1 ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΥ ΑΣΚΗΣΗ ΠΡΑΞΗΣ 5η ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΩΝ.

Παρουσίαση με θέμα: "1 ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΥ ΑΣΚΗΣΗ ΠΡΑΞΗΣ 5η ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΩΝ."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 1 ΒΙΟΧΗΜΕΙΑ ΤΟΥ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΥ ΑΣΚΗΣΗ ΠΡΑΞΗΣ 5η ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΥΔΑΤΑΝΘΡΑΚΩΝ

2 2 Γλυκόλυση Με τον όρο γλυκόλυση εννοούμε την αλληλουχία των αντιδράσεων η οποία μετατρέπει τη γλυκόζη σε πυροσταφυλικό με ταυτόχρονη παραγωγή ΑΤΡ. Η πορεία αυτή είναι όμοια σε αερόβιες και αναερόβιες συνθήκες και γίνεται στο χώρο του κυτταροπλάσματος. Στην πραγματικότητα, η μοναδική διαφορά μεταξύ αερόβιας και αναερόβιας διάσπασης της γλυκόζης βρίσκεται στην παραπέρα τύχη του πυροσταφυ- λικού, το οποίο αερόβια τροφοδοτεί την κυτταρική αναπνοή κυρίως.

3 3 Γλυκόλυση Η αποσαφήνιση του μηχανισμού της γλυκόλυσης αποτέλεσε βασικό μοχλό για την ανάπτυξη της Βιοχημείας. Μία ανακάλυψη-σταθμός στην ιστορία της γλυκόλυσης έγινε το 1894, όταν οι Χάνς και Έντουαρντ Μπούχνερ (Hans και Eduard Buchner) παρασκεύασαν εκχυλίσματα ζύμης (χυμό από πεπιεσμένους ζυμομύκητες), τα οποία ήταν ικανά να μετατρέπουν τη σακχαρόζη σε αλκοόλη. Κατέδειξαν έτσι για πρώτη φορά ότι η ζύμωση μπορεί να γίνει και έξω από τα ζωντανά κύτταρα.

4 4 Αντιδράσεις της γλυκόλυσης Ένα ουσιώδες χαρακτηριστικό της γλυκόλυσης είναι ότι μπορεί να προχωρεί αναερόβια και να προμηθεύει το κύτταρο με ενέργεια. Κάθε mol γλυκόζης που διασπάται σε πυροσταφυλικό οξύ παράγει 200 kj ή 47 kcal (1 kcal = 4,184 kj), ποσό ενέργειας ικανό να δεσμεύσει δύο mol ανόργανου φωσφορικού δημιουργώντας έτσι δύο mol ΑΤΡ. Η πορεία διάσπασης της γλυκόζης σε πυροσταφυλικό γίνεται σε δέκα επιμέρους βήματα.

5 5 Αντιδράσεις της γλυκόλυσης Η γλυκόζη, που κυκλοφορεί στο αίμα, εισέρχεται στα κύτταρα με μεταφορά μέσω ειδικών πρωτεϊνών και έχει έναν προορισμό: να φωσφορυλιωθεί σχηματίζοντας 6-φωσφορική γλυκόζη. Η αντίδραση αυτή μπορεί να γίνει με την καταλυτική δράση δύο ενζύμων, της εξοκινάσης, η οποία φωσφορυλιώνει και άλλες εξόζες πλην της γλυκόζης και της γλυκοκινάσης, η οποία έχει μεγάλη εξειδίκευση για τη γλυκόζη και βρίσκεται στο ήπαρ.

