Ο οικοσ Πυρήνας της πόλεως (Αριστοτέλης, Πολιτικά) Ο οικοσ Πυρήνας της πόλεως (Αριστοτέλης, Πολιτικά)

Σπουδαιότητα οίκου Ο οἶκος είναι η βάση της κοινωνίας: η πόλις αποτελείται από οίκους (Αριστοτέλης, Πολιτικά) Ο οἶκος περιλαμβάνει: Τα μέλη της οικογένειας Την οικογενειακή περιουσία (ακίνητη περιουσία, δούλους) Τη λατρεία των οικογενειακώ θεών (εστιακές και μεταθανάτιες τελετές προς τιμήν των προγόνων) Η πόλις ενδιαφέρεται ιδιαίτερα για τη διατήρηση του οίκου και τη συνέχισή του μετά τον θάνατο του αρχηγού του

Ο αρχηγός του οίκου: κύριος Ο αρχηγός του οίκου είναι πάντοτε άνδρας Έχει την κυριότητα της οικογενειακής περιουσίας Έχει την ευθύνη για τις οικογενειακές τελετές Έχει την εξουσία επί των υπεξουσίων μελών της οικογένειας: συνεπώς διαχειρίζεται την περιουσία τους, τους εκπροσωπεί έναντι τρίτων Είναι επίτροπος (κύριος) των ανήλικων παιδιών του Είναι επίτροπος (κύριος) των ενήλικων γυναικών της οικογένειας Εάν ο πατέρας πεθάνει, την κυριεία αναλαμβάνει ο ενήλικος υιός ή ο παππούς, αλλιώς ο άρχων διορίζει επίτροπο

Ο γάμος Στην Αθήνα δεν υπάρχουν νόμοι που να επιβάλλουν κυρώσεις για αγαμία ή ατεκνία (όπως στη Σπάρτη) Μετά το νόμο του Περικλή, δεν είναι έγκυρος ο γάμος μεταξύ ατόμων από διαφορετικές πόλεις Κώλυμα γάμου: προϋπάρχων γάμος Κώλυμα γάμου: συγγένεια Κατ’ ευθεία γραμμή απεριορίστως Εκ πλαγίου: μεταξύ αμφιθαλών αδελφών Μεταξύ ετεροθαλών ομομήτριων αδελφών (στη Σπάρτη, μεταξύ ομοπάτριων). Επιτρέπεται ο γάμος μεταξύ ετεροθαλών ομοπάτριων αδελφών, εξ υιοθεσίας αδελφών, συγγενών γ΄ βαθμού (θείος – ανηψιά)

Η νομοθεσία του Περικλή για τον γάμο Για να είναι κάποιος πολίτης, πρέπει και οι δύο γονείς του να είναι Αθηναίοι Είναι άκυρος ο γάμος μεταξύ Αθηναίου και ξένης ή Αθηναίας και ξένου Κατά τον 4ο αιώνα, όποιος ξένος/η έκανε γάμο με Αθηναίο/α, υπόκειτο σε γραφή ενώπιον ηλιαστικού δικαστηρίου και αν κρινόταν ένοχος, πωλείτο ως δούλος Ο πολίτης που νυμφευόταν ξένη καταδικαζόταν σε πληρωμή προστίμου 1000 δραχμών Όποιος ενεργώντας ως κύριος έδινε σε πολίτη ξένη γυναίκα ως σύζυγο, υπόκειτο σε γραφή και αν κρινόταν ένοχος, υφίστατο ἀτιμία και δήμευση της περιουσίας του

Σύναψη του γάμου Ο πατέρας (ή άλλος κύριος) της νύφης συμφωνεί με τον μέλλοντα σύζυγο για τον γάμο (ἐγγύη) Τυπικά, δεν είναι απαραίτητη η συναίνεση της νύφης Δεν είναι απαραίτητη η συναίνεση του πατέρα του γαμπρού Ο γάμος ολοκληρώνεται με την παράδοση της νύφης (ἔκδοσις) Η τελετή που γίνεται κατά τη μετάβαση της νύφης στον συζυγικό οίκο δεν είναι συστατική πράξη του γάμου

Συστατικές πράξεις του γάμου Ἐγγύη Έχει «ενοχικό» χαρακτήρα Συνίσταται σε αμοιβαίες υποσχέσεις μεταξύ πατέρα και συζύγου Ο πρώτος υπόσχεται να δώσει τη νύφη (συνήθως και το ποσόν της προίκας), ο δεύτερος να την κρατήσει ως νόμιμη σύζυγο. Ἔκδοσις Έχει «εμπράγματο» χαρακτήρα Συνίσταται στην παράδοση της γυναίκας ώστε να αρχίσει η συμβίωση (συνοίκησις)

