ΣΕΜΙΝΑΡΙΟ ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΑΣ Μαρία Βουτσίνου-Κικίλια Καθηγήτρια Λατινικής Φιλολογίας Πανεπιστήμιο Αθηνών

ΛΕΞΙΚΟΓΡΑΦΙΑ είναι η επιστήμη που έχει ως αντικείμενο μελέτης τις αρχές και τις μεθόδους σύνταξης ενός λεξικού εφαρμόζοντας τα διδάγματα της λεξικολογίας, δηλ. του κλάδου που έχει ως αντικείμενο μελέτης το λεξιλόγιο μιας γλώσσας σε όλα τα επίπεδα : εννοιολογικό, σημασιολογικό, φωνολογικό, μορφολογικό, συντακτικό κ.λ.π.

Ιστορική αναδρομή Όχι μόνο το λεξιλόγιο και το γλωσσάριο, με τη σημασία που χρησιμοποιούνται αυτές οι λέξεις σήμερα, είναι νεότερα, αλλά και η ίδια η λέξη ΛΕΞΙΚΟ δεν πολυχρησιμοποιήθηκε ως όρος στην αρχαία Ελληνική, μολονότι η λεξικογραφία από τους μεταγενέστερους και τους αλεξανδρινούς, κυρίως, χρόνους γεννήθηκε και άνθησε κατεξοχήν στην Ελλάδα. Είναι γνωστό άλλωστε ότι μεγάλο μέρος των πληροφοριών μας για την Αρχαία ελληνική προέρχεται από τους αρχαίους λεξικογράφους. Η λέξη λεξικό (ενν. βιβλίο) σχηματίσθηκε από το επίθετο λεξικός.

Ο ΟΡΟΣ: ΛΕΞΙΚΟ Οι ξένες γλώσσες χρησιμοποίησαν τον ελληνικό όρο λεξικό πολύ αργά. Η Γαλλική γλώσσα το 1560:με τον όρο lexique, η Αγγλική το 1595-1605 με τον όρο lexicon, η Γερμανική τον 17ο αι. με τον ίδιο όρο lexicon, ενώ λίγο νωρίτερα άρχισαν να χρησιμοποιούν τον λατινογενή όρο dictionarium, στη Γαλλική dictionnaire το 1539, από τον Robert Estienne, στην Αγγλική dictionary το 1526, στη δε Γερμανική χρησιμοποιούσαν τον όρο Worterbuch (μετάφραση του dictionarium) ήδη από τον Comenius το 1631. Οι λατινικοί όροι dictionarium που συνόδευε το εννοούμενο manuale λεξικό εγχειρίδιο και dictionarius με το εννοούμενο liber λεξικό βιβλίο, πλάστηκαν στη μεσαιωνική Λατινική από τη λέξη dictio= λέξη +-ar-ius= -ικός, για να αποδώσουν το ελληνικό λεξικό.

ΛΕΞΙΚΟ (γλωσσολογία) α) είναι το σύνολο των λέξεων που έχει στη διάθεσή της για επικοινωνία μια γλωσσική κοινότητα, σε αντιδιαστολή προς το λεξιλόγιο που χρησιμοποιεί κάθε μεμονωμένο άτομο β) το σύνολο των λέξεων μιας γλώσσας με τις ιδιαίτερες συντακτικές, σημασιολογικές, φωνολογικές και μορφολογικές τους ιδιότητες, από τις οποίες παράγονται μεγαλύτερες λεξικές ή γραμματικές δομές.

