ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ   ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΕ ΤΗΝ ΟΙΚΟΣΥΣΤΗΜΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Υπεύθυνη μαθήματος: Αργυροπούλου Μαρία-Ιωάννα Kλινική Ψυχολόγος, Msc Υποψήφια διδάκτορας Κλινικής Ψυχολογίας, Πανεπιστημίου Αθηνών gmargirop@gmail.com Βοηθός μαθήματος: Έλενα Παππά Τελειόφοιτη Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών Κλινικής Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Αθηνών epappa@ppp.uoa.gr http://eclass.uoa.gr/courses/PPP162/index.php

Ο Πέτρος ήταν ο «κλόουν» της τάξης, έλεγε πολύ συχνά αστεία και έκανε τους άλλους να γελούν. Με αυτό τον τρόπο όμως παραμελούσε τις εργασίες του μέσα στην τάξη και κατά συνέπεια έπαιρνε χαμηλούς βαθμούς. Οι αλλεπάλληλες παρατηρήσεις και τιμωρίες δεν φαινόταν να έχουν κανένα αποτέλεσμα…

Η κατανόηση της πραγματικότητας εξαρτάται από τον τρόπο οργάνωσης της εμπειρίας, δηλαδή το περιβάλλον Το περιβάλλον καθορίζεται από τα βιολογικά όρια, αλλά και από τον κοινωνικό περίγυρο Ο κοινωνικός περίγυρος (κοινωνική, τάξη, φυλή, οικογένεια) διαμορφώνει τη σημασία που δίνουμε στα φαινόμενα που είμαστε βιολογικά ικανοί να αντιληφθούμε Πολλαπλοί κόσμοι εμπειρίας μέσα από τη συμμετοχή σε διάφορα κοινωνικά συστήματα – το νόημα που δίνουμε σε μια συμπεριφορά επηρεάζεται από τωρινές και προηγούμενες εμπειρίες μέσα σε αυτό το σύστημα

«τα άτομα αλλάζουν μια συμπεριφορά μέσα σε ένα κοινωνικό σύστημα, όταν διάφορες αλλαγές στις αλληλεπιδράσεις μέσα στο σύστημα τους επιτρέπουν να διακρίνουν άλλες συμπεριφορές ως εξίσου κατάλληλες και πιθανές» Οι άνθρωποι που ζουν στο ίδιο περιβάλλον μπορούν να ερμηνεύσουν την σημασία των γεγονότων πολύ διαφορετικά εξαιτίας κοινωνικά καθορισμένων παραγόντων Ό,τι αντιλαμβανόμαστε είναι το αποτέλεσμα των αισθήσεων, της προσοχής, της προηγούμενης εμπειρίας και των προσδοκιών μας (στηρίζονται σε προηγούμενες κοινωνικές αλληλεπιδράσεις)

αντιφατικές αντιλήψεις Η σημασία που αποδίδουμε στο γεγονός καθορίζει τις αντιδράσεις μας π.χ. αργοπορία Οι αντιλήψεις για ένα γεγονός μπορεί να είναι πολλές και αλληλοσυγκρουόμενες Σύμφωνα με τον Festinger: Γνωστική ασυμφωνία: απόρριψη μιας από τις αντιλήψεις ή προσθήκη νέων γνωστικών στοιχείων που στηρίζουν μια από όλες τις απόψεις, μειώνει τη σημασία της ασυμφωνίας ή φέρνει προηγούμενες ασύμφωνες αντιλήψεις σε συμφωνία Η πίεση που φέρνει η γνωστική ασυμφωνία εξαρτάται από την σπουδαιότητα και την ελκυστικότητα των αντιλήψεων που έρχονται σε σύγκρουση