Παλλακεία Παλλακεία είναι η συμβίωση χωρίς ἐγγύη Η συμβίωση με παλλακή που έχει στόχο «τη γέννηση ελεύθερων παιδιών» είναι μια κατώτερη μορφή γάμου με κάποιες έννομες συνέπειες: Κληρονομικές: τα παιδιά μιας τέτοιας ένωσης κληρονομούν τον πατέρα (5ος αι.) Ποινικές: όποιος συλλαμβάνεται να μοιχεύει με την παλλακή έχει την ίδια μεταχείριση όπως για τη σύζυγο (δίκαιος φόνος) Η παλλακή αυτού του είδους μπορεί να είναι: Ξένη (που δεν επιτρέπεται ο γάμος μαζί της), π.χ. Ασπασία Νόθα κόρη Αθηναίου

Προίκα Δεν αποτελεί νομική υποχρέωση, αλλά ηθική Είναι το μερίδιο της κόρης στην πατρώα περιουσία Συνεισφορά για την αντιμετώπιση των αναγκών του γάμου και της ανατροφής των παιδιών Αποτελείται από χρήματα, αλλά και από άλλη περιουσία Κατά τη σύστασή της, αποτιμάται σε χρήμα (ἐντίμησις) Μπορεί να παραδοθεί πριν ή μετά το γάμο, ή σε δόσεις Γραπτή συμφωνία μπορούσε να ορίζει τους όρους καταβολής, τυχόν τόκο, καθώς και τυχόν εμπράγματη ασφάλεια για την καταβολή Πολλές φορές ο σύζυγος παρείχε εμπράγματη ασφάλεια, για εξασφάλιση επιστροφής της προίκας (ἀποτίμημα)

Προίκα Ο σύζυγος διαχειρίζεται την προίκα και χρησιμοποιεί τους καρπούς, όχι όμως το κεφάλαιο Η κυριότητα των προικώων μένει στον συστήσαντα την προίκα και, μετά το θάνατό του, στη γυναίκα Σε περίπτωση διαζυγίου, ο προικολήπτης οφείλει να επιστρέψει την προίκα στον προικοδότη ή τον κληρονόμο του Εξαίρεση: μοιχεία της γυναίκας Σε περίπτωση θανάτου της συζύγου, η προίκα πηγαίνει στους κληρονόμους της (δεν είναι ο σύζυγος) Αν ο σύζυγος αρνείται να την παραδώσει: ασκείται δίκη προικός για την απόδοση στη σύζυγο μαζί με τους τόκους Αν δεν καταβάλλει τους τόκους, ασκείται εναντίον του δίκη σίτου (αγωγή διατροφής)

Λύση του γάμου Αυτοδικαίως με το θάνατο ενός συζύγου Με διαζύγιο: Ἀπόπεμψις: αν την πρωτοβουλία λαμβάνει ο σύζυγος Ἀπόλειψις: αν η σύζυγος εγκαταλείψει τη συζυγική στέγη Σε περίπτωση μοιχείας της συζύγου, ο σύζυγος πρέπει να τη διαζευχθεί, αλλιώς: ποινή ατιμίας. Ο πατέρας της νύφης έχει δικαίωμα ἀφαιρέσεως, αν δεν έχουν γεννηθεί τέκνα

Πατρική εξουσία Μόλις γεννηθεί ένα παιδί, ο πατέρας το αναγνωρίζει στην τελετή της δεκάτης, οπότε γίνεται η ονοματοδοσία Ο πατέρας που αναγνώρισε ένα τέκνο μπορεί αργότερα να το αποκηρύξει Ένα τέκνο μπορεί με αγωγή στο ηλιαστικό δικαστήριο να ζητήσει να υποχρεωθεί ο πατέρας του να το αναγνωρίσει: π.χ. η υπόθεση του Βοιωτού κατά του Μαντία (Δημ. 39 Προς Βοιωτόν 2) Ο πατέρας εισάγει το γνήσιο γιο στη φρατρία του