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ Το Λεξιλόγιο δηλώνει το σύνολο των λέξεων που διαθέτει μια γλώσσα ή που χρησιμοποιεί κανείς. Χαρακτηρίζεται ως πλούσιο/φτωχό λεξιλόγιο, άγνωστο λεξιλόγιο κ.ά. Αφορά στον προφορικό ή τον γραπτό λόγο ή ορισμένη κοινωνική ομάδα επαγγελματική, μορφωτική, οικονομική κ.λπ. Ενώ η λέξη ΛΕΞΙΚΟ δηλώνει ένα συστηματικό έργο που δίνει πληροφορίες για το λεξιλόγιο μιας γλώσσας -σημασίες, χρήσεις, ετυμολογία κλπ.-

Ήδη το 1225 ο Άγγλος Joannes de Garlandia χρησιμοποίησε τον όρο dictionarius για ένα λεξιλόγιο με κατάταξη κατά θέματα, ενώ τον 14ο αι. ο Γάλλος Pierre Bersuire συνέταξε λεξικό της Αγίας Γραφής (Παλαιάς και Καινής Διαθήκης) επιγραφόμενο Dictionarium morale utriusque testamenti- Ηθικό λεξικό καθεμιάς από τις δύο Διαθήκες. Κατά το dictionarium πλάστηκε αργότερα και το glossarium.

Λεξικό Ο Littré δίνει τον εξής ορισμό:λεξικό είναι συλλογή λέξεων μιας γλώσσας, όρων της επιστήμης, της τέχνης, κατά αλφαβητική σειρά ή όχι, με τη σημασία τους. Ο Webster στο Third New International Dictionary δίνει έναν πιο εκτενή ορισμό, αλλά σχεδόν παρόμοιο: Η αναφορά βιβλίου που περιέχει λέξεις συνήθως αλφαβητικά με πληροφορίες για τις μορφές τους, την προφορά τους, τις λειτουργίες τους, τις ετυμολογίες τους, τις σημασίες τους και τις συστηματικές και ιδιωματικές χρήσεις τους.

Ο Matoré (1968: 20) θεωρεί όλους τους ορισμούς των λεξικών ελάχιστα ικανοποιητικούς. Ο μόνος που τον ικανοποιεί είναι αυτός του Oxford English Dictionary (OED):Το λεξικό είναι ένα βιβλίο με λέξεις μιας γλώσσας (ή κάποιες ειδικές ομάδες της) που παραθέτει την ορθογραφία τους, την προφορά τους, τη σημασία και χρήση, τα συνώνυμά τους, την προέλευση και ιστορία, ή τέλος πάντων και κάποια χαρακτηριστικά όπως: οι λέξεις να είναι ταξινομημένες με κάποια καθορισμένη σειρά, τώρα, στις περισσότερες γλώσσες, αλφαβητικά. Στα δε εκτενέστερα λεξικά η παρεχόμενη πληροφορία διανθίζεται με παραθέματα (αποσπάσματα) από τη φιλολογία.

Ο Μπαμπινιώτης ορίζει το ΛΕΞΙΚΟ ως ένα ολοκληρωμένο και συστηματικό έργο το οποίο συγκεντρώνει, κατ’αλφαβητική σειρά, τις λέξεις μιας γλώσσας. Το λεξικό παρέχει ποικίλες πληροφορίες π.χ. ερμηνευτικές, ετυμολογικές, ορθογραφικές, γραμματικές, συντακτικές. Είναι βέβαια παράλογο να περιμένει κανείς ένα γενικό λεξικό να παρέχει έναν ορισμό του λεξικού που θα ικανοποιεί τον ειδικό. Υπάρχει μια μεγάλη γκάμα από λεξικογραφικά προϊόντα που μπορούν να ονομαστούν λεξικά. Αν ο ορισμός είναι πολύ ακριβής δεν θα περιλαμβάνει όλους τους τύπους των λεξικών, αν είναι πιο αφηρημένος δεν θα διαφέρει από παραπλήσια με αυτά έργα.

Το λεξικό είναι γραμμένο σε τέτοια μορφή κειμένου που πιο πολύ το συμβουλευόμαστε παρά το διαβάζουμε. Η εξέταση ενός λεξικού είναι μια διαδικασία μέσω της οποίας ο χρήστης αποκτά ή επαληθεύει ένα ιδιαίτερο κομμάτι πληροφορίας:Το λεξικό δεν είναι μόνο συμβουλευτικό. Όμως πρέπει να παρέχει γρήγορα και εύκολα την πληροφορία στον χρήστη.

