Θάνατος, Πένθος και Θρήνος

Μέχρι στιγμής η βιβλιογραφία δεν έχει παρουσιάσει έναν ικανό ορισμό της έννοιας του πένθους. Επίσης, δεν έχει καταλήξει για το εάν υπάρχει μια τυπική και, επομένως, μια παθολογική, διεργασία πένθους.

Θεωρητικές προσεγγίσεις FREUD: Το πένθος που ακολουθεί ένα θάνατο χαρακτηρίζεται από τον Freud ως ‘απο-κάθεξη’, ως μια διαδικασία, δηλαδή, λύσης των συναισθηματικών δεσμών με το νεκρό πρόσωπο. Ως βασικός της στόχος περιγράφεται η αποδοχή της πραγματικότητας της απώλειας, η οποία λαμβάνει χώρα μέσω μιας μακράς σειράς ‘αντιπαραθέσεων’ με την απώλεια.

Περιγράφει τέσσερις βασικές αντιδράσεις στο πένθος: BOWLBY: Περιγράφει τέσσερις βασικές αντιδράσεις στο πένθος: την αίσθηση σοκ, την αναζήτηση κάποιας ερμηνείας ή νοήματος, την εμφάνιση έντονης θλίψης ή και κατάθλιψης, την επανοργάνωση της ζωής και το πέρας του θρήνου. Ο θρήνος αποτελεί μια αντίδραση στη διακοπή της προσκόλλησης των οικείων προς το νεκρό. Αυτό διαρκεί μέχρις ότου η προσκόλληση προς το νεκρό τερματίζεται.

PARKES: Θάνατος = ‘ψυχοσυναισθηματική μετάβαση’ σε νέα πραγματικότητα. Η μετάβαση αυτή περιλαμβάνει τρία κεντρικά δομικά στοιχεία: α) παρατεταμένη ενασχόληση με το νεκρό, β) επαναλαμβανόμενη επαναβίωση της εμπειρίας της απώλειας, γ) προσπάθεια ερμηνείας της απώλειας και νοηματοδότησης του θανάτου. Διέκρινε μεταξύ του τυπικού πένθους και τριών μορφών μη-τυπικού (παθολογικού) πένθους. Οι τρεις αυτές μορφές είναι: το παρατεταμένο πένθος, το ανασταλμένο πένθος, το καθυστερημένο πένθος.

Οι υποχρεώσεις του θρηνούντα είναι: WORDEN: Υπάρχει μια ομάδα ‘υποχρεώσεων’ που θα πρέπει τα άτομα να ολοκληρώσουν, έτσι ώστε να συμβιβαστούν με τη θλίψη που προκαλεί ένας επικείμενος θάνατος. Αν και η σχέση με το νεκρό αλλάζει, παραμένει όμως πάντα ένα είδος σχέσης, δεν ‘λύεται’ πλήρως και δεν ‘λήγει’. Οι υποχρεώσεις του θρηνούντα είναι: α) να αποδεχθεί την πιθανότητα της απώλειας, β) να επεξεργαστεί τον πόνο του πένθους, γ) να προσαρμοστεί στο νέο και διαφορετικό περιβάλλον και, δ) να επανατοποθετήσει συναισθηματικά τη σχέση του με το νεκρό και να προχωρήσει στη ζωή του. Διέκρινε μεταξύ τεσσάρων παθολογικών αντιδράσεων θρήνου: τον χρόνιο θρήνο, τον υπερβολικό, τον καθυστερημένο και τον καλυμμένο.

KÜBLER-ROSS: Η αντίδραση του ατόμου μπροστά στο θάνατο περιλαμβάνει πέντε στάδια ή φάσεις: α) το στάδιο της άρνησης, η οποία μπορεί να αφορά τα γεγονότα, τις επιπτώσεις ή την πιθανότητα του θανάτου, β) του θυμού, που όμως περιλαμβάνει και άλλα συναισθήματα, όπως αίσθηση αδικίας, απώλειας ελέγχου, θλίψη, ενοχές κ.ά., γ) της διαπραγμάτευσης με κάποιο σημαντικό άλλο (π.χ., τον ιατρό ή τον Θεό), δ) της μεγάλης θλίψης ή κατάθλιψης και, ε) το στάδιο της αποδοχής, κατά το οποίο υποτίθεται ότι το άτομο συμφιλιώνεται με τον θάνατο και είναι έτοιμο για το μοιραίο, έχοντας τακτοποιήσει όσο γίνεται διάφορες εκκρεμότητες.

