» κλπ. 2. Η γλώσσα επιφέρει τον έλεγχο των νοητικών διεργασιών και απώτερα τον αναστοχασμό της σκέψης. 53

54 Στα ζώα: Οι νοητικές διεργασίες (π.χ. αντίληψη, προσοχή, ανάκληση) δεν υπόκεινται σε έλεγχο και δεν είναι αφηρημένες. Αποκαλούνται «κατώτερες». Στον άνθρωπο: Επιπρόσθετες «ανώτερες» νοητικές λειτουργίες, αφηρημένες και ελεγχόμενες. Οφείλονται κυρίως στη χρήση σημείων (ή συμβόλων). Π.χ. Μια λέξη (δηλ. έννοια που εμφανίζεται με τη μορφή ήχου) μπορεί να ανακληθεί όποτε θέλουμε, να συνδυαστεί με άλλες και να ωθήσει σε μια νέα αφηρημένη λέξη, να υποστεί αναστοχασμό κλπ. Επιπρόσθετες «ανώτερες» νοητικές λειτουργίες, αφηρημένες και ελεγχόμενες. Οφείλονται κυρίως στη χρήση σημείων (ή συμβόλων). Π.χ. Μια λέξη (δηλ. έννοια που εμφανίζεται με τη μορφή ήχου) μπορεί να ανακληθεί όποτε θέλουμε, να συνδυαστεί με άλλες και να ωθήσει σε μια νέα αφηρημένη λέξη, να υποστεί αναστοχασμό κλπ. 54

55 Γερμανική φιλοσοφία δύο κυρίαρχα ρεύματα: ιδ εαλισμός και ρομαντισμός Αντικρούει τον αγγλοσαξονικό εμπειρισμό: Η σκέψη δεν απορρέει μόνο από τις αισθήσεις αλλά από την ενεργητική σχηματοποίηση όσων προσλαμβάνουμε (δεν συνιστά απλά καταγραφή της εμπειρίας αλλά κατανόηση ή επεξεργασία της) (κατεξοχήν επίγονος αργότερα στην επιστήμη ο Πιαζέ και γενικότερα η κυρίαρχη σήμερα αντίληψη και γενικότερα η κυρίαρχη σήμερα αντίληψη στη μελέτη ανάπτυξης της νοημοσύνης στα παιδιά) 55

56 Ιστορικής σημασίας αντίδραση στον εμπειρισμό το έργο του Καντ η σημαντικότερη ίσως μορφή της νεότερης φιλοσοφίας βλ. αρχικά 1781: Κριτική του Καθαρού Λόγου 56

57 Κληρονομιά Καντ (μια μορφή ιδεαλισμού ): Η κατανόηση της εμπειρίας δεν βασίζεται ούτε σε έμφυτες δυνατότητες (ρεύμα ορθολογισμού) ούτε σε ό,τι υποπίπτει στην αντίληψή μας μόνο (ρεύμα εμπειρισμού) αλλά στο πώς επεξεργαζόμαστε ό,τι προσλαμβάνουμε με τις αισθήσεις, Ειδικότερα, πώς το αναδομούμε με βάση σχήματα που υπαγορεύονται από το νου. Το «εκτός» σχηματοποιείται από το «εντός» από νοητικές κατηγορίες (a priori) ή έννοιες όπως ο χρόνος, ο χώρος, η αιτία, η ουσία..... 57

58 Σύγχρονοι επίγονοι του Καντ στην ψυχολογία Κατεξοχήν ο Πιαζέ αν και με κάποιες σημαντικές διαφορές από Καντ Στην απόπειρα να κατανοήσουμε τον κόσμο για να τον διαχειριστούμε για να τον διαχειριστούμε σχηματοποιούμε τα ερεθίσματα που προσλαμβάνουμε με βάση σχήματα με βάση σχήματα όχι όμως έμφυτα αλλά οικοδομημένα από την εμπειρία (βλ. π.χ. τα αισθητηριοκινητικά σχήματα της νοημοσύνης του βρέφους) 58

59 Πιαζέ: Ρεύμα κονστρουκτιβισμού ή εποικοδομητισμού στην ψυχολογία 1. Η γνώση οργανώνεται με βάση σχήματα όλο και πιο αφηρημένα με το χρόνο που συνδέονται μεταξύ τους με όλο και πιο αφηρημένους τρόπους 2. Οικοδομείται σταδιακά μέσα από τη δράση μας στο περιβάλλον: Βλ. βιβλία για ανάπτυξη κατανόησης του χρόνου, του χώρου, της αιτίας κλπ. (στο πνεύμα του Καντ). Γενικότερα τα σχήματα προκύπτουν καθώς το παιδί αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του. 3. Σκέψη/γνώση/κατανόηση αφενός κοινή στα ανθρώπινα όντα γιατί την οικοδομούμε με βάση το ίδιο σώμα αφετέρου εξαρτημένη από την εμπειρία. 59

60 Γερμανικός Ρομαντισμός -18ος αιώνας Herder καταλυτική μορφή: Δοκίμιο για την προέλευση της γλώσσας, 1772 60 Η γλώσσα αλληλένδετη με κοσμοαντίληψη κάθε λαού. Ο τρόπος σκέψης ενός λαού αλληλένδετος με τη γλώσσα του.

61 Ωστόσο, βασική διαφορά ιδεαλισμού-ρομαντισμού ιδεαλισμού-ρομαντισμού Αφενός, ιδεαλισμός Καντ: Τα ερεθίσματα σχηματοποιούνται με βάση προδεδομένες (έμφυτες ίσως) έννοιες όπως ο χώρος, ο χρόνος και η αιτία. Τα ερεθίσματα σχηματοποιούνται με βάση προδεδομένες (έμφυτες ίσως) έννοιες όπως ο χώρος, ο χρόνος και η αιτία. Η κατανόηση του κόσμου δεν συνιστά αντανάκλασή του στο νου, αλλά ερμηνεία ή ανάπλαση που καθοδηγείται όμως από τις προδεδομένες (απριόρι) έννοιες. Η κατανόηση του κόσμου δεν συνιστά αντανάκλασή του στο νου, αλλά ερμηνεία ή ανάπλαση που καθοδηγείται όμως από τις προδεδομένες (απριόρι) έννοιες. Αυτές οι κοινές σε όλα τα ανθρώπινα όντα απριόρι έννοιες διασφαλίζουν την αντικειμενικότητα ερμηνείας/σκέψης. Αυτές οι κοινές σε όλα τα ανθρώπινα όντα απριόρι έννοιες διασφαλίζουν την αντικειμενικότητα ερμηνείας/σκέψης. 61