αντιφατικές αντιλήψεις Σύμφωνα με τον Bateson όταν υπάρχουν αντιφατικές αντιλήψεις επικρατεί η πιο καθιερωμένη ή γενικεύσιμη αντίληψη (αυτή που έχει χρησιμοποιηθεί πιο επιτυχημένα και πιο συχνά) δίνουμε την ίδια ερμηνεία σε παρόμοιες περιπτώσεις, παρόλο που υπάρχουν και άλλες εξίσου καλές ερμηνείες αυτής της συμπεριφοράς, ακόμα και όταν κάποιος δεν αντιδρά με τον τρόπο που θα έπρεπε σύμφωνα με την ερμηνεία μας

Επιρροή της υποστήριξης από κοινωνική ομάδα Η κοινωνική υποστήριξη ενός από τα ασύμφωνα γνωστικά στοιχεία μιας ασύμφωνης σχέσης αποτελεί έναν από τους πιο ισχυρούς παράγοντες διατήρησής τους Π.χ. «η καταστροφή της γης» κάποιος εμμένει στην λαθεμένη ερμηνεία επειδή ενισχύεται από το κοινωνικό περιβάλλον (συνάδελφοι, κοινωνική τάξη, φυλή, πολιτισμός, γενετικά καθορισμένες εμπειρίες) Οι οργανωμένοι θεσμοί συμβάλλουν σε αυτό (π.χ. επίσημα αρχεία σχολείων)

Η συλλογιστική αίτιο- αποτέλεσμα κάθε συμπεριφορά έχει μια αιτία Το αίτιο προηγείται και κατευθύνει το αποτέλεσμα Για να εξαλείψουμε το αποτέλεσμα πρέπει να εξαλείψουμε το αίτιο (π.χ. ξυπνητήρι)

Η προηγούμενη εμπειρία, η κοινωνική στήριξη & η συλλογιστική αιτίου-αποτελέσματος κάνουν την αλλαγή δύσκολη Οι χρόνιες προβληματικές καταστάσεις χαρακτηρίζονται από σταθερότητα και εμμονή- εγκλωβιμό σε αντιλήψεις διαιώνισης του προβλήματος

«Όταν θέλετε να αλλάξει κάτι, πρέπει να αλλάξετε κάτι» «Όταν θέλετε να αλλάξει κάτι, πρέπει να αλλάξετε κάτι»

Η Οικοσυστημική προσέγγιση Σύστημα: ένα ενιαίο σύνολο, κάτι περισσότερο από το απλό άθροισμα των μερών του, γιατί αποτελείται από τις διασυνδέσεις - σχέσεις των μερών του, που βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση Απαραίτητες προυποθέσεις για την θεώρηση του συστήματος: επικοινωνία & αλληλεπίδραση ≠ αίτιο αποτέλεσμα Οι αντιλήψεις του δασκάλου και η συμπεριφορά του αλληλεπιδρά με τις αντιλήψεις και τις συμπεριφορές των μαθητών, δεν τις προκαλεί (θεωρία εξελίξεις-τυχαίες αλλαγές, όχι σταδιακή συσσωρευτική επίδραση πολλών μικρών αιτιών) 11

Η Οικοσυστημική προσέγγιση « Το όλο είναι κάτι περισσότερο από το άθροισμα των μερών του » α. β. 12

Η Οικοσυστημική προσέγγιση Τα πάντα στη ζωή μας είναι οικοσυστημικά συνδεδεμένα και η μεταβολή σε ένα μέρος, θα επηρεάσει και όλα τα άλλα μέρη Π.χ. θέση στο τραπέζι Οι αλλαγές σε ένα μέρος του οικοσυστήματος δεν επηρεάζουν όλα τα μέρη με την ίδια ισχύ Κάθε μέρος του οικοσυστήματος δεν επηρεάζεται με τον ίδιο τρόπο από μία δεδομένη αλλαγή 13

Οικολογία ιδεών Κάθε άτομο έχει μια άποψη για τη συμπεριφορά, τις γνώμες, τις ενέργειες των άλλων ατόμων Η αλληλεπίδραση αυτών των απόψεων μέσω της εξωτερικευμένης συμπεριφοράς δομεί την «οικολογία των ιδεών» Μπορεί τα άτομα να μην έχουν μια κοινή άποψη για τη σημασία των συμπεριφορών κάθε μέλους, σαν ομάδα όμως χαρακτηρίζονται από σταθερές μορφές αλληλεπίδρασης που μπορούν να προβλεφθούν Κάθε άτομο δίνει ένα νόημα στις ατομικές συμπεριφορές που συμφωνεί με την εμπειρία του και επιβεβαιώνεται από αυτή