Κάθε άτομο που πεθαίνει θα πρέπει να διαχειριστεί ορισμένες ‘υποχρεώσεις’, οι οποίες οργανώνονται σε τέσσερις τομείς (Corr, 1992): τον οργανικό, τον ψυχολογικό, τον κοινωνικό και τον πνευματικό.

Emanuel και Emanuel (1998): «πλαίσιο ‘καλού θανάτου’», το οποίο αναφέρεται σε έξι διαστάσεις της εμπειρίας του ασθενούς που πεθαίνει: τα σωματικά συμπτώματα, τα ψυχολογικά και γνωστικά συμπτώματα, οι κοινωνικές σχέσεις, οι οικονομικές απαιτήσεις, οι ανάγκες για φροντίδα, οι ελπίδες και οι προσδοκίες, οι πνευματικές και υπαρξιακές πεποιθήσεις. Στις διαστάσεις αυτές οι Singer, Martin και Kelner (1999) προσθέτουν την επίτευξη μιας αίσθησης ελέγχου και προσωπικής ταυτότητας.

Οι συχνότερες μορφές παρεμβάσεων που έχουν αναπτυχθεί για το θρήνο είναι: η ατομική παρέμβαση, η οικογενειακή θεραπεία, η ομαδική παρέμβαση, η ψυχοεκπαίδευση και οι ομάδες πενθούντων.

Οι παρεμβάσεις μπορεί να περιλαμβάνουν από απλές τεχνικές χαλάρωσης και διαχείρισης της προσοχής, ως ευκαιρίες για έκφραση συναισθημάτων ή και βαθύτερες διαδικασίες επεξεργασίας της σημασίας της απώλειας. Ο Neimeyer υποστηρίζει πως, αντί της προσπάθειας να αποχαιρετίσουν οι επιζήσαντες το νεκρό, στόχος της συμβουλευτικής προσπάθειας θα έπρεπε να είναι η ενίσχυση ενός δημιουργικού συνεχόμενου δεσμού με τον αποθανόντα.

Θάνατος και θέματα πνευματικότητας Marrone (1997) Τέσσερις φάσεις που περιλαμβάνουν: α) τη γνωστική αναδόμηση, κατά τη διάρκεια της οποίας τα υπάρχοντα γνωστικά σχήματα και οι πεποιθήσεις αναπροσαρμόζονται, έτσι ώστε να αντιστοιχούν προς το νέο κόσμο που δεν περιλαμβάνει πλέον το αγαπημένο πρόσωπο που πέθανε. β) τη συναισθηματική έκφραση, όπου δίδεται η ευκαιρία βίωσης, αναγνώρισης και αποδοχής της συναισθηματικής έντασης, της σύγχυσης και της δυσφορίας που μπορεί να αισθάνεται το άτομο. γ) ψυχολογική επανενσωμάτωση, όπου νέες γνωστικές δομές και συμπεριφορές χρησιμοποιούνται ώστε να αντιμετωπιστεί η κατάσταση. δ) ψυχο-πνευματική μετεξέλιξη, που αναφέρεται σε μια βαθεία πνευματική μεταμόρφωση ωρίμανσης, η οποία αλλάζει τις κεντρικές πεποιθήσεις για τη ζωή, το θάνατο, τις σχέσεις ή το Θεό.

Θάνατος και ευρύτερο πολιτισμικό πλαίσιο Οι ‘εξόδιες’ κοινωνικές συμπεριφορές φαίνονται να εξυπηρετούν δύο τουλάχιστον σκοπούς: μια κοινωνική αναγνώριση της ‘εξόδου’ ενός ατόμου από το κοινωνικό σύνολο και την προσφορά ανακούφισης προς τους οικείους, κυρίως μέσω της επίδειξης κοινωνικής αλληλεγγύης και κατανόησης.