Το λεξικό έχει μια διπλή δομή. Η Rey - Debove ξεχωρίζει την μακροδομή και την μικροδομή. Η μακροδομή είναι το σύνολο των λημμάτων, που υπόκειται πάντοτε σε μια ανάγνωση κάθετη κατά την αναγνώριση της πληροφορίας. Η μακροδομή συνήθως ονομάζεται ονοματοποιία (Rey-Debove 1971:21). H μακροδομή είναι αποτέλεσμα μιας συλλογής «λέξεων» μέσω της χρήσης διαφόρων κριτηρίων. Η λέξη μικροδομή αναφέρεται στο περιεχόμενο κάθε λήμματος:το σύνολο κάθε άρθρου με όλες τις πληροφορίες, που διαβάζονται οριζόντια μετά το λήμμα(`Rey--D ebove 1971:21).

Η μικροδομή είναι αποτέλεσμα ενός προ -εγκατεστημένου προγράμματος πληροφορίας που δίνεται σε κάθε λήμμα. Η μικροδομή είναι μια αυστηρή δομή:όλα τα σύγχρονα λεξικά χαρακτηρίζονται από την ομοιομορφία των λημμάτων τους(Zgusta 1071:248) Αυτό δεν είναι απόλυτο. Ο Samuel Johnson είχε πολύ μικρά λήμματα π.χ.cat και μερικά πολύ μεγάλα π.χ. armadillo και το OED έχει ανεξήγητες παραλλαγές ανάμεσα στα λήμματά του.

Το λεξικό ανάλογα με το είδος των λημμάτων που περιέχει και τις ανάγκες που εξυπηρετεί χαρακτηρίζεται ως: ετυμολογικό λεξικό: λεξικό που παρέχει την επιστημονική αναζήτηση της καταγωγής των λέξεων, δηλ. της αρχικής ρίζας ερμηνευτικό λεξικό: λεξικό που δίνει την εξήγηση, διασάφηση των λέξεων. ορθογραφικό λεξικό: λεξικό που καταγράφει τη σωστή γραφή των λέξεων, σύμφωνα με την ετυμολογία και τους κανόνες της γραμματικής.

χρηστικό λεξικό: λεξικό για εύκολη, καθημερινή χρήση. εγκυκλοπαιδικό λεξικό: λεξικό το οποίο αναφέρεται σε όλους τους κλάδους της ανθρώπινης γνώσης. Διαφέρουν από τα λεξικά στη φύση των λημμάτων εισαγωγής. Στην εγκυκλοπαίδεια είναι πάντοτε ονόματα κοινά και κύρια.π.χ. στο λήμμα κήπος, δεν υπάρχει ετυμολογία της λέξης , αλλά η ιστορία και η γεωγραφία της κηπουρικής, οι τεχνικές της κλπ. Η εγκυκλοπαίδεια είναι περιγραφική. μονόγλωσσο λεξικό: λεξικό που είναι συντεταγμένο σε μια μόνο γλώσσα. δίγλωσσο λεξικό: λεξικό που έχει συνταχθεί σε δύο γλώσσες. πεντάγλωσσο λεξικό: λεξικό που έχει συνταχθεί σε πέντε γλώσσες. βασικό λεξικό της ελληνικής ή της λατινικής: κατά κύριο λόγο λεξικό της ελληνικής, ή της λατινικής αντίστοιχα λεξικό για ξένους: λεξικό που απευθύνεται σε ξένους, αλλόγλωσσους.

λεξικό ιδιωματισμών: λεξικό που αναφέρεται σε γλωσσικά ιδιώματα ή διαλέκτους της γλώσσας. λεξικό συνωνύμων: λεξικό που παραθέτει τις λέξεις που η σημασία τους είναι παραπλήσια με τη σημασία μιας ή περισσότερων λέξεων- π.χ. επιμελής-εργατικός, παρόμοιος-παραπλήσιος-παρεμφερής-, ή συγγενεύει σημασιολογικά με άλλες λέξεις π.χ. κάθισμα-καρέκλα-πολυθρόνα-σκαμνί.