Η Οικοσυστημική προσέγγιση Σε ένα κοινωνικό περιβάλλον όλες οι ιδέες αλληλεπιδρούν και αλληλοεπηρεάζονται , επομένως η «αιτία» που αποδίδεται σε μια συμπεριφορά δεν μπορεί να θεωρηθεί ως η μόνη αλήθεια, αλλά εξαρτάται από την οπτική γωνία του παρατηρητή Η απόδοση θετικού νοήματος σε μια προβληματική συμπεριφορά είναι τόσο υποθετική όσο και η απόδοση αρνητικών Η αξία της απόδοσης ενός θετικού νοήματος εξαρτάται από την χρησιμότητά της στην διαδικασία αλλαγής της προβληματικής συμπεριφοράς, αφού η αλήθεια γύρω από τα κίνητρα ενός άλλου ατόμου δεν μπορεί να γίνει ποτέ εύκολα απόλυτα γνωστή. Αν μια οπτική γωνία δεν βοηθά στην αλλαγή, προχωρούμε σε άλλες 15

Οικοσυστημική προσέγγιση Σκοπός είναι: Να βρεθεί μια νέα ερμηνεία της προβληματικής συμπεριφοράς που να ταιριάζει στα γεγονότα και θα τροποποιείται ανάλογα με τη συμπεριφορά Να αλλάξει η συμπεριφορά

Τι είναι πρόβλημα; Tα προβλήματα σχετίζονται συνήθως με την ακαμψία και τη μικρή διαπερατότητα των ορίων των υποσυστημάτων, ενός συστήματος, στην πρόσληψη και στην εκπομπή πληροφοριών Το πρόβλημα αποτελείται τόσο από την συμπεριφορά όσο και από την αντίδραση Η προβληματική συμπεριφορά συνιστά τη λύση που το σύστημα επιχειρεί να δώσει σε ένα πρόβλημα και εξυπηρετεί κάποια λειτουργία. 17

Τι είναι πρόβλημα; Σύμπτωμα : παράδοξα επικοινωνίας - δύο αλληλο αναιρούμενα μηνύματα - άλλαξε και μην αλλάξεις Αλλαγή : να βρεθούν νέες ερμηνείες - σημασίες, κάθε άποψη έχει την δική της αλήθεια Βασική αρχή : κάθε συμπεριφορά έχει πολλές αληθινές όψεις Συνεργασία : η ικανότητα του ατόμου να δείχνει κατανόηση στη συμπεριφορά του άλλου Αντίσταση : αρνητικός τρόπος ερμηνείας των ανθρώπων και των καταστάσεων (το αντίθετο της συνεργασίας) 18

Ερωτήσεις που πρέπει να υποβληθούν Ποιο είναι το πρόβλημα, ποιους αφορά ; ‘Εχει γίνει κάτι έως τώρα για τη λύση του, αν ναι, τι ; Πως διατυπώνεται το αίτημα για βοήθεια, από ποιες προσδοκίες συνοδεύεται ; Τι είναι διατεθειμένα να κάνουν τα εμπλεκόμενα μέρη ; Ποια είναι η μορφή συμπεριφοράς που συνεχώς επαναλαμβάνεται σε αυτή την κατάσταση ; Πως αντιλαμβάνονται τη συμπεριφορά τα διάφορα πρόσωπα που αναμειγνύονται σε αυτήν ; Τι θα αποτελούσε ένδειξη ότι τα πράγματα βελτιώνονται ; Ποιο στοιχείο της κατάστασης δε θέλω να αλλάξω ;