Πατρική εξουσία Ο αρχηγός του οίκου ασκεί την πατρική εξουσία Στους γιους του, μέχρι την ενηλικίωσή τους (18 ετών) Στις κόρες του, μέχρι τον γάμο τους Στην Ελλάδα, η πατρική εξουσία είναι πολύ πιο περιορισμένη από ό,τι στη Ρώμη (λ.χ. δεν έχει δικαίωμα ζωής & θανάτου επί των τέκνων) Ο πατέρας έχει δικαίωμα ἐκθέσεως ανεπιθύμητων νεογέννητων Ο πατέρας αποφασίζει για τον γάμο της κόρης του Ο πατέρας μπορεί να μεταβιβάσει την περιουσία στους γιους του εν ζωή και να τους παραδώσει τη διαχείριση του οίκου Σε περίπτωση ανικανότητας του πατέρα λόγω παρανοίας, ο γιος μπορούσε να ζητήσει από το δικαστήριο να του παραδοθεί η διαχείριση του οίκου

Υποχρεώσεις του πατέρα Ανατροφή και εκπαίδευση των τέκνων Διαχείριση της περιουσίας των υιών όσο είναι ανήλικοι και των θυγατέρων μέχρι τον γάμο τους Αν έχει υιό, ο νόμος δεν του επιτρέπει να καταλείπει την περιουσία του με διαθήκη σε τρίτο

Γνήσιος γιος Γνήσια είναι τα τέκνα που προέρχονται από γάμο των γονέων τους (ἔκδοσις + ἐγγύη) Τα εκτός γάμου τέκνα είναι νόθα Οι γνήσιοι γιοι κληρονομούν υποχρεωτικά τον πατέρα Μόλις ενηλικιωνόταν, ο γνήσιος γιος γινόταν αυτεξούσιος εγγραφόταν στον δήμο του πατέρα του ως πολίτης Μπορούσε να παραμείνει στον πατρικό οίκο ή να αποχωρήσει και να δημιουργήσει δικό του

Υποχρεώσεις τέκνων Ο υιός υποχρεώνεται από το νόμο να εξασφαλίζει στους γονείς και παππούδες: Στέγη Διατροφή Μεταθανάτιες τελετές Με νόμο του Σόλωνα, απαλλάσσεται από την υποχρέωση εάν ο πατέρας Δεν του δίδαξε επάγγελμα Τον προήγαγε σε πορνεία Ο κληρωθείς για κάποιο αξίωμα πολίτης οφείλει στην δοκιμασία αρχόντων να αποδείξει ότι συνέδραμε τους εν ζωή γονείς του, δεν τους κακοποιεί ή ότι τους τίμησε μετά θάνατον Η κακοποίηση γονέα είναι αδίκημα που διώκεται με γραφὴ γονέων κακώσεως και επιβαλλόμενη ποινή την ἀτιμία

Υιοθεσία Θεσμοθετείται από τον Σόλωνα, 594 π.Χ. Αρχικά συνδέεται στενά με την διαθήκη Στόχος: η διατήρηση και συνέχιση του οίκου Απαραίτητη προϋπόθεση: να μην υπάρχουν γνήσια φυσικά άρρενα τέκνα για να συνεχίσουν τον οίκο Υιοθετών και υιοθετούμενος πρέπει να είναι πολίτες Υιοθετών: ενήλικος και χωρίς γνήσιο υιό Υιοθετούμενος: ενήλικος ή ανήλικος. Αν είναι ανήλικος, απαιτείται η συναίνεση του πατέρα και έλλειψη καταδίκης σε ατιμία Συνήθως άρρην (υιοθεσία)

Υιοθεσία Είδη Υιοθεσίας: Τρόπος σύναψης υιοθεσίας: Αιτία θανάτου (με τη διαθήκη του υιοθετούντος) Εν ζωή (του υιοθετούντος) Μεταθανάτια υιοθεσία (με συμφωνία των εγγύτερων συγγενών και κληρονόμων) Τρόπος σύναψης υιοθεσίας: Προφορικά, πανηγυρικά, ενώπιον μαρτύρων Γραπτώς Αναγκαία είναι η εγγραφή της πράξης στα ληξιαρχικά βιβλία

Υιοθετούμενος Αποκτά κληρονομικά δικαιώματα στην περιουσία του θετού πατέρα Χάνει τα αντίστοιχα δικαιώματα στη φυσική του οικογένεια. Αν ο υιοθετών έχει θυγατέρα (επίκληρος), πρέπει είτε να τη νυμφευθεί είτε να την δώσει σε γάμο με το ½ της πατρικής περιουσίας ως προίκα Δεν μπορεί να υιοθετήσει περαιτέρω

Λύση υιοθεσίας Η υιοθεσία μπορεί να λυθεί: Κοινή συναινέσει Μονομερώς: Εκ μέρους του υιοθετούντος, με αποκήρυξη του θετού τέκνου Εκ μέρους του θετού υιού, εάν ο ίδιος αποκτήσει γνήσιο γιό, ο οποίος θα παραμένει στη θέση του, στην οικογένεια του υιοθετήσαντος παππού