λεξικό νεολογισμών: λεξικό που περιέχει τις νέες λέξεις που εισάγονται στο λεξιλόγιο μιας γλώσσας με τη διαδικασία της νεολογίας δηλ. τη διαδικασία με την οποία εισάγεται στο λεξιλόγιο μιας γλώσσας μία νέα έννοια είτε με καινούργια λέξη από σύνθεση, παραγωγή, αυτούσια μεταφορά ξένης λέξεως ή προσαρμογή της στη γλώσσα υποδοχής- είτε με τη χρήση μιας λέξης που έχει ήδη συγκεκριμένο περιεχόμενο, για να αποδοθεί η νέα έννοια π.χ. η χρήση του όρου υπολογιστής για την αγγλική λέξη computer.

ΕΙΔΗ ΛΕΞΙΚΩΝ λεξικό παροιμιών: λεξικό που συγκεντρώνει τις παροιμίες μιας γλώσσας, ενός λαού με κοινή γλώσσα λεξικό για μαθητές: λεξικό που απευθύνεται σε μαθητές, και είναι περιορισμένου λημματολογίου λεξικό για φοιτητές: λεξικό που απευθύνεται σε φοιτητές και περιλαμβάνει ένα λεξιλόγιο περισσότερο επιστημονικό βιογραφικό λεξικό: λεξικό που περιλαμβάνει τις βιογραφίες γνωστών ή επιφανών προσώπων λεξικό καλλιτεχνών: λεξικό που περιέχει ονόματα καλλιτεχνών ιστορικό λεξικό: λεξικό που αναφέρεται σε ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα που διαδραμάτισαν ένα σημαντικό ρόλο στην ιστορία. εικονόγραπτο λεξικό: λεξικό που αναπαριστά τις λέξεις με εικόνες ή ζωγραφιές.

Το Λεξικό ως παιδαγωγικό αντικείμενο Τα λεξικά είναι επεξεργασμένα έργα των οποίων η παραγωγή, σημαντική στις αναπτυγμένες κοινωνίες, απαντά στις απαιτήσεις πληροφόρησης και επικοινωνίας. Το αντικείμενό τους είναι ουσιαστικά παιδαγωγικό αφού αποσκοπούν στο να καλύψουν το διάστημα που υπάρχει μεταξύ των γνώσεων των αναγνωστών τους και αυτό ολόκληρης της κοινότητας, αφού αυτή η γνώση αφορά στη γλώσσα ή στην επιστήμη. Είναι λοιπόν εργαλεία της διαρκούς εκπαίδευσης, γιατί είναι παράλληλα: το βιβλίο της σχολικής και της ώριμης ηλικίας. Είναι ο τόπος αναφοράς στη γλώσσα και στην επιστήμη.

Αν πρέπει να καθορίσουμε με πιο σαφή τρόπο το παιδαγωγικό αντικείμενο του λεξικού, θα μπορούσαμε να πούμε ότι «διευκολύνει» τη γλωσσολογική επικοινωνία, συμπληρώνοντας τα κενά της πληροφορίας των αναγνωστών. Αυτά παρουσιάζονται σε μια δεδομένη στιγμή μέσα από την ανάγκη: ή να μεταφράσουν, με ένα επαρκή τρόπο, τα μηνύματα των ξένων γλωσσολογικών κοινοτήτων με τις οποίες οι αναγνώστες έρχονται σε επαφή, πολιτιστική ή εμπορική: και αυτό είναι το αντικείμενο των δίγλωσσων ή πολύγλωσσων λεξικών

ή, στο εσωτερικό μιας ίδιας γλωσσικής κοινότητας, να κωδικοποιήσουν μέσα από ένα κοινό κώδικα τις διαλέκτους, και τις τεχνικές, των ομάδων που κοινωνικά ή πολιτιστικά διαφέρουν. Το λεξικό βοηθά να καλυφθεί η απόσταση ανάμεσα σε δυο διαφορετικές πληροφορίες, αυτή του αναγνώστη και αυτή των συγγραφέων των κειμένων που πρέπει να φωτίσει, παραπέμποντας σε μια κοινή γλωσσολογική άμιλλα: αυτό είναι το αντικείμενο των τεχνικών και επιστημονικών λεξικών, των λεξικών της αργκό, κλπ.