62 Αφετέρου, ρομαντισμός: Η κατανόηση του κόσμου δεν σχηματοποιείται από προδεδομένες έννοιες, αλλά έννοιες οικοδομημένες κοινωνικά, κυρίως μέσω της γλώσσας. Herder: η γλώσσα συνιστά όργανο κατανόησης/σκέψης. Η κατανόηση του κόσμου δεν σχηματοποιείται από προδεδομένες έννοιες, αλλά έννοιες οικοδομημένες κοινωνικά, κυρίως μέσω της γλώσσας. Herder: η γλώσσα συνιστά όργανο κατανόησης/σκέψης. Βαρύνουσα όμως διαφορά από Καντ, γιατί δεν εξασφαλίζεται πλέον η αντικειμενικότητα της σκέψης. Αντιθέτως, ανοίγει το ενδεχόμενο να διαφέρει ανάλογα με τη γλώσσα, να είναι σχετική και γενικότερα υποκειμενική. [Αν και κοινή για όλους στο ίδιο κοινωνικό-γλωσσικό περιβάλλον] Βαρύνουσα όμως διαφορά από Καντ, γιατί δεν εξασφαλίζεται πλέον η αντικειμενικότητα της σκέψης. Αντιθέτως, ανοίγει το ενδεχόμενο να διαφέρει ανάλογα με τη γλώσσα, να είναι σχετική και γενικότερα υποκειμενική. [Αν και κοινή για όλους στο ίδιο κοινωνικό-γλωσσικό περιβάλλον] [Φόβος σχετικότητας-υποκειμενικότητας οδηγεί αργότερα συχνά σε απόρριψη αυτών των ιδεών]. 62

63 Παρά τις σημαντικές διαφορές ρομαντισμού-ιδεαλισμού Θεμελιακή ομοιότητα στο πώς αντιλαμβάνονται την κατανόηση του κόσμου ή τη σκέψη. Η σκέψη/γνώση δεν εξαρτάται μόνο από την αντίληψη μόνο από το εκτός του νου αλλά και από το εντός Bασική κληρονομιά και πολλών σύγχρονων ρευμάτων ψυχολογίας, γλωσσολογίας, γνωσιακής επιστήμης 63

64 64 Βαθιά απήχηση γερμανικής φιλοσοφίας αργότερα: Καταρχάς στην ίδια τη φιλοσοφία: Π.χ. Νεοκαντιανισμός 19 ου -20ου αιώνα (βλ. κυρίως Cassirer 1921). Η γλώσσα το κατεξοχήν όργανο κατανόησης ή σχηματοποίησης μιας κατά τ’ άλλα αδιαμόρφωτης αρχικά εμπειρίας. Νεοκαντιανισμός 19 ου -20ου αιώνα (βλ. κυρίως Cassirer 1921). Η γλώσσα το κατεξοχήν όργανο κατανόησης ή σχηματοποίησης μιας κατά τ’ άλλα αδιαμόρφωτης αρχικά εμπειρίας.

65 Αλλά απήχηση και στις επιστήμες, π.χ.: Η Γερμανία άλλωστε το κέντρο της επιστήμης για μια μακρά περίοδο έως περίπου τη δεκαετία ΄30 για μια μακρά περίοδο έως περίπου τη δεκαετία ΄30 Χαρακτηριστικά ρεύματα: 19 ος αιώνας: ψυχολογία στη Γερμανία αρχικά 19 ος αιώνας: ψυχολογία στη Γερμανία αρχικά 19 ος -20 ος αιώνας: γλωσσολογία στις ΗΠΑ και Γερμανία και κυρίως στη γλωσσολογία του Σωσύρ. 19 ος -20 ος αιώνας: γλωσσολογία στις ΗΠΑ και Γερμανία και κυρίως στη γλωσσολογία του Σωσύρ. Αρχές 20 ου αιώνα: γλωσσική ανθρωπολογία στις ΗΠΑ Αρχές 20 ου αιώνα: γλωσσική ανθρωπολογία στις ΗΠΑ 65

66 Ψυχολογία ίδρυση 1879 πρώτου πειραματικού εργαστηρίου από τον W. Wundt (Βουντ) στη Λειψία Γερμανίας 66 Μεταξύ των φοιτητών ο G. Stanley Hall, ιδρυτής της ψυχολογίας του παιδιού στις ΗΠΑ. 1900: Το βιβλίο Η γλώσσα Γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται (πρόταση βασική μονάδα σκέψης). Γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται (πρόταση βασική μονάδα σκέψης). Γλώσσα άκρως σημαντική για μελέτη σκέψης και κοινωνικής ψυχολογίας Γλώσσα άκρως σημαντική για μελέτη σκέψης και κοινωνικής ψυχολογίας

67 Παραδόξως όμως, η σημασία της γλώσσας παραγκωνίζεται αργότερα στην ψυχολογία μεταξύ άλλων γιατί ο Βούντ διατείνεται ότι είναι δύσκολο να μελετηθεί με βάση τις πειραματικές μεθόδους της εποχής του. με βάση τις πειραματικές μεθόδους της εποχής του. Ακόμη και έναν αιώνα αργότερα οι επίγονοι του Βυγκότσκι, του ψυχολόγου με την ισχυρότερη θέση για γλωσσική οικοδόμηση της σκέψης παραγκωνίζουν τη γλώσσα παρότι μιλούν για κοινωνική οικοδόμηση της σκέψης (βλ. κατεξοχήν τον αναπτυξιακό ψυχολόγο Cole). 67