Η Οικοσυστημική προσέγγιση Τα μέρη του συστήματος πραγματοποιούν αλλαγές στη συμπεριφορά τους με βάση τις πληροφορίες που παίρνουν από το περιβάλλον τους και έχουν σκοπό να προωθήσουν τους στόχους του συστήματος και να αποκαταστήσουν την ισορροπία του, την ομοιόστασή του

Αναπλαισίωση Αναπλαισίωση σημαίνει βρίσκω ένα νέο αντιληπτικό πλαίσιο για την συμπεριφορά που ταιριάζει με αυτό που συμβαίνει στην πραγματικότητα και οικοδομείται σε θετικά/λειτουργικά στοιχεία, σε δυνάμεις και όχι σε αδυναμίες για τα άτομα που συμμετέχουν. Η αλλαγή θα γίνει στην αντίληψη και στην συμπεριφορά, σε ολόκληρο το πλαίσιο της επικοινωνιακής σχέσης. Θα δώσει ένα νέο νόημα στην κατάσταση, το οποίο αποτελεί παράγοντα αλλαγής.

Αναπλαισίωση Δεχόμαστε τους παρακάτω όρους: Πολλές ερμηνείες μιας δεδομένης συμπεριφοράς μπορεί να είναι ταυτόχρονα αληθινές Η συμπεριφορά ενός ατόμου - συμπεριλαμβανομένης και της συμπεριφοράς που εσείς θεωρείτε προβληματική - θεωρείται από το άτομο ως μια κατάλληλη αντίδραση στην κατάσταση, όπως αυτό την αντιλαμβάνεται (συνεργατική οπτική). Υπάρχει ένα κίνητρο για την υιοθέτηση της προβληματικής συμπεριφοράς και βρίσκω το κομμάτι που έχει σχέση με αλτρουιστική συμπεριφορά (νόημα/θυσία/προσφορά για όλο το σύστημα), που έχει χρησιμότητα για όλους.

Πώς λειτουργεί; Εκπέμπουμε σιωπηρά το μήνυμα ότι η ζωή στο σχολείο στηρίζεται στην διαπραγμάτευση και στην αμοιβαία αποδοχή των συμπεριφορών. θα πρέπει να σκεφτείτε την κατάσταση με διαφορετικό τρόπο και να αλλάξετε πρώτα τη δική σας συμπεριφορά, έτσι η λύση αντιπροσωπεύει είτε αλλαγή στην δική σας ερμηνεία για την προβληματική συμπεριφορά είτε αλλαγή στην ίδια την συμπεριφορά ή και στα δύο

ένας μαθητής πετάγεται συνέχεια στην τάξη

Τεχνικές Αναζήτηση θετικών κινήτρων Αναζήτηση θετικών λειτουργιών Ενθαρρύνοντας την συνέχιση της προβληματικής συμπεριφοράς Επηρεάζοντας έμμεσα το πρόβλημα Εστιάζοντας την προσοχή σε ότι δεν αποτελεί πρόβλημα

Τεχνικές Η τεχνική της θετικής υποδήλωσης κινήτρων συνίσταται στην αναγνώριση πιθανών θετικών κινήτρων στην προβληματική συμπεριφορά Η τεχνική της εύρεσης θετικών λειτουργιών συνίσταται στην αναγνώριση πιθανών θετικών λειτουργιών της προβληματικής συμπεριφοράς ενθάρρυνση της συνέχισης της προβληματικής συμπεριφοράς με τον όρο ότι θα γίνεται: για διαφορετικό λόγο, σε διαφορετικό χρόνο ή τόπο και πιθανόν με διαφορετική μορφή

τεχνικές Η τεχνική του εντοπισμού των εξαιρέσεων είναι μια προσπάθεια αναγνώρισης των καταστάσεων εκείνων κατά τις οποίες το άτομο δεν εκδηλώνει την προβληματική συμπεριφορά, με στόχο τον εντοπισμό των στοιχείων εκείνων που τις διαφοροποιούν και τελικό σκοπό την αύξηση της συχνότητάς τους Επηρεάζοντας έμμεσα την προβληματική συμπεριφορά: Μια μεταβολή σε ένα μη – προβληματικό μέρος του είναι δυνατό να επηρεάσει την προβληματική συμπεριφορά