ή, να συγκρατήσουν τα μέσα έκφρασης με τη σημασιολογική ανάλυση, τη συντακτική, τη μορφολογική ή φωνητική της γλώσσας. Το λεξικό βοηθά να αξιοποιηθούν οι προφορικές συμπεριφορές σε μια κοινωνία στην οποία κατέχουν μια ξεχωριστή θέση: αυτό είναι το αντικείμενο των λεξικών της γλώσσας (ή λεξικά μονόγλωσσα) ή, να αυξήσει την ποσότητα γνώσης των αναγνωστών χάρη στις παρεχόμενες πληροφορίες με τη διαμεσολάβηση των «λέξεων»: αυτό είναι το αντικείμενο των εγκυκλοπαιδικών λεξικών.

Τα λεξικά συνδέονται στενά με την ανάπτυξη της γραπτής επικοινωνίας. Καταγράφουν τους προφορικούς τύπους της γλώσσας αφού πρώτα τις αναλύσουν σε γραφικές διακριτές ενότητες και τις ταξινομήσουν σε αλφαβητικές ενότητες. Υπονοούν μια «φιλολογία», που θεωρείται από τα μέλη της κοινότητας ως η έκφραση της δικής τους παιδείας. Ο ερχομός του λεξικού πιστοποιεί την ύπαρξη μιας εθνικής γλώσσας, η οποία χρησιμοποιείται σε όλες τις κοινωνικές μορφές επικοινωνίας. Είναι επίσης συνδεδεμένα με την ανάπτυξη μιας διδασκαλίας που απευθύνεται σε ολόκληρη την κοινότητα και δεν είναι προνόμιο των ολίγων.

Τα λεξικά, σημάδια μιας υψηλής παιδείας, είναι επίσης αντικείμενα παιδείας, ενσωματωμένα σ’αυτήν : καταξιώνουν και αποδεικνύουν έναν πολιτισμό. Έτσι το μονόγλωσσο λεξικό (ή το λεξικό της γλώσσας) είναι το κατ’ εξοχήν βιβλίο: θεματοφύλακας του κοινού «θησαυρού» δηλ. της γλώσσας, κατά κάποιο τρόπο διαφυλάσσει τα «αρχεία», είναι ο προνομιούχος τόπος της αναφοράς στη γνώση και στην γλωσσολογική και πολιτιστική πολυμάθεια. Η κατοχή ενός λεξικού αποδεικνύει ένα κοινωνικό επίπεδο. Είναι η συγκεκριμένη και η χειροπιαστή απόδειξη ότι ο κάτοχός του συμμετέχει στην πολιτιστική κληρονομιά της κοινότητας.

Το λεξικό είναι επίσης ένα φιλολογικό έργο, με την ίδια αξία όπως άλλα διδακτικά βιβλία. Το λεξικό λοιπόν υποστηρίζεται από ιδεολογικές δομές που κυριαρχούν σε μια εποχή και παράλληλα συμμετέχει στη διατήρηση αυτής της ιδεολογίας δημιουργώντας τις συνθήκες της διάρκειάς της αφού δίνει απαντήσεις σε αυτούς που το συμβουλεύονται.

Προϋποθέτει όμως μια ανάλυση της γλώσσας και της κουλτούρας και επομένως είναι απαραίτητο να αναφέρεται σε επιστημονικά κείμενα: εξαρτάται από τις επιστήμες, κυρίως τις ανθρωπιστικές και τη γλωσσολογία. Έτσι το λεξικό μπορεί κανείς να το εξετάσει και να το δει μέσα από πολλές απόψεις.