68 Γλωσσολογία: ΗΠΑ και Γερμανία 19 ος αιώνας: γλωσσολογία στις ΗΠΑ, σε μια εποχή ηγεμονίας της γερμανικής σκέψης στις ΗΠΑ. βλ. Whitney: γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται εν πολλοίς. 19 ος αιώνας: γλωσσολογία στις ΗΠΑ, σε μια εποχή ηγεμονίας της γερμανικής σκέψης στις ΗΠΑ. βλ. Whitney: γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται εν πολλοίς. Αρχές 20 ου κυρίως αιώνα στη Γερμανία: όρια ανάμεσα σε γλωσσολογία και ψυχολογία ασαφή καθώς αναδύεται ο κλάδος της γλωσσοψυχολογίας (πρόδρομος σημερινής ψυχογλωσσολογίας ή ψυχολογίας της γλώσσας). Βλ. π.χ. Stern & Stern (1907) για ανάπτυξη γλώσσας στα παιδιά και λίγο αργότερα το καθοριστικό βιβλίο τoυ Bühler 1934 Θεωρία της Γλώσσας (Η διατριβή του για περίπλοκες διεργασίες σκέψης). Αρχές 20 ου κυρίως αιώνα στη Γερμανία: όρια ανάμεσα σε γλωσσολογία και ψυχολογία ασαφή καθώς αναδύεται ο κλάδος της γλωσσοψυχολογίας (πρόδρομος σημερινής ψυχογλωσσολογίας ή ψυχολογίας της γλώσσας). Βλ. π.χ. Stern & Stern (1907) για ανάπτυξη γλώσσας στα παιδιά και λίγο αργότερα το καθοριστικό βιβλίο τoυ Bühler 1934 Θεωρία της Γλώσσας (Η διατριβή του για περίπλοκες διεργασίες σκέψης). 68

69 Αμερικανική (γλωσσική) ανθρωπολογία Σκεφτόμαστε διαφορετικά σε κάθε γλώσσα οι δύο πρώτοι Γερμανοί, κοντά στις θέσεις του φιλόσοφου Herder (παρά κάποιες σημαντικές διαφοροποιήσεις όπως θα δούμε αργότερα) Boas (1911) Sapir (1921) Whorf (δεκαετία 30) 69

70 Γλωσσολογία Σωσύρ (1916) Eλβετός μεν αλλά με θητεία στη Γερμανία ειδικότερα στο τότε λίκνο της επιστήμης, τη Λειψία: Ταύτιση γλώσσας και σκέψης Πιθανή και η σχετικότητα/διαφορετικότητα σκέψης ανάλογα με τη γλώσσα π70

71 Τομή γλώσσας και νόησης/σκέψης η γλωσσική σκέψη Η ΚΛΗΡΟΝΟΜΙΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ Γλωσσική σκέψη 71 Γλώσσα χωρίς σκέψη Μη γλωσσική Σκέψη

72 72 Η ιδέα ότι η σκέψη βασίζεται σε σημεία κατεξοχήν δε τα γλωσσικά όλο και πιο ισχυρή όλο και πιο ισχυρή (αν και ρίζες αρχικά ακόμη και στο έργο του Λοκ) σε ποικίλες φιλοσοφικές προσεγγίσεις 19 ου -20 ου αιώνα: κυρίως Πραγματισμός ΗΠΑ 19 ου και 20 ου αιώνα Πραγματισμός ΗΠΑ 19 ου και 20 ου αιώνα Νεοκαντιανισμός 20 ου κυρίως αιώνα Νεοκαντιανισμός 20 ου κυρίως αιώνα Γλωσσική στροφή τέλη 19 ου και 20 ος αιώνας Γλωσσική στροφή τέλη 19 ου και 20 ος αιώνας

73 Σημεία; Yλικά στοιχεία που στέκονται στη θέση κάποιου άλλου πράγματος ή στα οποία αποδίδουμε κάποιο νόημα Φυσικά και κοινωνικά (κοινωνικά = κατασκευασμένα από τον άνθρωπο) Φυσικά: π.χ. Καπνός που σηματοδοτεί φωτιά ακόμη και αν δεν την βλέπουμε Φυσικά: π.χ. Καπνός που σηματοδοτεί φωτιά ακόμη και αν δεν την βλέπουμε Κοινωνικά: π.χ. Οι γραπτοί αριθμοί που σηματοδοτούν μαθηματικές έννοιες Κοινωνικά: π.χ. Οι γραπτοί αριθμοί που σηματοδοτούν μαθηματικές έννοιες 73

74 Ο φιλοσοφικός πραγματισμός του Peirce στις ΗΠΑ 19 ος κυρίως αιώνας «Η σκέψη είναι ένας ιστός από σημεία» ταύτιση σκέψης με γλωσσικά σημεία ειδικότερα 74 Μια θεωρία των σημείων ή μια σημειωτική: Τριών ειδών σημεία Τριών ειδών σημεία Εξέλιξη των σημείων στην ιστορία και στην ανάπτυξη του παιδιού Εξέλιξη των σημείων στην ιστορία και στην ανάπτυξη του παιδιού

75 Αμερικανοί φιλόσοφοι-ψυχολόγοι του ρεύματος του πραγματισμού 75 W.James, γνωστός σήμερα και ως αναπτυξιακός ψυχολόγος. Το βρέφος ζει σε ένα κόσμο σύγχυσης από ερεθίσματα που δέχεται, τα οποία σχηματοποιούνται σταδιακά από την εμπειρία και τη γλώσσα J. Dewey, γνωστός σήμερα και για τη συμβολή του στην παιδαγωγική

76 Νεοκαντιανισμός Ε. Cassirer H φιλοσοφία των συμβολικών μορφών, 1923 76 Αναγνωρίζει σταδιακά στο πλαίσιο της παράδοσης του Καντ τη σημασία της γλώσσας και γενικότερα του πολιτισμού στην οικοδόμηση της σκέψης

77 Cassirer Η σκέψη καθορίζεται από τις κοινωνικές κατηγορίες της γλώσσας, δηλ. έννοιες κατασκευασμένες από κοινού με τους άλλους στο πλαίσιο ενός πολιτισμού. Η σκέψη καθορίζεται από τις κοινωνικές κατηγορίες της γλώσσας, δηλ. έννοιες κατασκευασμένες από κοινού με τους άλλους στο πλαίσιο ενός πολιτισμού. Ωστόσο, δεν σκεφτόμαστε μόνο μέσω της γλώσσας. Υπάρχουν διαφορετικές μορφές σκέψης όπως η φαντασία, το όνειρο, η καλλιτεχνική έκφραση. Αν και η γλώσσα κυρίαρχος τρόπος σκέψης, μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτήν και να δούμε τον κόσμο αλλιώς π.χ. μέσα από μορφές τέχνης. Ωστόσο, δεν σκεφτόμαστε μόνο μέσω της γλώσσας. Υπάρχουν διαφορετικές μορφές σκέψης όπως η φαντασία, το όνειρο, η καλλιτεχνική έκφραση. Αν και η γλώσσα κυρίαρχος τρόπος σκέψης, μπορούμε να ξεφύγουμε από αυτήν και να δούμε τον κόσμο αλλιώς π.χ. μέσα από μορφές τέχνης. 77