Επίκληρος Τα κορίτσια αποκλείονται από την εξ αδιαθέτου (=χωρίς διαθήκη) κληρονομική διαδοχή Η κόρη που μένει ορφανή και χωρίς αδελφούς πρέπει να παντρευτεί τον πλησιέστερο συγγενή από την πατρική πλευρά, εκείνον ο οποίος θα κληρονομούσε τον αποβιώσαντα αν ήταν άτεκνος Σκοπός θεσμού: να συνεχιστεί ο οίκος μέσω του αγοριού που θα αποκτήσει η επίκληρος Διασφαλίζονται τα κληρονομικά δικαιώματα των συγγενών του πατέρα Στη Σπάρτη: πατροῦχος, στη Γόρτυνα: πατροιῶκος

Κληρονομικό δίκαιο Αρχικά κληρονομούν μόνο οι άρρενες και οι εξ αρρενογονίας συγγενείς και δεν υπάρχει η διαθήκη Μετά το Σόλωνα: οι γυναίκες καλούνται αν δεν υπάρχουν άρρενες κατιόντες ή εξ αρρενογονίας συγγενείς Ἀγχιστεία: οι εκ πλαγίου συγγενείς, άρρενες και θήλεις, έως πέμπτου βαθμού (γιοί πρώτων εξαδέλφων) και ετεροθαλή αδέλφια

Εξ αδιαθέτου κληρονομική διαδοχή Προηγούνται οι άνδρες έναντι των γυναικών Προτιμούνται οι κατιόντες από τους εκ πλαγίου συγγενείς Σειρά διαδοχής: 1. Άρρενες κατιόντες. 2. Γνήσιες θυγατέρες, αν δεν υπάρχουν άρρενες. 3. Ο πατέρας 4. Ομοπάτριοι αδελφοί & κατιόντες τους. 5. Ομοπάτριες αδελφές και κατιόντες τους. 6. Αδελφοί πατέρα (θείοι) και κατιόντες τους. 7. Αδελφές πατέρα (θείες) και κατιόντες τους. 8. Η μητέρα 9. Οι ομομήτριοι αδελφοί και οι κατιόντες τους. 10. Οι ομομήτριες αδελφές και οι κατιόντες τους. 11. Οι θείοι από τη μητρική πλευρά και οι κατιόντες τους. 12. Οι θείες από τη μητρική πλευρά και οι κατιόντες τους. 13. Ο πλησιέστερος συγγενής από την πατρική πλευρά (πέραν των αγχιστέων). Αν δεν υπάρχει κανείς από τους ανωτέρω, χηρεύουσα κληρονομία (οίκος έρημος)

Εκ διαθήκης διαδοχή Σόλων: νόμος περί διαθηκών Μπορεί να συντάξει διαθήκη μόνον όποιος δεν έχει γνήσιους άρρενες κατιόντες. Τότε, μπορεί με τη διαθήκη να παρακάμψει τους αγχιστείς, με τον εξ υιοθεσίας γιό Δεν απαιτείται συστατικός τύπος (προφορικές & γραπτές διαθήκες). Ο συντάκτης πρέπει να είναι ενήλικος πολίτης

Λόγοι ακυρότητας διαθηκών Έλλειψη πνευματικής ικανότητας Άσκηση βίας σε βάρος του διαθέτη, σωματική (δεσμός) ή ψυχική (ἀνάγκη) Φρενοβλάβεια (μανία) Γήρας (χωρίς διατήρηση πνευματικής διαύγειας) Ψυχοφάρμακο (φάρμακον) Επήρεια γυναίκας (γυναικὶ πείθεσθαι)

Επαγωγή κληρονομίας Στους κατιόντες η κληρονομία επέρχεται αυτοδικαίως με το θάνατο του κληρονομουμένου, χωρίς άλλες διατυπώσεις Εναντίον όποιου διεκδικεί κληρονομία, οι κατιόντες μπορούν να ασκήσουν διαμαρτυρίαν Οι λοιποί συγγενείς: πρέπει να καταθέσουν στον επώνυμο άρχονται αίτηση (λῆξις). Ο άρχων, αν δεν υπάρχει αντιδικία, επιδικάζει την κληρονομία στον αιτούντα. Η απόφαση επικυρώνεται από το δικαστήριο (ἐπιδικασία) Αν υπάρχει αντιδικία, αποφασίζει το λαϊκό δικαστήριο, επιδικάζοντας την κληρονομία στο διάδικο με το ισχυρότερο δικαίωμα.