ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Ασημόπουλος Χ. Αναπλ. Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας.

Παρουσίαση με θέμα: "ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Ασημόπουλος Χ. Αναπλ. Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΨΥΧΟΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΓΚΕΣ ΠΑΙΔΙΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ Ασημόπουλος Χ. Αναπλ. Καθηγητής Κοινωνικής Εργασίας

2 Συρία : Ανθρωπιστική καταστροφή Πληθυσμός πριν το πόλεμο : 23.000.000 Εκτοπισμένοι από το πόλεμο : 13.500.000 Εκτοπισμένοι εκτός χώρας : 4.500.000 Συνολικός πληθυσμός υπό πολιορκία : 450.000 Πληθυσμός παιδιών υπό πολιορκία : 250.000 Συνολικός αριθμός νεκρών : 271.000 Αριθμός άμαχων νεκρών : 79.000 Αριθμός παιδιών νεκρών : 13.500

3 Προσφυγικές ροές στην Ελλάδα  Το 2015 εισήλθαν 800.000 πρόσφυγες και μετανάστες : 17% είναι γυναίκες 27% είναι παιδιά 91% από Συρία, Ιράκ, Αφγανιστάν και Σομαλία 800 πνίγηκαν στο Αιγαίο.  Το 2016 προβλέπεται από συνθήκη της Ε. Ε. να παραμείνουν στην Ελλάδα 50.000 πρόσφυγες : ανεπίσημα υπολογίζεται να παραμείνουν 100.000, από αυτούς 30.000 παιδιά.

4 Στάδια της προσφυγικής εμπειρίας των παιδιών : Έκθεση σε τραυματικά γεγονότα 1/3  1 ο Στάδιο : Προ - μεταναστευτική εμπειρία Εμπειρίες πολέμου που συμπεριλαμβάνουν έκθεση σε βία, αποχωρισμούς ( οικογένεια, ομάδα συνομήλικων ) και διακοπή του σχολείου, κ. α. Ορισμένα παιδιά αντιμετωπίζουν πολλαπλές μορφές τραύματος ( μάρτυρες αγριοτήτων, θυματοποίηση, αποχωρισμό ή απώλεια οικογένειας, στέρηση φαγητού και νερού ). Τα παιδιά ίσως να μην έχουν καθόλου μνήμες από μία περίοδο σταθερότητας. Ζουν με γονείς που βρίσκονται σε συνθήκη ανασφάλειας με υψηλό άγχος.

5 Στάδια της προσφυγικής εμπειρίας των παιδιών : Έκθεση σε τραυματικά γεγονότα 2/3  2 ο Στάδιο : Μεταναστευτική εμπειρία Μπορεί να έχει μεγάλη διάρκεια ( μηνών, έτους ). Η μετακίνηση από το οικιακό περιβάλλον έχει επιπτώσεις στην αίσθηση του δεσμού, της ασφάλειας και στην εικόνα εαυτού. Συμπεριλαμβάνει εμπειρίες αποχωρισμού από τους οικείους, έκθεση σε βία, σκληρές συνθήκες ζωής, κακή διατροφή, αβεβαιότητα για το μέλλον. Παιδιά έχουν εμπειρίες ασυνόδευτης μετακίνησης χωρίς τους γονείς ( μόνος τρόπο διαφυγής ή επιλογή στρατηγικής για το καθεστώς του πρόσφυγα ).

6 Στάδια της προσφυγικής εμπειρίας των παιδιών : Έκθεση σε τραυματικά γεγονότα 3/3  3 ο Στάδιο : Μετα - μεταναστευτική εμπειρία Συμπεριλαμβάνει άγχος σχετικό με την ένταξη της οικογένειας, δυσκολίες εκπαίδευσης στη νέα γλώσσα, αποπολιτισμό σε εθνικά και θρησκευτικά θέματα ταυτότητας, διαγενεολογικές συγκρούσεις στην οικογένεια, εμπειρίες διακρίσεων και κοινωνικού αποκλεισμού. Πολλά παιδιά προσφύγων, που αδυνατούν να τύχουν ασύλου, παραμένουν στις χώρες υποδοχής σε στρατόπεδα προσφύγων σε συνθήκες κινδύνου για μεταδοτικές νόσους, κακής διατροφής, βίας και σεξουαλικής παρενόχλησης.