6 6

7 7 Διαφορές εξωκινάσης - γλυκοκινάσης

8 8 Αντιδράσεις της γλυκόλυσης Το επόμενο βήμα στη γλυκόλυση είναι η μετατροπή της 6-φωσφορικής γλυκόζης σε 6-φωσφορική φρουκτόζη. Εδώ η αλδεϋδομάδα μετατρέπεται σε κετονομάδα (ισομερισμός). Η αντίδραση που ακολουθεί έχει ως στόχο την προσθήκη μίας δεύτερης φωσφορικής ομάδας, που προέρχεται πάλι από ΑΤΡ, με αποτέλεσμα να δημιουργείται η 1,6-διφωσφορική φρουκτόζη. Η αντίδραση αυτή καταλύεται από τη φωσφοφρουκτο- κινάση, ένα ένζυμο κλειδί για τη ρύθμιση της γλυκόλυσης. Το ένζυμο αυτό αναστέλλεται αλλοστερικά από υψηλές συγκεντρώσεις ΑΤΡ, ενώ αντίθετα ενεργοποιείται από το ADP και το AMP. Χάρη στη ρύθμιση αυτή, η ροή διάσπασης της γλυκόζης προσαρμόζεται στις ενεργειακές ανάγκες του κυττάρου.

9 9 Αντιδράσεις της γλυκόλυσης Η 1,6-διφωσφορική φρουκτόζη διασπάται στη συνέχεια σε δύο ισομερή μόρια φωσφορικής τριόζης, τη φωσφορική διυδροξυακετόνη και την 3-φωσφορική γλυκεριναλδεΰδη, τα οποία μπορούν να αλληλομετατρέπονται. Η 3-φωσφορική γλυκεριναλδεΰδη αποτελεί τον ενεργό μεταβολίτη που τροφοδοτεί την αλληλουχία των επόμενων αντιδράσεων της γλυκόλυσης.

10 10

11 11

12 12

13 13

14 14 Μεταβολική τύχη του πυροσταφυλικού

15 15 Gluconeogenesis

16 16 Το γλυκογόνο Η καθημερινή απαίτηση ενός ενηλίκου σε γλυκόζη είναι 160 - 200 gr). Η ποσότητα της γλυκόζης η οποία υπάρχει στα υγρά του σώματος είναι περίπου 20 gr και αυτή η οποία διατίθεται άμεσα από το γλυκογόνο, το οποίο αποτελεί την αποταμιευτική μορφή της γλυκόζης στα θηλαστικά, είναι περίπου 500 gr (μύες και ήπαρ). Έτσι τα αποθέματα του οργανισμού σε γλυκόζη είναι αρκετά, για να καλύψει ο οργανισμός τις ανάγκες του για μια ή δύο ημέρες περίπου.

17 17 Ενεργειακές αποθήκες στο ανθρώπινο σώμα

18 18 Ο μεταβολισμός του γλυκογόνου Ιδιαίτερα πλούσιοι σε γλυκογόνο είναι οι σκελετικοί μυς και το ήπαρ. Η συγκέντρωση του γλυκογόνου στα ηπατικά κύτταρα είναι υψηλότερη από ότι στα μυϊκά, αλλά λόγω της μεγαλύτερης μάζας των γραμμωτών μυών εκεί αποθηκεύεται τελικά περισσότερο γλυκογόνο. Αυτό βρίσκεται στο κυτταρόπλασμα του ηπατικού κυττάρου με τη μορφή κόκκων διαμέτρου 100 έως 400 που περιέχουν τα ένζυμα τα οποία καταλύουν τη σύνθεση και την αποικοδόμηση του γλυκογόνου.

19 19

20 20 Ο μεταβολισμός του γλυκογόνου Ο μεγάλος αριθμός των διακλαδώσεων του γλυκογόνου έχει ιδιαίτερη σημασία από φυσιολογική άποψη. Με τον τρόπο αυτό δημιουργούνται πολλά ελεύθερα άκρα, στα οποία προσκολλώνται τα πλεονάζοντα μόρια της γλυκόζης που αποθηκεύεται προσωρινά και από τα οποία μπορεί να αρχίσει συγχρόνως η απομάκρυνση μορίων γλυκόζης, όταν οι ανάγκες του οργανισμού το απαιτούν.