Η λεξικογραφία, ανήκει στο μηχανισμό μιας γενικής παραγωγής, είναι μέρος της βιομηχανίας του βιβλίου, του οποίου μοιράζεται τα χαρακτηριστικά. Το λεξικό είναι ένα προιόν. Θεωρούν επίσης το λεξικό σαν ένα κείμενο. Η λεξικογραφία είναι επομένως μια δραστηριότητα στραμμένη στην παραγωγή αυτού του κειμένου που καθορίζει τους κανόνες της ρητορικής, το περιεχόμενο των μηνυμάτων και τον τύπο της επικοινωνίας που το λεξικό υπονοεί μεταξύ του «συγγραφέα» και των «αναγνωστών». Το λεξικό είναι ένα δημιούργημα

Το λεξικό είναι διδακτικό βιβλίο Καταρχάς είναι ένα εργαλείο που χρησιμοποιείται όταν κάποιος θέλει να πάρει μια πληροφορία για μια ιδιαίτερη λέξη, για τη γλώσσα γενικά, ή για τον κόσμο. Κατά τη λειτουργία της συμβουλευτικής, ο χρήστης μαθαίνει, ή επαληθεύει, κάτι που δεν ξέρει ή προς στιγμήν έχει ξεχάσει. Τα λεξικά είναι εργαλεία για αυτοδιδασκαλία και έχουν τα χαρακτηριστικά όλων των διδακτικών βιβλίων. Τα λεξικά έχουν κατά καιρούς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά: Υποκειμενικά, κοινωνικά, ταξικά (ανάλογα με τον συγγραφέα.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΊΑ Βéjoin Henri, Modern Lexicography,Oxford University Press, 2000. Matoré G., Histoire des dictionnaires francais, Larousse,Paris 1981 Webster S. Third new international dictionary of the english language, Springfield, 1961 Rey-Debove, Etude linguistique et sémiotique des dictionnaires francais contemporins, The Hague, Mouton 1971

Η ΛΑΤΙΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Η λατινική γλώσσα –lingua Latina- κατέχει μια ξεχωριστή θέση ανάμεσα στις αρχαίες γλώσσες. Ήταν η γλώσσα των κατοίκων του Λατίου και ανήκει μαζί με άλλες συγγενείς προς αυτήν ιταλικές διαλέκτους—της ομβρικής, της οσκικής της σαβελλικής, της ουολσκικής κ.ά.-στη μεγάλη ομάδα των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Η λατινική είναι συγγενής προς την ελληνική αφού όχι μόνο οι Ρωμαίοι αλλά και όλοι οι Ιταλοί πήραν το ελληνικό αλφάβητο.

Από τους Έλληνες οι Ρωμαίοι και οι Ιταλοί παρέλαβαν το ελληνικό αλφάβητο, το οποίο είχε καταρχάς τα εξής 21 γράμματα: A B C D E F G H I K L M N O P Q R S T V X Z. Στη συνέχεια υπέστη όμως μεταβολές, δηλ. αντικαταστάθηκε το K με το C και μπήκε το G αντί του Κ, αχρηστεύθηκε το Z ενώ το S αντικαταστάθηκε σε πολλά σημεία με το R. Από την εποχή του Σύλλα (138-78) καθιερώθηκε η δάσυνση (τροπή ενός ψηλού συμφώνου, κ,p,t σε ch, ph, th ) ενώ τα διπλά σύμφωνα καθιερώθηκαν στην εποχή του (239-169).

Από το Λάτιο και τη Ρώμη, πρωτεύουσα του Λατίου, μετά τις νίκες των Ρωμαίων και τη ρωμαϊκή κυριαρχία, η λατινική γλώσσα επεκτάθηκε και διαδόθηκε γρήγορα σε όλη την Ιταλία, εξαφάνισε τις άλλες ομιλούμενες διαλέκτους και έγινε η γλώσσα της Ισπανίας, της Γαλλίας και των άλλων χωρών της Ευρώπης και της Αφρικής, εκτός από την ελληνική Ανατολή.