Διαδικασία για την ανάπτυξη των τεχνικών Σκεφτείτε συνολικά το πρόβλημα: Τι συμβαίνει, ποιος σχετίζεται με ποιον, ποιος κάνει ή λέει τι και σε ποιον; Πώς αντιδράτε συνήθως για να ελέγξετε τη προβληματική συμπεριφορά; Τι αποτέλεσμα έχετε; Παραδοχή της αναποτελεσματικότητας των προηγούμενων τρόπων ελέγχου της προβληματικής συμπεριφοράς;

Διαδικασία για την ανάπτυξη της τεχνικής Ανίχνευση και επιλογή ενός ή περισσότερων τρόπων και θετική αντιμετώπιση της συμπεριφοράς Αλλαγή της στάσης του εκπαιδευτικού με έναν από αυτούς τους θετικά διαφοροποιημένους τρόπους

Που χρησιμοποιούνται; Σε προβλήματα συμπεριφοράς μαθητών Σε προβλήματα μεταξύ συναδέλφων εκπαιδευτικών Σε προβλήματα των εκπαιδευτικών που σχετίζονται με τους γονείς

Πώς επιλέγουμε ποια τεχνική θα χρησιμοποιήσουμε; Η επιλογή μεταξύ των διαφόρων τεχνικών της οικοσυστημικής προσέγγισης μπορεί να γίνει τόσο με βάση το πρόβλημα και την προσωπικότητα του μαθητή όσο και με κριτήρια που σχετίζονται με στοιχεία της ευρύτερης τάξης ή ακόμα και στοιχεία εκτός τάξης, όπως π.χ. η στάση των γονιών

Διαδικασία για την ανάπτυξη των τεχνικών Χρειάζονται πολλές ανιχνεύσεις και μετατροπές για να λυθεί ένα χρόνιο πρόβλημα. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να είναι διατεθειμένος να δοκιμάσει πολλούς τρόπους συνεργασίας πριν να βρει τον κατάλληλο για την περίσταση Ακόμα και οι αποτυχημένες προσπάθειες μπορεί να δώσουν πληροφορίες με βάση τις οποίες θα μπορέσει να δοθεί ένας διαφορετικός ορισμός του συμπτώματος, να βρεθούν πιο κατάλληλοι τρόποι συνεργασίας και έτσι να γίνει η μετατροπή μιας προβληματικής κατάστασης σε πλεονεκτική, τόσο για αυτόν που την εκδηλώνει, όσο και για τους υπόλοιπους

Δύσκολες Πεποιθήσεις "Εγώ προσπαθώ, ο άλλος δεν θέλει να αλλάξει " " Θα κάνει αυτό που θα του πούμε εμείς οι ειδικοί" "Ό,τι και να κάνω, δεν πρόκειται να αλλάξουν πολλά πράγματα" "Το πρόβλημα έχει βαθύτερες αιτίες και εάν αυτές δεν διαγνωστούν και αντιμετωπιστούν, καμία προσπάθεια δεν θα έχει αποτέλεσμα" "Τι κι αν επέλθει μια μικρή βελτίωση; Το θέμα είναι να αλλάξουν όλα προς το καλύτερο" "Πρέπει να μένουμε πιστοί στις αρχές μας και σταθεροί στις παρεμβάσεις μας, ακόμη κι αν αυτές δεν είναι αποτελεσματικές"

Δυσκολίες Είναι εύκολο να παρασυρθεί κανείς σε μια ανώφελη μορφή αλληλεπίδρασης Είναι δύσκολο να εκδηλώσει κανείς ένα διαφορετικό τρόπο αντίδρασης σε μια ενοχλητική συμπεριφορά και κυρίως να τον διατηρήσει σταθερό για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ενώ το άτομο συνεχίζει να αντιδρά με τον παλιό προβληματικό τρόπο Η ικανότητα για διατήρηση της διαφορετικής αντίδρασης είναι αποτέλεσμα της δέσμευσης που αναλαμβάνει κάποιος να αλλάξει την κατάσταση και της προθυμίας του να αντιμετωπίσει την κατάσταση με διαφορετικό τρόπο.