7 Οι ψυχολογικές συνέπειες της μεταναστευτικής μετακίνησης στα παιδιά  Τα παιδιά των προσφύγων είναι σε μεγάλο κίνδυνο να αναπτύξουν ψυχολογικές διαταραχές : Είναι εκτεθειμένα σε παράγοντες κινδύνου.  Τα παιδιά αντιμετωπίζουν τις επιπτώσεις : και του πολέμου, και της ένταξης - νέας κοινωνικοποίησης ( ορισμένες φορές σε ένα εχθρικό πολιτισμικά περιβάλλον ).  Μελέτες δείχνουν ότι αυξάνονται σημαντικά οι πιθανότητες ψυχολογικών διαταραχών όσο μεγαλύτερος είναι ο αριθμός των παραγόντων κινδύνου που συσσωρεύονται στο παιδί.

8 Παράγοντες κινδύνου για προβλήματα ψυχικής υγείας παιδιών προσφύγων  Στα παιδιά, ορισμένα τραυματικά γεγονότα στην προμεταναστευτική περίοδο είναι υψηλότερου κίνδυνου στην εκδήλωση ψυχικών προβλημάτων : Εμπειρίες απαγωγής, κρησφύγετου, πάλη επιβίωσης, θάνατος γονέα, κ. α.  Δεν θα πρέπει να προσεγγίζονται οι εμπειρίες μονοδιάστατα, αλλά με όρους ιστορίας ζωής. Υποστηρίζεται ότι επακόλουθες τραυματικές εμπειρίες στην μεταμεταναστευτική φάση ίσως είναι σιωπηλοί παράγοντες ψυχοπαθολογίας : Διακρίσεις, ψυχική υγεία γονέων, εγκλωβισμένος γονέας, καθεστώς στη χώρα υποδοχής, κ. α.

9 Παράγοντες κινδύνου για προβλήματα ψυχικής υγείας παιδιών προσφύγων  Μελέτες δείχνουν ότι οι πρακτικές περιορισμού και κράτησης των προσφύγων, που χρησιμοποιούνται σε χώρες υποδοχής, σχετίζονται για τα παιδιά με : αύξηση ψυχολογικών δυσκολιών, αγχώδη και καταθλιπτικά συμπτώματα, κοινωνική απομόνωση, φτωχή κοινωνική προσαρμογή, δυσκολίες εκμάθησης της γλώσσας, σοβαρές δυσκολίες στην αποκατάσταση.

10 Παράγοντες κινδύνου για προβλήματα ψυχικής υγείας παιδιών προσφύγων  Ατομικοί παράγοντες παιδιού : Αριθμός τραυματικών γεγονότων, μετατραυματική διαταραχή, προβλήματα υγείας από τραυματισμούς ή κακή διατροφή, μεγαλύτερη ηλικία.  Γονικοί παράγοντες : Μετατραυματική διαταραχή, μητρική κατάθλιψη, βασανιστήρια, θάνατος ή αποχωρισμός γονέων, εμπειρία ανημποριάς των γονέων, υποεκτίμηση του άγχους του παιδιού από τους γονείς, ανεργία.  Περιβαλλοντικοί παράγοντες : Αριθμός μετεγκαταστάσεων, φτώχεια, διάρκεια της λήξης του καθεστώτος του μετανάστη, πολιτισμική απομόνωση, περίοδος παραμονής σε στρατόπεδα.