21 21 Ο μεταβολισμός του γλυκογόνου Η φωσφορυλάση και η συνθετάση του γλυκογόνου αποτελούν τα βασικά ένζυμα για την πορεία της διάσπασης και της σύνθεσης του γλυκογόνου αντίστοιχα. Ο έλεγχος της σύνθεσης και αποικοδόμησης του γλυκογόνου στο ήπαρ είναι βασικό στοιχείο για τη ρύθμιση της συγκέντρωσης της γλυκόζης στο αίμα. Για το λόγο αυτό οι παραπάνω πορείες ρυθμίζονται με πολύπλοκο τρόπο που περιλαμβάνει, εκτός των άλλων, και ορμονικό έλεγχο.

22 22 Ο μεταβολισμός του γλυκογόνου Κατά την αποικοδόμηση του γλυκογόνου απελευθερώνονται μονάδες 1-φωσφορικής γλυκόζης, οι οποίες μετατρέπονται σε 6-φωσφορικη γλυκόζη. Η φωσφορυλιωμένη γλυκόζη, σε αντίθεση με τη γλυκόζη, δε διαχέεται έξω από τα κύτταρα. Το ήπαρ περιέχει ένα υδρολυτικό ένζυμο, τη φωσφατάση της 6-φωσφορικής γλυκόζης, το οποίο απομακρύνει τη φωσφορική ομάδα της 6- φωσφορικής γλυκόζης, που παράγεται κατά τη διάσπαση του γλυκογόνου, και έτσι ελευθερώνει τη γλυκόζη στο αίμα.

23 23 Ο μεταβολισμός του γλυκογόνου Χάρη στην παρουσία της φωσφατάση της 6- φωσφορικής γλυκόζης, το ήπαρ εκπληρώνει μία από τις κύριες λειτουργίες του, που είναι η διατήρηση ενός σχετικά σταθερού επιπέδου γλυκόζης στο αίμα, προκειμένου να εφοδιάζει κυρίως τον εγκέφαλο και τους γραμμωτούς μυς με ένα καύσιμο που τους είναι απαραίτητο κατά τη διάρκεια μυϊκής δραστηριότητας και στα διαστήματα μεταξύ των γευμάτων. Στους μυς η φωσφατάση της 6-φωσφορικής γλυκόζης απουσιάζει, με αποτέλεσμα αυτή να κατακρατείται προκειμένου να διασπαστεί μέσω της γλυκολυτικής πορείας για να καλύψει τις αυξημένες ενεργειακές ανάγκες του μυϊκού ιστού.

24 24

25 25 Γλυκονεογένεση Έτσι τα αποθέματα του οργανισμού σε γλυκόζη είναι αρκετά, για να καλύψει ο οργανισμός τις ανάγκες του για μια ημέρα περίπου. Προκειμένου όμως να μπορέσει ο οργανισμός να επιβιώσει για μεγαλύτερη περίοδο ασιτίας, πρέπει να συνθέσει γλυκόζη από μη υδατανθρακικές πηγές. Ακόμη η γλυκονεογένεση είναι απαραίτητη σε περιόδους εντατικής άσκησης, οπότε παράγεται μεγάλη ποσότητα γαλακτικού οξέος. Τα κύρια, μη υδατανθρακικά, πρόδρομα μόρια για τη σύνθεση γλυκόζης είναι το γαλακτικό οξύ, ορισμένα αμινοξέα που ονομάζονται γλυκοπλαστικά (π.χ. αλανίνη) και η γλυκερόλη.

26 26 Γλυκονεογένεση

27 27 Γλυκονεογένεση Κατά τη γλυκόλυση η γλυκόζη μετατρέπεται σε πυροσταφυλικό οξύ, ενώ κατά τη γλυκονεογένεση το πυροσταφυλικό μετατρέπεται σε γλυκόζη. Παρόλα αυτά η γλυκονεογένεση δεν είναι μία απλή αντιστροφή της πορείας της γλυκόλυσης. Οι αντιστρεπτές αντιδράσεις της γλυκόλυσης είναι κοινές αντιδράσεις και στη γλυκονεογένεση, ενώ οι μη αντιστρεπτές αντιδράσεις της γλυκόλυσης καταλύονται από άλλα ένζυμα. Με τον τρόπο αυτό το κύτταρο κατορθώνει να ελέγχει δύο μεταβολικές διεργασίες που έχουν διαφορετικό ρόλο και οι οποίες δεν μπορούν να προχωρούν χωρίς ρύθμιση η μία δίπλα στην άλλη, γιατί το μόνο που θα γινόταν ο αυτή την περίπτωση θα ήταν η άσκοπη κατανάλωση ενέργειας.