Δυσκολίες Το άτομο που χρησιμοποιεί την τεχνική πρέπει να αντισταθεί στον πειρασμό να επαινέσει αυτόν που μέχρι πριν έκανε την προβληματική συμπεριφορά επειδή άρχισε να αντιδρά πιο θετικά. Κάτι τέτοιο μπορεί να οδηγήσει στην επιστροφή στην προηγούμενη συμπεριφορά. Δυσκολίες προκύπτουν και από τον τρόπο που θα αντιδράσουν και οι συνάδερφοι και ο διευθυντής του σχολείου σε αυτές τις τεχνικές

Τι μπορούμε να κάνουμε όταν παρουσιαστούν δυσκολίες; Αν σημειωθεί υποτροπή, θα πρέπει αυτός που χρησιμοποιεί την τεχνική να αναγνωρίσει την προηγούμενη επιτυχία του ατόμου να αλλάξει την προβληματική συμπεριφορά και να δουλέψει προσεκτικά με την αρχική θετική υποδήλωση Όταν επανεμφανιστεί η προβληματική συμπεριφορά δάσκαλος και μαθητής μπορούν να συνεργαστούν για να αντιμετωπίσουν την υποτροπή: Ο δάσκαλος θα πρέπει να πιστέψει ότι ο μαθητής προσπαθεί πραγματικά να αλλάξει, ενώ ο μαθητής αναγνωρίζει ότι του αρέσει πραγματικά η επιτυχία στην αλλαγή

Δυσκολίες Όλες οι οικοσυστημικές τεχνικές μπορεί μερικές φορές αρχικά να τονώσουν την προβληματική συμπεριφορά. Ωστόσο, οποιαδήποτε αλλαγή- ακόμα και μια περιστασιακή τόνωση της προβληματικής συμπεριφοράς- είναι μια αλλαγή στο μοντέλο της χρόνιας προβληματικής κατάστασης, η οποία μπορεί να μας οδηγήσει σε συμπεράσματα για εναλλακτικές λύσεις

παραδειγμα Καθηγήτρια: Πες μας λοιπόν Αλεξοπούλου, εσύ ναι, τι εκφράζει η οριστική έγκλιση των ρημάτων; Μαθήτρια:Εκφράζει κάτι πραγματικό, κάτι που συμβαίνει. Καθηγήτρια: Ωραία. Μπράβο! Και τώρα εσύ Παπαδοπούλου, τι εκφράζει η υποτακτική; Μαθήτρια:............ Καθηγήτρια:

παραδειγμα Καθηγήτρια: Πες μας λοιπόν Αλεξοπούλου, εσύ ναι, τι εκφράζει η οριστική έγκλιση των ρημάτων; Μαθήτρια:Εκφράζει κάτι πραγματικό, κάτι που συμβαίνει. Καθηγήτρια: Ωραία. Μπράβο! Και τώρα εσύ Παπαδοπούλου, τι εκφράζει η υποτακτική; Μαθήτρια:............ Καθηγήτρια: Στο παρελθόν σου έβαζα τις φωνές γιατί δε συμμετείχες στο μάθημα. Τώρα όμως καταλαβαίνω ότι με το να μη μιλάς την ώρα του μαθήματος, ακούς πολύ προσεκτικά το μάθημα και τις σκέψεις των συμμαθητών σου, μαζεύεις πολύτιμες πληροφορίες, τις συνδυάζεις με τις δικές σου απόψεις και έτσι καταφέρνεις να γράφεις πολύ καλά στα διαγωνίσματα και να είσαι μια καλή μαθήτρια. Μπράβο σου. Συνέχισε την προσπάθεια! Λοιπόν, ποιος θέλει να μας εξηγήσει τι δηλώνει η υποτακτική;