11 Συμπτώματα ψυχολογικών διαταραχών σε παιδιών προσφύγων Μετατραυματικής διαταραχής άγχους : Φόβοι, φόβος να μένει μόνο, επαναβίωση τραυματικών γεγονότων, εφιάλτες, αισθήματα μοναξιάς και ανημποριάς, διέγερση, διαταραχή συγκέντρωσης, διαταρακτική συμπεριφορά. Αγχωδών διαταραχών : Αξιοσημείωτο άγχος, ανησυχία, ευερεθιστότητα, ανυπομονησία, ψυχοσωματικά συμπτώματα ( κοιλιακά άλγη, πονοκέφαλο ). Κατάθλιψης : Δυσθυμία, απώλεια ενδιαφέροντος και ικανοποίησης, αποτυχία σε σχολικές επιδόσεις. Διαταραχών διαγωγής

12  Οι επιπτώσεις των παραγόντων κινδύνου είναι δύσκολο να εκτιμηθούν.  Τα παιδιά προσφύγων που έχουν εκτεθεί στις συνέπειες των πολέμων φαίνεται να έχουν ένα ευρύ φάσμα προβλημάτων ψυχικής υγείας.  Μελέτες δείχνουν σημαντικά υψηλά επίπεδα διαταραχών των παιδιών προσφύγων σε σύγκριση με τις ομάδες ελέγχου.  Τα παιδιά παρουσιάζουν μία μικτή συμπτωματολογία, που δεν είναι απαραίτητο να οδηγεί σε μία διαγνωστική κατηγορία.

13 Επιδημιολογικά δεδομένα  Μελέτη μετα - ανάλυσης δεδομένων ( Attanayake et al, 2009) από 7.920 παιδιών προσφύγων εξαιτίας πολέμων δείχνει : 47% μετατραυματική διαταραχή άγχους, 43% κατάθλιψη, 27% αγχώδεις διαταραχές, τα ποσοστά αυξάνουν σημαντικά όταν ο γονέας έχει βασανιστεί ή η οικογένεια έχει χωριστεί, υπάρχει ίδια κατανομή της μετατραυματικής διαταραχής άγχους σε αγόρια και σε κορίτσια.

14 Παράγοντες προστασίας  Οι παράγοντες προστασίας ενδυναμώνουν τα παιδιά που βρίσκονται σε κίνδυνο ως προς την ανθεκτικότητά τους.  Σημαντικοί παράγοντες προστασίας θεωρούνται : 1. η ανταπόκριση των γονέων στις ανάγκες του παιδιού, 2. το υποστηρικτικό οικογενειακό περιβάλλον, 3. ένα εξωτερικό περιβάλλον που υποστηρίζει και ενδυναμώνει τις προσπάθειες του παιδιού, και 4. το επίπεδο ψυχικής ανθεκτικότητας και οι θετικοί προδιαθεσιακοί παράγοντες της προσωπικότητας του παιδιού.

15 Προκλήσεις παιδιών και οικογενειών προσφύγων - μεταναστών στη χώρα εγκατάστασης  Η κατανόηση του τι σημαίνει για το παιδί να ζει και να μεγαλώνει σε μία άλλη χώρα βασίζεται στην κατανόηση του τι σημαίνει η εμπειρία αυτή για τους γονείς του.  Η προσφυγική – μεταναστευτική εμπειρία : είναι πολύπλοκη κατάσταση, επηρεάζει ολόκληρη την οικογένεια, και σε πολλά επίπεδα.

16 Η δυσκολία της ανάπτυξης πολιτισμικής ταυτότητας  Τα παιδιά μεγαλώνουν σε διαφορετικούς πολιτισμικά ( συγκρουόμενους ) κόσμους. Στο σπίτι περιμένουν να συμπεριφέρονται με την κουλτούρα της χώρας καταγωγής, ενώ στο σχολείο με την κυρίαρχη κουλτούρα.  Ίσως να δυσκολευτούν να ενοποιήσουν τις διαφορετικές αυτές απαιτήσεις. Αποτέλεσμα : Ασυνέχεια στην εμπειρία τους και δυσκολία να αναπτύξουν μια συνεκτική πολιτισμική ταυτότητα.