78 Eπίγονοι νεοκαντιανισμού: οι αναπτυξιακοί ψυχολόγοι Werner & Kaplan στο βιβλίο Ο σχηματισμός συμβόλων (1963) Ανάπτυξη γλώσσας στα παιδιά λαμβάνει χώρα σταδιακά με κάθε βήμα να επιφέρει πιο αποτελεσματική κατανόηση και διαχείριση του κόσμου, πάνω απ’ όλα μέσα από: Επιμερισμό εμπειρίας και εστίαση σε ένα μόνο τμήμα της Επιμερισμό εμπειρίας και εστίαση σε ένα μόνο τμήμα της Αφηρημένη σύλληψη της εμπειρίας Αφηρημένη σύλληψη της εμπειρίας Έλεγχο της σκέψης και του κόσμου Έλεγχο της σκέψης και του κόσμου 78

79 79 Τέλη 19 ου και αρχές 20ου αιώνα: κυρίαρχη η θέση ότι η σκέψη πλάθεται από τη γλώσ σα Γλωσσική στροφή στη φιλοσοφία: τα αόρατα νοητικά φαινόμενα μπορούν να μελετηθούν με κάποια ασφάλεια μέσα από την εκδήλωσή τους στη γλώσσα, δηλ. ένα φαινόμενο πιο απτό και συνειδητό. H γλώσσα το κλειδί για πρόσβαση στη σκέψη H γλώσσα το κλειδί για πρόσβαση στη σκέψη παράθυρο ή οθόνη στη σκέψη Ποικίλα όμως ρεύματα που διαφοροποιούνται ιστορικά

80 Εγκαινίαση γλωσσικής στροφής, τέλη 19 ου αιώνα Frege, Γερμανός μαθηματικός, φιλόσοφος και πατέρας της σύγχρονης λογικής 80 Η σκέψη κατευθύνεται, σχηματοποιείται, καθίσταται δυνατή από τη γλώσσα Η σκέψη κατευθύνεται, σχηματοποιείται, καθίσταται δυνατή από τη γλώσσα Η γλώσσα ένα σύστημα (ή πλέγμα αλληλένδετων) εννοιών και όχι απλώς ένας κατάλογός τους [στο πνεύμα της γλωσσολογίας σήμερα] Η γλώσσα ένα σύστημα (ή πλέγμα αλληλένδετων) εννοιών και όχι απλώς ένας κατάλογός τους [στο πνεύμα της γλωσσολογίας σήμερα]

81 Νόημα λέξεων: [βλ. και μάθημα Ανάπτυξη Λόγου για μάθηση λέξεων από τα παιδιά] Σημασία: το αφηρημένο νόημα ή ο ορισμός μιας λέξης (π.χ. «δέντρο» = είδος έμβιων οντοτήτων που δεν μετακινείται) Σημασία: το αφηρημένο νόημα ή ο ορισμός μιας λέξης (π.χ. «δέντρο» = είδος έμβιων οντοτήτων που δεν μετακινείται) Αναφορά: το συγκεκριμένο φαινόμενο στο οποίο αναφέρεται μια λέξη σε κάθε χρήση της (π.χ. μια συγκεκριμένη μηλιά στον κήπο μας) Αναφορά: το συγκεκριμένο φαινόμενο στο οποίο αναφέρεται μια λέξη σε κάθε χρήση της (π.χ. μια συγκεκριμένη μηλιά στον κήπο μας) Διάκριση αναγκαία γιατί δύο λέξεις μπορεί να έχουν ίδια αναφορά αλλά διαφορετική σημασία Διάκριση αναγκαία γιατί δύο λέξεις μπορεί να έχουν ίδια αναφορά αλλά διαφορετική σημασία παππούς, γιός για το ίδιο πρόσωπο παππούς, γιός για το ίδιο πρόσωπο Αφροδίτη, πλανήτης, σφαίρα για το ίδιο ουράνιο σώμα Αφροδίτη, πλανήτης, σφαίρα για το ίδιο ουράνιο σώμα 81

82 Γλωσσική κατασκευή της σκέψης Dummett (1973, 505) μελετητής του Frege, διατείνεται ότι για τον Frege: «Το ότι συλλαμβάνουμε την πραγματικότητα σαν να απαρτίζεται από διακριτά αντικείμενα απορρέει από την εφαρμογή του εννοιακού μας συστήματος που πραγματώνεται στη γλώσσα σε μια πραγματικότητα που δεν είναι καταρχάς διαρθρωμένη». «Το ότι συλλαμβάνουμε την πραγματικότητα σαν να απαρτίζεται από διακριτά αντικείμενα απορρέει από την εφαρμογή του εννοιακού μας συστήματος που πραγματώνεται στη γλώσσα σε μια πραγματικότητα που δεν είναι καταρχάς διαρθρωμένη». [βλ. αργότερα θεωρίες γλωσσολογίας που διατείνονται ότι η γλώσσα διαχωρίζει τον κόσμο σε αντικείμενα και συμβάντα, Halliday 1984] 82

83 Σε μια πρώτη ωστόσο περίοδο της «γλωσσικής στροφής» το ρεύμα του λογικού θετικισμού ασχολείται με το εάν οι καθημερινές γλώσσες ΠΕΡΙΟΡΙΖΟΥΝ τις δυνατότητες της σκέψης. Επανακάμπτει συνεπώς η καχυποψία του αγγλοσαξονικού εμπειρισμού απέναντι στη γλώσσα, και το αίτημα για καθαρισμό της από μη λογικά στοιχεία και για κατασκευή μ ιας οικουμενικής λογικής γλώσσας (Russell, Wittgenstein 1923, Carnap). 83

84 Ακόμη ωστόσο και μέσα σε αυτή την καχυποψία, δηλ. την ανάδειξη αρνητικών προεκτάσεων γλώσσας Σε αντίθεση με επικοινωνιακή θεώρηση της γλώσσας, η σκέψη εμφανίζεται να καθορίζεται από τη γλώσσα Βλ. χαρακτηριστικά Wittgenstein (1923): «τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου» 84

85 85 Μεταπολεμική φιλοσοφία του νου και της γλώσσας ποικίλα και διαφορετικά ρεύματα συγκλίνουν στο ότι η γλώσσα διαμορφώνει τη σκέψη και την καθιστά δυνατή Κυρίως: Μεταγένεστερο έργο Wittgenstein (1953) και επίγονοι Μεταγένεστερο έργο Wittgenstein (1953) και επίγονοι ΗΠΑ: ρεύματα όπως ο πραγματισμός (βλ. κυρίως Quine 1961, 1969 αν και με ρίζες στο λογικό θετικισμό) και ο μπηχαβιορισμός (βλ. κυρίως Ryle 1949, Sellars 1963). ΗΠΑ: ρεύματα όπως ο πραγματισμός (βλ. κυρίως Quine 1961, 1969 αν και με ρίζες στο λογικό θετικισμό) και ο μπηχαβιορισμός (βλ. κυρίως Ryle 1949, Sellars 1963).