28 28

29 29 Γλυκονεογένεση Το κύριο όργανο της γλυκονεογένεσης είναι το ήπαρ. Σύνθεση γλυκόζης γίνεται επίσης και στο φλοιό των νεφρών, αλλά η ολική ποσότητα της παραγόμενης γλυκόζης στους νεφρούς είναι το 1/10 της ποσότητας που παράγεται στο ήπαρ. Η γλυκονεογένεση βοηθά στη διατήρηση των επιπέδων της γλυκόζης στο αίμα σε φυσιολογικά όρια, ώστε ο εγκέφαλος και οι μυς να αντλούν τη γλυκόζη που χρειάζονται, για να ικανοποιήσουν τις μεταβολικές τους ανάγκες.

30 30 Γλυκονεογένεση

31 31 Ο ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΛΑΚΤΟΖΗΣ. ΔΥΣΑΝΕΞΙΑ ΣΤΗ ΛΑΚΤΟΖΗ

32 32 ΔΥΣΑΝΕΞΙΑ ΣΤΗ ΛΑΚΤΟΖΗ Δυσανεξία στη λακτόζη είναι η ανικανότητα του οργανισμού να διασπάσει τη λακτόζη, τον κύριο δισακκχαρίτη που βρίσκεται στο γάλα. Μετά την κατανάλωση γάλακτος ή γαλακτοκομικών, ο οργανισμός μπαίνει στη διαδικασία διάσπασης της σε γλυκόζη και γαλακτόζη μέσω της λακτάσης. Αν το ένζυμο λακτάση δεν υπάρχει, ή δεν υπάρχει σε αρκετή ποσότητα, αυξάνουν με όσμωση τα γαστρεντερικά υγρά στο λεπτό έντερο και η μη απορροφήσιμη λακτόζη προχωρεί στο παχύ έντερο όπου υπάρχουν πολλά βακτήρια.

33 33 ΔΥΣΑΝΕΞΙΑ ΣΤΗ ΛΑΚΤΟΖΗ Κλινικά η διάγνωση της δυσανεξίας στη λακτόζη δεν τίθεται με ευκολία, λόγω της ποικιλομορφίας των παρουσιαζόμενων συμπτωμάτων. Αν τα συμπτώματα παρουσιάζονται αμέσως μετά τη λήψη της λακτόζης η διάγνωση είναι πιο εύκολη. Συμπτώματα που εμφανίζονται 30 λεπτά από τη λήψη της λακτόζης είναι ναυτία και αίσθημα πληρότητας (φούσκωμα) του στομαχιού, ενώ σε 2 έως 6 ώρες κοιλιακός πόνος, εντοπιζόμενος γύρω από τον ομφαλό ή στο κάτω μέρος της κοιλιάς, βορβορυγμός των εντέρων, «φούσκωμα», έκλυση αερίων και διάρροια. Στους εφήβους μπορεί να κυριαρχεί ο εμετός.

34 34

35 35 ΔΥΣΑΝΕΞΙΑ ΣΤΗ ΛΑΚΤΟΖΗ Τα γάλατα σόγιας δεν περιέχουν λακτόζη και μπορούν να χρησιμοποιηθούν εναλλακτικά με τα γάλατα μειωμένης λακτόζης. Το φρέσκο γάλα έχει την υψηλότερη περιεκτικότητα. Υπάρχουν γάλατα με 70% λιγότερη λακτόζη, που είναι καλά ανεκτά από πολλά άτομα με ανεπάρκεια λακτάσης. Τα γαλακτοκομικά διαφέρουν ως προς την περιεκτικότητά τους σε λακτόζη. Το γιαούρτι είναι καλά ανεκτό. Το ασβέστιο του γιαουρτιού απορροφάται φυσιολογικά από τα άτομα με δυσανεξία τη λακτόζη. Καθώς τα τυριά ωριμάζουν, η λακτόζη μετατρέπεται σε γαλακτικό οξύ το οποίο δεν προκαλεί συμπτώματα.