17 Αντιστροφή ρόλων παιδιών / γονέων στην οικογένεια : Γονεοποίηση των παιδιών  Επειδή τα παιδιά μαθαίνουν πιο γρήγορα, συχνά παρατηρείται αντιστροφή ρόλων μέσα στην οικογένεια. Στην απουσία υποστηρικτικού δικτύου καλείται να υποκαθιστά τον ενήλικα. Χρησιμοποιείται στην επικοινωνία με φορείς. Γίνεται κομιστής αιτημάτων και αρνήσεων και χειρίζεται απογοητεύσεις των γονέων. Αποκτά αίσθημα αυξημένων ευθυνών και ίσως μείωση του σεβασμού προς τους μεγαλύτερους ( που μπορεί όμως να είναι μία σημαντική πολιτισμική αξία για πολλούς από αυτούς τους πολιτισμούς ).  Το παιδί αναλαμβάνει γονικές ευθύνες που το επιβαρύνουν ψυχολογικά στην ανάπτυξή του.

18 Προβλήματα με την εφαρμογή πειθαρχίας  Στις οικογένειες μεταναστών - προσφύγων μπορεί να δημιουργηθούν προβλήματα με την τήρηση κανόνων και την οριοθέτηση των παιδιών.  Σε μερικές κουλτούρες θεωρούνται κανονικές ορισμένες μορφές πειθαρχίας, που στην κυρίαρχη κουλτούρα μπορεί να θεωρούνται ως μορφή κακομεταχείρισης και κακοποίησης.  Αυτό μπορεί να φέρει την οικογένεια σε κίνδυνο και αντιμέτωπη με πολλές δύσκολες καταστάσεις.

19 Παρεμπόδιση των παιδιών να αναπτύξουν σχέσεις με άλλα παιδιά στο νέο περιβάλλον  Μπορεί η επικοινωνία στην οικογένεια να οδηγείται σε αδιέξοδο, καθώς τα μέλη της έχουν διαφορετικές ανάγκες και αναπτύσσουν διαφορετικές σχέσεις με το νέο περιβάλλον.  Εκφράζεται σαν παρεμπόδιση των παιδιών στις σχέσεις με έλληνες συνομηλίκους, διότι οι γονείς ( προβάλλοντας ) φοβούνται : ότι τα παιδιά μπορεί να γίνουν υποκείμενα διακρίσεων και χλευασμού, να πληγωθούν, και ότι μπορεί να αλλοιωθεί η πολιτιστική τους ταυτότητα.

20 Υψηλές προσδοκίες για επιτυχία των παιδιών  Άλλη πηγή στρες είναι οι υψηλές προσδοκίες για επιτυχία, που μπορεί ορισμένες οικογένειες να θέτουν στα παιδιά.  Πολλοί μετανάστες - πρόσφυγες φτάνουν στη νέα χώρα έχοντας ελπίδα για μία καλύτερη ζωή, ειδικότερα επιθυμώντας να έχουν τα παιδιά τους μια καλύτερη μοίρα με υψηλούς στόχους από ό, τι οι ίδιοι. Αναπληρώνουν με αυτόν τον τρόπο, τα όσα νοιώθουν οι ίδιοι ότι έχασαν στη ζωή τους.

21 Προβλήματα από το νομικό καθεστώς  Σε καταστάσεις όπου η οικογένεια δεν έχει ξεκάθαρο νομικό καθεστώς επιβαρύνεται με πρόσθετο άγχος και ανασφάλεια.  Αυτό μπορεί να επηρεάσει την οικογενειακή συναισθηματική ατμόσφαιρα και να δημιουργήσει : εντάσεις στις ενδοοικογενειακές σχέσεις, διάχυση του άγχους σε όλα τα μέλη της οικογένειας, εκδραμάτιση από τα παιδιά, εντάσεις στις σχέσεις της οικογένειας και των μελών της με το νέο περιβάλλον.