86 Bιτγκενστάιν Μεταγενέστερο έργο και επίγονοι 86 (1953) Φιλοσοφικές Διερευνήσεις : Η σκέψη είναι εξ ορισμού γλωσσική. Η σκέψη είναι εξ ορισμού γλωσσική. Τα ζώα και τα μωρά δεν σκέπτονται. Τα ζώα και τα μωρά δεν σκέπτονται.

87 Koυάϊν (Quine) φιλόσοφος και θεωρητικός της λογικής 87 Η σύλληψη ακόμη και φυσικών οντοτήτων καθορίζεται από τη γλώσσα [θυμίζει Φρέγκε]: δηλ. όχι μόνο οι αφηρημένες επιστημονικές έννοιες αλλά και οι πιο καθημερινές για φυσικά αντικείμενα. Η σύλληψη ακόμη και φυσικών οντοτήτων καθορίζεται από τη γλώσσα [θυμίζει Φρέγκε]: δηλ. όχι μόνο οι αφηρημένες επιστημονικές έννοιες αλλά και οι πιο καθημερινές για φυσικά αντικείμενα. Επιπλέον, αδύνατη η ακριβής μετάφραση από μια γλώσσα σε άλλη, γιατί κάθε γλώσσα περιγράφει τον κόσμο λίγο διαφορετικά. Επιπλέον, αδύνατη η ακριβής μετάφραση από μια γλώσσα σε άλλη, γιατί κάθε γλώσσα περιγράφει τον κόσμο λίγο διαφορετικά.

88 Ωστόσο, ρεύματα που υποστηρίζουν γλωσσική μεσολάβηση της σκέψης παραμένουν στο περιθώριο της γνωσιακής επιστήμης όπου κυριαρχεί αντιθέτως η ιδέα ότι η γλώσσα απλώς μεταφέρει τη σκέψη Ωστόσο, μεταστροφή του κλίματος από τη δεκαετία του ’90: όταν μεσολάβηση γλώσσας στη σκέψη αρχίζει να υποστηρίζεται ακόμη και εντός της κλασικής γνωσιακής επιστήμης (π.χ. Carruthers 1996, 2001). 88

89 89 Oι επιστημονικοί προβληματισμοί Ο ρόλος της γλώσσας στη νόηση, ειδικότερα στη συγκρότηση της σκέψης, έχει απασχολήσει ρητά δύο παραδόσεις: Διεπιστημονικά πεδία ανθρωπογλωσσολογίας και ψυχογλωσσολογίας που διερευνούν το εάν σκεπτόμαστε διαφορετικά σε κάθε γλώσσα. Διεπιστημονικά πεδία ανθρωπογλωσσολογίας και ψυχογλωσσολογίας που διερευνούν το εάν σκεπτόμαστε διαφορετικά σε κάθε γλώσσα. Ψυχολογία της νόησης, κατεξοχήν το έργο του Βυγκότσκι που εξετάζει τη σχέση γλώσσας και σκέψης Ψυχολογία της νόησης, κατεξοχήν το έργο του Βυγκότσκι που εξετάζει τη σχέση γλώσσας και σκέψης

90 Γλωσσική σχετικότητα: Διαφορές σκέψης ανάλογα με τη γλώσσα αρχικά στην α μερικανική γλωσσική ανθρωπολογία αφορμή η επαφή με γλώσσες και πολιτισμούς Ινδιάνων αλλά και ρίζες στο γερμανικό ρομαντισμό Boas(1911) Sapir(1921) Whorf (δεκαετία 30) 90

91 Επίγονοι αμερικανικής γλωσσικής ανθρωπολογίας Π.χ. Ψυχογλωσσολόγοι κυρίως δεκαετία ’50 αναδιατυπώνουν θέσεις γλωσσικής ανθρωπολογίας ως υπόθεση της γλωσσικής σχετικότητας που μπορεί να ελεγχθεί πειραματικά. Ψυχογλωσσολόγοι κυρίως δεκαετία ’50 αναδιατυπώνουν θέσεις γλωσσικής ανθρωπολογίας ως υπόθεση της γλωσσικής σχετικότητας που μπορεί να ελεγχθεί πειραματικά. Νεογουορφισμός: πειραματική κυρίως έρευνα σε διάφορες γλωσσο- και γνωσιοεπιστήμες από δεκαετία ‘90 κυρίως για το εάν γλωσσικές διαφορές συνεπάγονται και διαφορές σκέψης. Νεογουορφισμός: πειραματική κυρίως έρευνα σε διάφορες γλωσσο- και γνωσιοεπιστήμες από δεκαετία ‘90 κυρίως για το εάν γλωσσικές διαφορές συνεπάγονται και διαφορές σκέψης. 91

92 Βυγκότσκι Ευρώπη μεσοπολέμου ο ρόλος της γλώσσας στη σκέψη γενικότερα στο βιβλίο Σκέψη και Γλώσσα (1934): η σκέψη δεν εκφράζεται απλώς από τις λέξεις αλλά αναδύεται μέσω αυτών. 92

93 2. Γλωσσολογία Σωσύρ (1916): Ταύτιση γλώσσας και σκέψης «Χωρίς τη γλώσσα η σκέψη είναι ένα ασαφές αχαρτογράφητο νεφέλωμα. η σκέψη είναι ένα ασαφές αχαρτογράφητο νεφέλωμα. Οι ιδέες δεν προϋπάρχουν και τίποτα δεν είναι διακριτό πριν την εμφάνιση της γλώσσας». Πιθανή η σχετικότητα της σκέψης ανάλογα με τη γλώσσα, αν και ο Σωσύρ δεν επεξεργάστηκε παρά μόνο υπαινίχθηκε αυτή την πιθανότητα. αν και ο Σωσύρ δεν επεξεργάστηκε παρά μόνο υπαινίχθηκε αυτή την πιθανότητα. Πώς ακριβώς προέκυψε αυτή η ιδέα;; →→ π93