36 36 Ο ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΑΛΑΚΤΟΖΗΣ

37 37 Η ΓΑΛΑΚΤΟΖΗ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΓΛΥΚΟΖΗ ΓΙΑ ΝΑ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΤΕΙ ΤΕΛΙΚΑ

38 38 ΓΑΛΑΚΤΟΖΑΙΜΙΑ Η γαλακτοζαιμία είναι ένα σπάνιο νόσημα (1:14.000), κληρονομούμενο με υπολειπόμενο χαρακτήρα. Είναι αποτέλεσμα ανεπάρκειας ενός από τρία πιθανά ένζυμα που σχετίζονται με τον μεταβολισμό της γαλακτόζης. Δεν πρέπει να συγχέεται με τη δυσανεξία στη λακτόζη. 1.GALK1, galactokinase (galactokinase deficiency) 2.GALT, galactose-1-phosphate uridyl transferase (classic galactosemia) 3.GALE, UDP galactose epimerase (galactose epimerase deficiency)

39 39 ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΑΛΑΚΤΟΖΑΙΜΙΑΣ

40 40 Γαλακτοζαιμία

41 41 Δίαιτα σε ανωμαλίες μεταβολισμού γαλακτόζης Η μόνη θεραπεία για τη γαλακτοζαιμία είναι πολύ αυστηρή δίαιτα (εξάλειψη της λακτόζης και γαλακτόζης από τη διατροφή). Συνιστάται επίσης η λήψη συμπληρωμάτων ασβεστίου. Ακόμη όμως και με την έγκαιρη διάγνωση και την περιορισμένη – αυστηρή διατροφή, ορισμένα άτομα με γαλακτοζαιμία παρουσιάζουν μακροχρόνιες επιπλοκές, όπως προβλήματα λόγου, μαθησιακές δυσκολίες, νευρολογική δυσλειτουργία (π.χ. τρόμος), ανεπάρκεια γονάδων κ.λπ. Αυτές οι επιπλοκές αντιμετωπίζονται όπως και στα άτομα που δεν πάσχουν από την νόσο.

42 42 Διάγνωση κυαμισμού και γαλακτοζαιμίας μετά τη γέννηση

43 43 ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΦΡΟΥΚΤΟΖΗΣ Στο ήπαρ με την παρουσία του ενζύμου φρουκτοκινάση ή φωσφοφρουκτοκινάση, η φρουκτόζη μετατρέπεται σε φωσφορική-1- φρουκτόζη η οποία στη συνέχεια διασπάται σε γλυκεραλδεΰδη και φωσφορική διυδροξυ-ακετόνη. Η τελευταία χρησιμοποιείται για τη σύνθεση λίπους. Η φρουκτόζη απορροφάται από το έντερο με πιο αργό ρυθμό από αυτό της γλυκόζης αλλά καταβολίζεται με γρηγορότερο ρυθμό. Επειδή ο μεταβολισμός της φρουκτόζης δεν εξαρτάται από την ινσουλίνη χρειάζεται προσοχή όταν αυτή χρησιμοποιείται από διαβητικούς με ΣΔ-2 (έως 15- 20 γρ./ημέρα) επειδή επιβαρύνει τη λιπιδαιμία τους.