Ο Michel Vovelle (2000), σε μια εξαιρετική ανασκόπηση της αντίληψης του θανάτου στο δυτικό πολιτισμό από τον Μεσαίωνα (1300 περίπου) ως τις μέρες μας, υποστηρίζει ότι ο θάνατος αποτελεί σήμερα ένα πραγματικά φοβογόνο ερέθισμα, αλλά έχει χάσει πλέον την τραυματική επιβολή που είχε σε παλαιότερες εποχές. Ο Vovelle διακρίνει μεταξύ (α) του ‘ενσκήπτοντα’ θανάτου, ο οποίος αναφέρεται στο ωμό γεγονός του θανάτου και των παραγόντων που τον προσδιορίζουν, (β) του ‘βιούμενου’ θανάτου ως τον τρόπο με τον οποίο τον κατανοούμε και ως τους τρόπους με τους οποίους αντιδρούμε σε αυτόν (είτε αφορά εμάς τους ιδίους, είτε τους οικείους μας), καθώς και (γ) των ‘λόγων περί θανάτου’ που αναφέρονται στα δόγματα ή τις θεωρίες περί θανάτου.

ΣΤΟ ΠΕΝΘΟΣ Άμεση βοήθεια και ανακούφιση μπορεί να προσφερθεί μέσα από τις ακόλουθες ενέργειες: Άμεση έκφραση συμπάθειας. Αναγνώριση ότι ο ειδικός δεν γνωρίζει ‘αυτό που περνά’ το άτομο. Να μιλάμε για το νεκρό με το όνομά του. Να μην αποφεύγονται, αλλά να τίθενται ερωτήσεις γύρω από τις συνθήκες θανάτου. Να τίθενται ερωτήσεις για το πώς νιώθει το άτομο.

Αντίθετα, δεν είναι βοηθητικά: Τυχαία ή παθητική στάση. Διατύπωση απόψεων για το θάνατο, όπως π.χ., «ήταν θέλημα θεού». Υποθέσεις του τύπου «θα το ξεπεράσετε». Η αποφυγή της συζήτησης για το θάνατο ή το νεκρό.

Επιπρόσθετα, ένα ειδικός μπορεί να ενημερώσει για τη διαδικασία του πένθους, την πορεία του, τα συμπτώματα κλπ, όπως και να προτείνει συγκεκριμένες στρατηγικές μείωσης της έντασης και επίλυσης των πρακτικών δυσκολιών.

Ανακοίνωση θανάτου Η πληροφόρηση των οικείων θα πρέπει να γίνει κατά τρόπο απλό και άμεσο, με φροντίδα και κατανόηση. Δεν θα πρέπει να χρησιμοποιούνται εκφράσεις όπως ‘εξέπνευσε’ ή ‘χάσαμε’ ή ‘χάθηκε’.

Ο Lord (1996) προτείνει ένα σενάριο όπως το παρακάτω: «Φοβάμαι πως έχω άσχημα νέα [παύση]… Ο/η (όνομα νεκρού) [περιγράψτε με πολύ απλά και σύντομα λόγια τι συνέβη, π.χ., είχε ένα ατύχημα και χτύπησε άσχημα] και πέθανε [παύση]… Λυπάμαι πολύ». Καλόν είναι να χρησιμοποιούνται οι λέξεις ‘νεκρός’ και ‘πέθανε’, καθώς και το όνομα του νεκρού, αντί των λέξεων ‘σώμα’ ή ‘αποθανών’ κλπ.

Η έκφραση συναισθημάτων δεν πρέπει να αποθαρρύνεται και αποτρέπεται Η έκφραση συναισθημάτων δεν πρέπει να αποθαρρύνεται και αποτρέπεται. Τα έντονα συναισθήματα είναι φυσιολογικά, αν και εξίσου συνήθης είναι η εμφάνιση αντιδράσεων ‘παγώματος’ και ‘απόσυρσης’. Τέλος, καλόν είναι να αποτραπούν οι οικείοι από το να δουν το νεκρό εάν η κατάστασή του είναι άσχημη και μέχρις ότου αυτό αντιμετωπιστεί. Σε άλλη περίπτωση, θα πρέπει να προειδοποιηθούν για το τι θα αντικρίσουν, μέσω μιας ήρεμης κατά το δυνατόν και απλής περιγραφής (McGarry, 2004).