22 Άρνηση προσαρμογής στη χώρα υποδοχής στην προοπτική μετεγκατάστασης  Στην πιθανότητα μετεγκατάστασης σε άλλη χώρα, η οικογένεια ίσως να βιώνει πρόσθετες δυσκολίες. Δεν συμμετέχουν σε δραστηριότητες, ζουν απομονωμένοι. Αναμένουν μόνο την στιγμή της μετεγκατάστασης στην άλλη χώρα.  Η άρνηση προσαρμογής σκοπό έχει την προστασία από άλλη μία νέα οδυνηρή αποκοπή. Έχει συνέπειες στα παιδιά της οικογένειας που βρίσκονται σε διαφορετικά αναπτυξιακά στάδια και έχουν διαφορετικές ανάγκες και δυνατότητες προσαρμογής.

23 Ασυνόδευτοι ανήλικοι  Υπολογίζεται ότι το 2008 αιτήθηκαν ασύλου 15.700 ασυνόδευτοι ανήλικοι στην Ε. Ε. ( δεν είναι γνωστός ο αριθμός των ασυνόδευτων ανήλικων που έχουν εισέλθει παράνομα ).  Οι πέντε βασικές εθνικότητες των ασυνόδευτων ανήλικων στην Ε. Ε. είναι : Αφγανιστάν – Σομαλία – Ιράκ – Νιγηρία – Ερυθραία.  Δεδομένα από την Frontex Annual Risk Assessment (ARA, 2009) αναφέρουν ότι η Ελλάδα είναι η πλέον σημαντική πύλη εισόδου τους.  Ακολουθούν τη διαδρομή προς Ιταλία, Βέλγιο, Ολλανδία.

24  Η Payoke ( 2010), ( Βέλγική ΜΚΟ υποστήριξης θυμάτων trafficking), κατηγοριοποιεί τους κινδύνους που απειλούν τους ασυνόδευτους ανήλικους ως : Σεξουαλική εκμετάλλευση ( πορνογραφία, πορνεία, internet, bars ) Οικονομική εκμετάλλευση Παραβατική εκμετάλλευση ( κλοπές, διαρρήξεις, ναρκωτικά ) Παιδικό trafficking (παράνομες υιοθεσίες, απαγωγές, υποχρεωτικοί γάμοι, επαιτεία )

25 Αφγανή μαθήτρια 6 ης Δημοτικού « Εμείς τα παραπάνω προβλήματα είναι πως δεν έχουμε λευτά. Ο μπαμπάς δεν δουλέυη, η μαμά στεναχοριμένη κάθετε στο σπίτι ». Όταν γυρίζω άπο το σχολείο μου και βλέπω την μάνα μου ότι είναι στεναχωριμένει κι έτσι στεναχωριέμαι κι εγώ. Όταν βλέπω τον πατέρα μου να μαζέυη σκουπίδια κλέω άπο μέσαμου. Ο μπαμπάς μαζεύη σκουπίδια για να τα πουλαεί κι έτσι σιγά σιγά βγάζουμε λευτά ».

26 …………… Αφγανή μαθήτρια 6 ης Δημοτικού « Μια φόρα Η ΧΡΗΣΗ ΑΒΓΗ είχαν χτιπίση με το ξύλο στο γόνατο κι δεν μπορούσε ο πατέρασ μου να περπατάει. Ο πατέρας μου δεν έυγενε καθόλου μέχρει να γίνει καλά το γόνα του πατέρα μου. Εμείς δεν είχαμε λέυτα για να το δόσουμε στο νοσοκομίο. Εγώ λέω ότι τα λέυτα μπορούν να κάνουνε τα πάντα κι εγώ έυχομαι ότι οπατέρας μου να πάει πάντα στη δουλεία κι η μαμά να μην στεναχωριέτε τόσο πολύ κι ο μπαμπάς να μη μαζέυη αλλά σκουποίδια ».