44 44 Η ΦΡΟΥΚΤΟΖΗ ΔΙΑΦΕΡΕΙ ΣΤΟ ΜΕΤΑΒΟΛΙΣΜΟ ΤΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΓΛΥΚΟΖΗ. ΣΤΟ ΗΠΑΡ Η ΦΡΟΥΚΤΟΖΗ ΓΙΝΕΤΑΙ ΛΙΠΟΣ (ΤΡΙΓΛΥΚΕΡΙΔΙΑ), ΓΛΥΚΟΓΟΝΟ Ή ΓΛΥΚΟΖΗ

45 45 Η φρουκτόζη ως υπόστρωμα για λιποσύνθεση στο ήπαρ

46 46 Φρουκτόζη και διαβήτης Η φρουκτόζη διαφημίζεται ως μία γλυκαντική ουσία η οποία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως υποκατάστατο της ζάχαρης. Η φρουκτόζη είναι υδατάνθρακας και προσθέτει θερμίδες. Πολλές φορές οι διαβητικοί δεν υπολογίζουν τις θερμίδες που προσθέτει η φρουκτόζη (φυσικό ζάχαρο). Υπάρχουν μελέτες που δείχνουν ότι ανεβάζει και τα τριγλυκερίδια του αίματος, που ως γνωστό παίζουν ρόλο στην αυξημένο καρδιαγγειακό κίνδυνο των ατόμων αυτών και αυξάνει την αρτηριακή πίεση. Η χρήση της φρουκτόζης θα πρέπει να αποφεύγεται από τους διαβητικούς που πρέπει να χρησιμοποιούν άλλα γλυκαντικά.

47 47 Οι παραπλανητικές εικόνες ΤΑ ΣΧΗΜΑΤΑ ΑΥΤΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΝΤΑΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΩΘΗΣΗ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΗΣ ΦΡΟΥΚΤΟΖΗΣ

48 48 Φρουκτόζη και Σακχαρώδης Διαβήτης ΙΙ HFCS: High Fructose Corn Syrup

49 49 Τα υπέρ και τα κατά του μελιού ΙΔΙΑΙΤΕΡΗ ΠΡΟΣΟΧΗ ΝΑ ΜΗΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΚΑΤΑΧΡΗΣΗ ΑΠΌ ΤΟΥΣ ΔΙΑΒΗΤΙΚΟΥΣ

50 50 Άσκηση Σημειώστε με (Σ) ή λάθος (Λ) τη γνώμη σας για τις παρακάτω προτάσεις: α. Η εξοκινάση φωσφορυλιώνει μόνο τη γλυκόζη. β· Η γλυκοκινάση βρίσκεται στο ήπαρ. γ· Η πορεία της γλυκόλυσης είναι ίδια σε αερόβιες και αναερόβιες συνθήκες. δ. Κατά την διάσπαση ενός μορίου γλυκόζης παράγεται ένα μόριο πυροσταφυλικού. ε. Οι αντιδράσεις της γλυκόλυσης γίνονται στο εσωτερικό του μιτοχονδρίου. στ. Η 6-φωσφορική γλυκόζη και η 6-φωσφορική φρουκτόζη είναι ισομερείς ενώσεις.

51 51 Άσκηση Ποιο είναι το ένζυμο κλειδί για την ρύθμιση της γλυκόλυσης και με ποιο τρόπο επιτυγχάνεται η ρύθμιση αυτή; Με ποιο τρόπο μεταβολίζεται το πυροσταφυλικό στα μυϊκά κύτταρα απουσία και παρουσία οξυγόνου; Ποιες από τις παρακάτω ουσίες αποτελούν μεταβολικά προϊόντα του πυροσταφυλικού οξέος στα θηλαστικά; α. αιθανόλη, β. γαλακτικό οξύ, γ. ακετόνη, δ. ακέτυλο-CοΑ. Εξηγήστε το ρόλο του γλυκογόνου στο ήπαρ και στους σκελετικούς μυς.

52 52 Άσκηση Σημειώστε (Σ) ή λάθος (Λ) σε κάθε μία από τις απαντήσεις που ακολουθούν. Η γλυκονεογένεση: α. Επιτελείται στα μυϊκά κύτταρα, όταν αυτά βρίσκονται υπό έντονη δραστηριότητα. β. Μετατρέπει το πυροσταφυλικό σε γλυκόζη. γ· Παίζει σημαντικό ρόλο σε περιόδους ασιτίας. δ. Αποτελεί μία αναστροφή της πορείας της γλυκόλυσης. Γιατί το ήπαρ είναι το κύριο γλυκοστατικό όργανο του σώματος;