94 Ο Σωσύρ υιοθέτησε τη διάκριση του φιλόσοφου Frege ανάμεσα στη σημασία και την αναφορά μιας λέξης, ανάμεσα στη σημασία και την αναφορά μιας λέξης, δηλ. δηλ. στο αφηρημένο νόημά της και στην αναφορά της σε συγκεκριμένα φαινόμενα π.χ. «μολύβι» Σημασία: αντικείμενο μυτερό, μακρύ και λεπτό....με το οποίο γράφουμε Αναφορά: πολλά συγκεκριμένα αντικείμενα που διαφέρουν μάλιστα πολύ μεταξύ τους σε μέγεθος, χρώμα κλπ. 94

95 Ωστόσο, ο Σωσύρ εξοβέλισε πλήρως την αναφορά από τη γλωσσολογία Ορίζει το γλωσσικό σημείο Ορίζει το γλωσσικό σημείο (κατεξοχήν τη λέξη) με βάση τη σημασία του (δηλ. τον αφηρημένο ορισμό του), ή τις ομοιότητες και διαφορές του από τα υπόλοιπα σημεία μιας γλώσσας και όχι με βάση το τι «δείχνει» στον κόσμο (δηλ. προκρίνει την αφηρημένη έννοια που υποδηλώνει) Η σκέψη καθορίζεται έτσι μόνο από τη λογική της γλώσσας μόνο από τη λογική της γλώσσας 95

96 96 Ωστόσο, ο ρόλος της γλώσσας στην οικοδόμηση της σκέψης παραμερίζεται αργότερα και στη γλωσσολογία για τους εξής τουλάχιστον λόγους: Στη γλωσσολογία κυριάρχησαν ρεύματα που είδαν τη γλώσσα μόνο ως αγωγό νοήματος (ή σκέψης) (κυρίως η θεωρία του Τσόμσκι). Tο νόημα εκτοπίστηκε λοιπόν από το αντικείμενο της γλωσσολογίας. Στη γλωσσολογία κυριάρχησαν ρεύματα που είδαν τη γλώσσα μόνο ως αγωγό νοήματος (ή σκέψης) (κυρίως η θεωρία του Τσόμσκι). Tο νόημα εκτοπίστηκε λοιπόν από το αντικείμενο της γλωσσολογίας. Όταν κατ’ εξαίρεση μελετήθηκε το νόημα, ορίστηκε διαφορετικά απ’ ότι στην παράδοση των Σωσύρ και Φρέγκε, δηλ. ως φωτογράφηση/αναπαραγωγή του κόσμου και όχι ως νοητική ανάπλαση ή ερμηνεία του. Όταν κατ’ εξαίρεση μελετήθηκε το νόημα, ορίστηκε διαφορετικά απ’ ότι στην παράδοση των Σωσύρ και Φρέγκε, δηλ. ως φωτογράφηση/αναπαραγωγή του κόσμου και όχι ως νοητική ανάπλαση ή ερμηνεία του. Στη γνωσιακή επιστήμη κυριάρχησαν θεωρίες του νου που είδαν τη σκέψη και τη γλώσσα ως έμφυτες και κοινές σε όλους ή καθολικές. Στη γνωσιακή επιστήμη κυριάρχησαν θεωρίες του νου που είδαν τη σκέψη και τη γλώσσα ως έμφυτες και κοινές σε όλους ή καθολικές.

97 97 Η καθολικότητα της σκέψης και της γλώσσας δηλ. το αντίθετο της σχετικότητας κυρίαρχο δόγμα της γνωσιακής επιστήμης Πώς κατέστη κυρίαρχο; Στη γλωσσολογία η θεωρία του Chomsky υποστηρίζει ότι οι γλώσσες διέπονται από σημαντικές ομοιότητες (την Καθολική Γραμματική) και αναπτύσσονται γιατί ο κοινός αυτός πυρήνας τους προικοδοτείται από τα γονίδια σε όλους. Στη γλωσσολογία η θεωρία του Chomsky υποστηρίζει ότι οι γλώσσες διέπονται από σημαντικές ομοιότητες (την Καθολική Γραμματική) και αναπτύσσονται γιατί ο κοινός αυτός πυρήνας τους προικοδοτείται από τα γονίδια σε όλους. Στη γνωσιακή επιστήμη κυριαρχεί η θεωρία του Fodor για το νου (1975): έμφυτες οι έννοιες με βάση τις οποίες σκεφτόμαστε και τις οποίες κατονομάζουν απλώς οι λέξεις. Στη γνωσιακή επιστήμη κυριαρχεί η θεωρία του Fodor για το νου (1975): έμφυτες οι έννοιες με βάση τις οποίες σκεφτόμαστε και τις οποίες κατονομάζουν απλώς οι λέξεις.

98 Το δόγμα της καθολικότητας ισχυρό Παρεμερίζει συζήτηση για γλωσσική μεσολάβηση σκέψης αλλά και άλλα ζητήματα, π.χ. εύρος διαγλωσσικών διαφορών Σφραγίζει ακόμη και την ανθρωπολογία, κοινωνική επιστήμη που υποστηρίζει συνήθως τη σχετικότητα και γενικότερα την κοινωνική οικοδόμηση της σκέψης. Ειδικότερα η γνωσιακή ανθρωπολογία στις ΗΠΑ: Βλέπει βαθύτερες διαγλωσσικές ομοιότητες και επιφανειακές μόνο διαφορές γλωσσών μέσα από μελέτες, π.χ. των λέξεων για μέσα από μελέτες, π.χ. των λέξεων για τα χρώματα (Berlin & Kay 1969), τα χρώματα (Berlin & Kay 1969), τη συγγένεια (Lounsbury 1965, 1969) τη συγγένεια (Lounsbury 1965, 1969) την εθνοβιολογία, δηλ. τα ζώα και φυτά (Berlin 1992) την εθνοβιολογία, δηλ. τα ζώα και φυτά (Berlin 1992) 98