ΠΕΡΙΟΔΟΙ Η λατινική γλώσσα με την πάροδο των αιώνων υπέστη πολλές μεταβολές και αλλοιώσεις μέχρι την εισβολή των βαρβάρων στη Δύση (Μεσαίωνα). Έτσι διαπιστώνει κανείς ότι η γλώσσα του Εννίου και του Κάτωνα δεν μοιάζει με τη γλώσσα του Καίσαρα και του Βεργιλίου, ούτε η γλώσσα του Καίσαρα και του Βεργιλίου μοιάζει με αυτήν του Τακίτου και του Γιουβενάλη, όπως και αυτή δεν μοιάζει με τη γλώσσα του Κλαυδιανού. Η εξέλιξη της λατινικής γλώσσας μπορεί να χωριστεί σε έξη περιόδους:

1η περίοδος, αρχές –3ος π.Χ. αι. Αρχαϊκή γλώσσα, Επιγραφές. 2η περίοδος, 3ος π.Χ-1ος π.Χ. αι. Διαμόρφωση γλωσσικού ιδιώματος που οδήγησε στη γραμματειακή παραγωγή: (ελληνική επίδραση) Έννιος, Λουκίλιος. Δημώδης γλώσσα, Πλαύτος, Τερέντιος. 3η περίοδος, 1ος π.Χ. αι.-1ος μ.Χ., Κλασική περίοδος της λατινικής γλώσσας και γραμματείας. Λουκρήτιος, Κάτουλλος, Κικέρωνας, Καίσαρας, Σαλλούστιος και οι ποιητές της εποχής του Αυγούστου, Βεργίλιος, Οβίδιος, Οράτιος, Τίβουλλος, Προπέρτιος.

4η περίοδος 1ος αι-2ος μ.Χ, εποχή διγλωσσίας, με επέκταση της δημώδους, ακμή της πεζογραφίας: Τάκιτος, Κοϊντιλιανός, Πλίνιος, Σουητώνιος και οι ποιητές : Λουκανός, Ιουβενάλης, Στάτιος, Μαρτιάλης. 5η περίοδος Μετά τους χρόνους των Αντωνίνων, αλλοίωση της γλώσσας: Αυσόνιος, Κλαυδιανός, και Αυγουστίνος, Ιερώνυμος. 6η περίοδος Μεσαίωνας. 6ος-14ος αι. α) πρώιμος Μεσαίωνας. Η λατινική ακολουθεί φθίνουσα πορεία. Μεταβατική περίοδος στα Γράμματα και την φιλολογική παραγωγή. Βοήθιος, Κασσιόδωρος (ιταλία), Ισίδωρος της Σεβίλλης (ισπανία), Γρηγόριος της Τουρ, Φορτουνάτος (Γαλλία).

β) 8ος-9ος αι. Εποχή Καρολομάγνου β) 8ος-9ος αι. Εποχή Καρολομάγνου. Μορφοποίηση λατινικής γραφής (μικρογράμματη γραφή, αντιγραφεία). γ) 11ος-12ος αι. Ακμή του Μεσαίωνα και της γλώσσας. Άνθιση στα Γράμματα, φιλοσοφία, ποίηση. δ) 13ος-14ος αι. παρακμή. Μετάβαση στην Αναγέννηση, επικράτηση των εθνικών γλωσσών.

ΕΞΕΛΙΞΗ Μια γλώσσα που αριθμεί βίο 20 αιώνων, η λατινική, είναι φυσικό στο πέρασμα του τόσου μακρού χρόνου να έχει υποστεί μεταβολές τόσο στους φθόγγους, στον τρόπο δηλ. προφοράς της, όσο και στην γραμματική και τη συντακτική της δομή αλλά και την μορφολογία της. Αξιοσημείωτο παραμένει το γεγονός ότι η λατινική στο πέρασμα του χρόνου υφίσταται και συντακτικές μεταβολές, αλλά και λεκτικές, για να δηλωθούν νέες σημασίες ανάλογα με τις ανάγκες της εποχής π.χ. στη χριστιανική θεολογία και φιλολογία για τις νέες σημασίες των λέξεων, για την ερμηνεία χριστιανικών όρων, συμβόλων, εννοιών κλπ.