27 Οικολογικό μοντέλο κατανόησης ψυχικής υγείας παιδιών προσφύγων  Η ψυχική υγεία παιδιών προσφύγων εξαρτάται από : Μικροσύστημα - Οικογένεια του παιδιού ( ασφαλής δεσμός, κοινωνική υποστήριξη, καλή συναισθηματική φροντίδα ) Μεσοσύστημα - Κοινότητα ( ρατσιστικές και ξενοφοβικές συμπεριφορές, υποστηρικτικό σχολείο, πρόσβαση σε ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες ) Μακροσύστημα - Πολιτικές, ιστορία, πολιτισμός της χώρας υποδοχής

28 Αρχές φροντίδας της ψυχικής υγείας των παιδιών προσφύγων 1. Απαραίτητη βοήθεια στα παιδιά με ψυχικές διαταραχές. 2. Ανάπτυξη πρόληψης σε ομάδες υψηλού κινδύνου.  Ανάγκη για ευρύ φάσμα ολοκληρωμένων υπηρεσιών θεραπευτικής φροντίδας : Ατομικές, οικογενειακές, ομαδικές, σχολικές παρεμβάσεις, ψυχοθεραπείες, δραματοθεραπείες και τέχνης, φαρμακοθεραπεία.  Σημασία στην διαπολιτισμική προσέγγιση.

29 Πολιτικές πρόληψης και αντιμετώπισης 1/2  Άτομο : μείωση της έκθεσης σε βία και την μετα - μεταναστευτική περίοδο, παρεμβάσεις για τον εκφοβισμό και ρατσισμό.  Οικογένεια : κοινοτικές πηγές ένταξης των παιδιών και της οικογένειας, εξασφάλιση της υποστήριξης των πολιτισμικών και κοινωνικών πεποιθήσεων, επανένωση παιδιού - οικογένειας, υποστήριξη στην οικογένεια.

30 Πολιτικές πρόληψης και αντιμετώπισης 2/2  Κοινότητα και κοινωνία : σταθερό καθεστώς και μείωση των μετακινήσεων, υποστήριξη της πρόσβασης στην εκπαίδευση, ειδική υποστήριξη σε ασυνόδευτα, παροχή υπηρεσιών για εξασφάλιση πολιτισμικής - θρησκευτικής - γλωσσικής συνέχειας, δράσεις για αντιμετώπιση των διακρίσεων στην υγεία - εκπαίδευση - κοινωνικοικονομική ένταξη - κοινωνική και πολιτική έκφραση.

31 Σύνοψη  Η προσφυγική - μεταναστευτική εμπειρία μπορεί να εξελιχθεί σαν παράγοντας σοβαρών δυσκολιών για την ψυχοσυναισθηματική εξέλιξη των παιδιών.  Χρειάζεται να αναπτύσσονται παρεμβάσεις που να επιδιώκουν την ψυχοκοινωνική τους φροντίδα, σταθερά και συστηματικά, ώστε : να ελαχιστοποιούν τους κινδύνους, να αυξάνουν τους προστατευτικούς παράγοντες, να διευκολύνουν την πρόσβαση σε πηγές υποστήριξης, και να προωθούν δράσεις σε πολλά επίπεδα ( παιδιά, γονείς, κοινότητα, κοινωνία ).

32 Βιβλιογραφία Βουλγαρίδου, Μ. και Τομαράς, Β. (2001) Προσφυγική οικογένεια και ψυχική υγεία, Τετράδια Ψυχιατρικής, 74: 9-24. Fazel, M., V Reed, R., Panter-Brick, C. and Stein, A. (2012) Mental health of displaced and refugeechildren resettled in high-income countries: Risk and protective factors, Lancet, 379: 266-282. De Haene, L., Grietens, H. and Verschueren, K. (2007) From syptom to context: A review of the literature on refugee children’s mental health, Hellenic Journal of Psychology, 4: 233-256. Papadopoulos, R. (2002) Refugees home and trauma, in Papadopoulos, R. (ed.) Therapeutic care for refugees. No place like home, Tavistock Clinic Series, London. Van dre Ver, G. (1998) Councellling and therapy with refugees and victims of trauma, Jessica Willey, London.