99 Από δεκαετία ’90 Η σχέση γλώσσας και νόησης ειδικότερα ο ρόλος της γλώσσας στη σκέψη απασχολεί όλο και πιο ανοιχτά ξανά τις επιστήμες της γλώσσας και του νου τις επιστήμες της γλώσσας και του νου 99

100 100 Μεταστροφή κλίματος αρχίζει από δεκαετία ΄80 Καταλύτες: Νέα ρεύματα στη γλωσσολογία: αντίλογος γνωσιακής- λειτουργικής γλωσσολογίας στη φορμαλιστική θεωρία Τσόμσκι Νέα ρεύματα στη γλωσσολογία: αντίλογος γνωσιακής- λειτουργικής γλωσσολογίας στη φορμαλιστική θεωρία Τσόμσκι Νέα ρεύματα στη γνωσιακή επιστήμη: αντίλογος στην υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου που υπογραμμίζει σημασία σώματος και κοινωνικού περιβάλλοντος στην οικοδόμηση της σκέψης. Νέα ρεύματα στη γνωσιακή επιστήμη: αντίλογος στην υπολογιστική αναπαραστασιακή θεωρία του νου που υπογραμμίζει σημασία σώματος και κοινωνικού περιβάλλοντος στην οικοδόμηση της σκέψης. Επανάκαμψη κοινωνικών προσεγγίσεων γλώσσας και νου (κυρίως αναβίωση θεωρίας Bυγκότσκι αλλά και κοινωνικών προσεγγίσεων γλώσσας) Επανάκαμψη κοινωνικών προσεγγίσεων γλώσσας και νου (κυρίως αναβίωση θεωρίας Bυγκότσκι αλλά και κοινωνικών προσεγγίσεων γλώσσας)

101 Αποτελέσματα εξελίξεων: Η γλωσσολογία μελετά ξανά το νόημα Επιπλέον επιστρέφει στη θέση του Σωσύρ ότι μορφή και νόημα δύο αναπόσπαστες όψεις γλωσσικού σημείου. Η γλώσσα ως κώδικας νοηματοδότησης και όχι αγωγός νοήματος. και όχι αγωγός νοήματος. 101

102 102 Επιστροφή στη θέση ότι Η γλώσσα δεν αναπαράγει/φωτογραφίζει την πραγματικότητα την πραγματικότητα αλλά την ερμηνεύει ή την αναπλάθει. Το ίδιο γεγονός μπορεί να «ιδωθεί» διαφορετικά, όχι μόνο διαγλωσσικά αλλά και εντός της ίδιας γλώσσας. Π.χ. μέσω παθητικής ή ενεργητικής φωνής : μέσω παθητικής ή ενεργητικής φωνής : Το σπίτι γκρεμίστηκε / Το συνεργείο γκρέμισε το σπίτι. Το σπίτι γκρεμίστηκε / Το συνεργείο γκρέμισε το σπίτι. όπου ο δράστης είτε αφανίζεται είτε αναδεικνύεται

103 103 Επίσης, αναζωογόνηση διαγλωσσικών συγκρίσεων Η γλώσσα δεν είναι ίδια παντού Γένεση του κλάδου της τυπολογίας: Ρίζες στην ιστορική-συγκριτική γλωσσολογία 19ου αιώνα. Μελέτη πολλών και πολύ διαφορετικών γλωσσών για να αναδειχτεί το εύρος διαφορών και ομοιοτήτων. Μελέτη πολλών και πολύ διαφορετικών γλωσσών για να αναδειχτεί το εύρος διαφορών και ομοιοτήτων. Θεωρίες που εξηγούν διαγλωσσικές ομοιότητες και διαφορές Θεωρίες που εξηγούν διαγλωσσικές ομοιότητες και διαφορές

104 104 Ευρήματα: Διαγλωσσικές διαφορές ποικίλες, σύνθετες και ενίοτε μεγάλες π.χ. Διαφορές ακόμη και στο πώς εννοιοδοτούμε το φυσικό χώρο, δηλ. φαινόμενο απτό που προσλαμβάνουμε με το ίδιο σώμα (αισθήσεις και νευρικό σύστημα). Διαφορές ακόμη και στο πώς εννοιοδοτούμε το φυσικό χώρο, δηλ. φαινόμενο απτό που προσλαμβάνουμε με το ίδιο σώμα (αισθήσεις και νευρικό σύστημα). Σημαντικές διαφορές ακόμη και μεταξύ συγγενικών ευρωπαϊκών γλωσσών όπως η γερμανική, η ολλανδική, η αγγλική και η γαλλική (βλ. π.χ. Carρoll 1993, Talmy 1985, 2002, Bowerman 2003, Levinson 2004). Σημαντικές διαφορές ακόμη και μεταξύ συγγενικών ευρωπαϊκών γλωσσών όπως η γερμανική, η ολλανδική, η αγγλική και η γαλλική (βλ. π.χ. Carρoll 1993, Talmy 1985, 2002, Bowerman 2003, Levinson 2004).

105 Π.χ. Διαφορές στις έννοιες χώρου/τόπου: Χώρος = σχέσεις μεταξύ αντικειμένων πιο αφηρημένη έννοια απ’ ότι φαντάζει αρχικά: π.χ. Προθέσεις αντίστοιχες του «μέσα», «πάνω» πολύ αφηρημένες έννοιες που διαφέρουν διαγλωσσικά Iσπανικά: en (σε) Αγγλικά: οn, in (πάνω, μέσα) Oλλανδικά: οp, aan, in (πάνω, πάνω, μέσα) 105

106

107 107 Αγγλικά: Οn: In:

108 108 Koρεάτικα: 5 λέξεις αντίστοιχες των 2 της αγγλικής: π.χ. «πάνω»: σφιχτά, χαλαρά, σε οριζόντια επιφάνεια, καπέλο «πάνω»: σφιχτά, χαλαρά, σε οριζόντια επιφάνεια, καπέλο «μέσα»:«μέσα»: σφιχτά ή χαλαρά σφιχτά ή χαλαρά

109 Οι διαγλωσσικές διαφορές πολλές και ολοφάνερες μεν, αλλά Συνεπάγονται οπωσδήποτε διαφορές σκέψης και γενικότερα νόησης-αντίληψης; Πώς το αξιολογούμε αυτό; 109