Η λατινική γλώσσα εξακολούθησε να υπάρχει και μετά την κατάλυση του δυτικού ρωμαϊκού κράτους (476μ.Χ). Η καθομιλουμένη λατινική γέννησε τις νεολατινικές γλώσσες, τις ονομαζόμενες ρομανικές: ιταλική, ουγγρική, γερμανική, αγγλοσαξωνική, πολωνική, ισπανική, πορτογαλλική και σκανδιναυική. Η γραπτή λατινική αποτέλεσε το μέσο έκφρασης της Εκκλησίας της Δυτικής και του σχολείου και έτσι έγινε η κοινή γλώσσα όλων των χριστιανών της δύσης. Μετά το 313 (Διάταγμα των Μεδιολάνων) ο χριστιανισμός επιβάλλεται στη δύση και η λατινική γλώσσα γίνεται η γλώσσα της χριστιανικής λατρείας. Είναι η γλώσσα της Βίβλου (που μεταφράστηκε: Itala) και του εκκλησιαστικού δικαίου.

Μετά την εισβολή των βαρβάρων στη δύση (4ος-8ος) η εκκλησία κατόρθωσε να διατηρήσει τη λατινική γλώσσα, ως έκφραση στο τυπικό της αλλά και στα εκκλησιαστικά σχολεία της, τα οποία αποτέλεσαν και τα κέντρα γραμμάτων. Σταθμός στη λατινική γλώσσα του Μεσαίωνα αποτέλεσε το πνευματικό κέντρο στην αυλή του Καρλομάγνου(8ος), με την αναβίωση των λατινικών από τους σοφούς της Ευρώπης που συγκέντρωσε στην Παλατινή Ακαδημία του. Μεγάλη επιτυχία θεωρείται το γεγονός ότι κατόρθωσε η λατινική να γίνει η γλώσσα της διαχείρισης και της γραπτής επικοινωνίας ανάμεσα στα διάφορα μέρη της αυτοκρατορίας.

Επιχειρήθηκε η συγκέντρωση και διάσωση των χειρογράφων, η δημιουργία Scriptoria για τη διόρθωση και την αντιγραφή τους, με άλλα λόγια η λατινική γραμματεία πέρασε στη νεότερη ευρωπαϊκή λογοτεχνία και διεσώθη χάρη στις ενέργειες του Καρλομάγνου. Η Minuscula Carolina Scriptura –η μικρογράμματη καρολίδεια γραφή- θα καθιερωθεί. Αυτή συνίσταται στη θέση του διαστήματος ανάμεσα στις λέξεις-σε αντίθεση με την αρχαιότητα που δεν γνώριζε παρά τη διάστιξη δηλ. το χωρισμό των λέξεων με τελεία. Η scriptura continua δηλ. η συνεχής γραφή αποτελεί παρελθόν ενώ παράλληλα εμφανίζεται και η στίξη.

Χωρίς αμφιβολία με το πέρασμα των αιώνων η λατινική δεν ήταν η εθνική γλώσσα της δύσης και η χρήση της οριοθετούνταν στο επίπεδο των ειδημόνων της κοινωνίας. Η πρακτική σπουδαιότητα της λατινικής γλώσσας άρχισε να μειώνεται από τα μέσα του 17ου αι. Στην Αναγέννηση οι λόγιοι μόνο χρησιμοποιούν τη λατινική, και η εκκλησία στο λειτουργικό τυπικό της, ενώ οι εθνικές γλώσσες κερδίζουν έδαφος σε όλες τις ευρωπαϊκές χώρες.

Η λατινική συνεχίζει να διδάσκεται μέχρι σήμερα στα σχολεία της Μέσης και Ανωτάτης Παιδείας. Μαζί με την Αρχαία Ελληνική αποτελεί το κλειδί για τον φιλόλογο και την προσέγγιση των κλασικών αρχαίων κειμένων. Για τη μελέτη της γλώσσας έχουν γραφεί πολλές γραμματικές, συντακτικά αλλά και λεξικά.