110 110 Γλωσσική σχετικότητα η υπόθεση ότι οι διαγλωσσικές διαφορές συνεπάγονται ουσιαστικές διαφορές σκέψης δημοφιλής πάλι πρόσφατα αλλά σήμερα 1) οι διαφορές δεν θεωρούνται απεριόριστες 2) υποτίθενται και πανανθρώπινες ομοιότητες «Σχετικότητα εν μέσω καθολικότητας» «Σχετικότητα εν μέσω καθολικότητας»

111 Π.χ. Γνωσιακή γλωσσολογία: Βλέπει και ομοιότητες σκέψης μεταξύ άλλων για τους εξής λόγους: Η νόηση δεν καθορίζεται μόνο κοινωνικοπολιτισμικά αλλά και από το σώμα, που είναι ίδιο στα ανθρώπινα όντα (δηλ. ίδια αισθητήρια όργανα και νευρικό σύστημα. Η έννοια της σωματικότητας κομβική στη μελέτη νόησης και γλώσσας (Johnson 1987, Lakoff & Johnson 1989, Α. Clark 1998). Η νόηση δεν καθορίζεται μόνο κοινωνικοπολιτισμικά αλλά και από το σώμα, που είναι ίδιο στα ανθρώπινα όντα (δηλ. ίδια αισθητήρια όργανα και νευρικό σύστημα. Η έννοια της σωματικότητας κομβική στη μελέτη νόησης και γλώσσας (Johnson 1987, Lakoff & Johnson 1989, Α. Clark 1998). Η σκέψη δεν σχηματοποιείται αποκλειστικά από τη γλώσσα μόνο, όσο κι αν η γλώσσα καθοριστική (μεσολαβεί πάνω απ’ όλα και η αντίληψη). Η σκέψη δεν σχηματοποιείται αποκλειστικά από τη γλώσσα μόνο, όσο κι αν η γλώσσα καθοριστική (μεσολαβεί πάνω απ’ όλα και η αντίληψη).

112 112 Συνάντηση εξελίξεων στη γλωσσολογία με εξελίξεις σε άλλα πεδία Διεπιστημονικές προσεγγίσεις στην θεωρία της νόησης: Κέντρο Ψυχοκοινωνικών Μελετών του Σικάγου, δεκαετία ΄80 μεταξύ άλλων, η θέση του Βυγκότσκι για μεσολάβηση της γλώσσας στην ανάπτυξη σκέψης επιδέχεται επιτέλους επεξεργασία.

113 Π.χ. Wertsch: θεωρία της νοηματοδότησης μέσω σημείων, με βάση τον Βυγκότσκι αλλά και την κοινωνική γλωσσολογία. Wertsch: θεωρία της νοηματοδότησης μέσω σημείων, με βάση τον Βυγκότσκι αλλά και την κοινωνική γλωσσολογία. Lucy: συστηματική αποτίμηση των μέχρι τότε υποθέσεων και ερευνών για το ρόλο της γλώσσας στη νόηση. Εγκαθιδρύει ένα πρόγραμμα εμπειρικής διερεύνησης της γλωσσικής σχετικότητας. Επιστήμες γλώσσας συναντώνται με τη θεωρία του Βυγκότσκι για τη σχέση γλώσσας και νου. Lucy: συστηματική αποτίμηση των μέχρι τότε υποθέσεων και ερευνών για το ρόλο της γλώσσας στη νόηση. Εγκαθιδρύει ένα πρόγραμμα εμπειρικής διερεύνησης της γλωσσικής σχετικότητας. Επιστήμες γλώσσας συναντώνται με τη θεωρία του Βυγκότσκι για τη σχέση γλώσσας και νου. 113

114 114 Εξελίξεις στη γνωσιακή επιστήμη: Νέες θεωρίες του νου κυρίως στην τεχνητή νοημοσύνη (βλ. κυρίως τον φιλόσοφο Α. Clark 1996, 1998 ) Π.χ. Σύζευξη νου-σώματος-περιβάλλοντος (αρχικά στη ρομποτική)

115 Ρεύματα της γνωσιακής αναπτυξιακής ψυχολογίας (συγγένειες με έργο Βυγκότσκι και Πιαζέ), π.χ. Gentner και συνεργάτες: Πώς η αναλογική σκέψη – κρίσιμη δυνατότητα της ανθρώπινης σκέψης όπου εντοπίζονται αφηρημένες ομοιότητες μεταξύ φαινομένων – ενισχύεται καθοριστικά από τη γλώσσα ενισχύεται καθοριστικά από τη γλώσσα – ειδικότερα από λέξεις που κωδικοποιούν αφηρημένες σχέσεις μεταξύ οντοτήτων όπως «ίδιο», «διαφορετικό» - όπως «ίδιο», «διαφορετικό» - 115

116 116 Πρόσφατες μεταστροφές προς τη σχετικότητα Η αναβίωση της σημασίας που μπορεί να έχει η γλώσσα για τη νόηση έχει οδηγήσει για πρώτη φορά σε διάλογο τα αντίπαλα ρεύματα (π.χ. τόμοι των Carruthers & Boucher 1998, Gentner & Goldin-Meadow 2003, κείμενα στο περιοδικό Cognition). Η αναβίωση της σημασίας που μπορεί να έχει η γλώσσα για τη νόηση έχει οδηγήσει για πρώτη φορά σε διάλογο τα αντίπαλα ρεύματα (π.χ. τόμοι των Carruthers & Boucher 1998, Gentner & Goldin-Meadow 2003, κείμενα στο περιοδικό Cognition). Αναγνώριση στο κυρίαρχο ρεύμα της γνωσιακής επιστήμης κάποιας μεσολάβησης της γλώσσας στη σκέψη. Π.χ. Αναγνώριση στο κυρίαρχο ρεύμα της γνωσιακής επιστήμης κάποιας μεσολάβησης της γλώσσας στη σκέψη. Π.χ. Η γνωσιακή ψυχολόγος Spelke (2003) που υποστήριξε τη δεκαετία του ‘80 το έμφυτο της σκέψης μέσα από μελέτες του βρέφους, εστιάζει πλέον στο πώς νέα συστήματα σκέψης καθίστανται δυνατά μόνο μέσω της γλώσσας. Η γνωσιακή ψυχολόγος Spelke (2003) που υποστήριξε τη δεκαετία του ‘80 το έμφυτο της σκέψης μέσα από μελέτες του βρέφους, εστιάζει πλέον στο πώς νέα συστήματα σκέψης καθίστανται δυνατά μόνο μέσω της γλώσσας.