ΠΜΣ Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας ΔΠΘ Τοπική Ιστορία – Διεπιστημονικές προσεγγίσεις Μάθημα ΥΜ05 Προφορική ιστορία, μνήμη και τοπικότητα Συνάντηση 4η (20-3-2018) Εννοιολογήσεις του χώρου Εισηγητής Β. Δαλκαβούκης

Αποδομώντας την έννοια του «χώρου» (space): «τόπος» (place) και «τοπίο» (landscape) «Στον απόηχο της Πολιτισμικής Κριτικής (James Clifford και George Marcus 1986, George Marcus και Michael Fisher 1986) ο πολιτισμός έπαψε να αντιμετωπίζεται από τους ανθρωπολόγους ως εδαφοποιημένη οντότητα (Ackil Gupta - James Ferguson 1997: 39), στο πλαίσιο δηλαδή ενός χώρου που καθόριζε -με τους περιορισμούς ή τις δυνατότητες που παρείχε- την ανάπτυξή του ντετερμινιστικά. Σύμφωνα με την παλαιότερη αντίληψη, του εθνογραφικού ρεαλισμού (Δήμητρα Γκέφου - Μαδιανού 1999), ο χώρος ως «αντικείμενο» της παρατήρησης μπορούσε να αναπαρασταθεί «αντικειμενικά», άρα και ο πολιτισμός που αναπτυσσόταν εντός του. Ωστόσο, επειδή «ο πολιτισμός δεν είναι κάτι για το οποίο ομιλούμε, αλλά μια θέση από την οποία ομιλούμε, είναι αυτό με το οποίο βλέπουμε, σπάνια όμως αυτό που βλέπουμε» (Kirsten Hastrup 1998: 353), η έννοια ενός «αντικειμενικού» χώρου χάνει την αξία της: η «παρατήρησή» του είτε θα είναι εσωτερική, από τους ανθρώπους δηλαδή που τον βιώνουν μέσω μιας συγκεκριμένης κάθε φορά πολιτισμικής οπτικής -επομένως ο χώρος μετατρέπεται σε τόπο (Karin Boklund και Alexandros – Ph. Lagopoulos 1992: 7-17)- είτε θα είναι εξωτερική, από το φορέα μιας άλλης πολιτισμικής οπτικής -επομένως μετατρέπεται σε τοπίο (Tim Creswell 2004). Με άλλα λόγια, σε κάθε περίπτωση ο χώρος δεν καθορίζει τον πολιτισμό, αλλά κατασκευάζεται πολιτισμικά είτε ως τόπος είτε ως τοπίο» (Β. Δαλκαβούκης 2012)

Η κοινωνική παραγωγή του χώρου: η συνεισφορά του Henry Lefebvre Τα τελευταία χρόνια είναι κοινός τόπος στις θεωρητικές προσεγγίσεις των κοινωνικών επιστημών που μελετούν το χώρο η διαπίστωση ότι αυτός παράγεται κοινωνικά. Αφετηρία για τη διατύπωση αυτή στάθηκε η προσέγγιση του Henry Lefebvre (1991, [1974]), ο οποίος με θεωρητικό οπλοστάσιο τη μαρξιστική κριτική απέναντι στον καπιταλισμό, προβληματοποίησε με τη σκέψη του τη σχέση καπιταλισμού και χώρου. Επιχειρώντας να απαντήσει στο κρίσιμο, για τους μαρξιστές θεωρητικούς, ερώτημα πώς ο καπιταλισμός κατορθώνει να αναπαράγεται ως σύστημα, ο Lefebvre εισηγήθηκε μια θεωρητική προσέγγιση του χώρου σύμφωνα με την οποία αυτός παράγεται μέσα από τις καπιταλιστικές σχέσεις εξουσίας. Στη σκέψη του η διαμόρφωση του αστεακού χώρου, κυρίως των μεγαλουπόλεων, ερμηνεύθηκε ως αποτέλεσμα της καπιταλιστικής κεφαλαιοποίησής του, προκειμένου να επιτευχθεί μεγαλύτερη συσσώρευση. Ταυτόχρονα η ίδια διαδικασία παρήγαγε με μια έννοια την κατανάλωση του χώρου, στην οποία τα μεσαία και τα χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα ενθαρρύνθηκαν να συμμετέχουν συλλογικά, με αποτέλεσμα αφενός να νομιμοποιείται κοινωνικά η ίδια ή καπιταλιστική αναδιάρθρωση του χώρου αφετέρου να αποφορτίζονται οι κοινωνικές πιέσεις. Ο ρόλος του κράτους σ’ αυτή τη διαδικασία υπήρξε όχι απλώς υποβοηθητικός αλλά μάλλον οργανωτικός, σύμφωνα με τον Lefebvre (Κουρλιούρος, 2011: 247-248)

Η «χωρική στροφή» (spatial turn) της Ανθρωπολογίας και των κοινωνικών επιστημών Η πρόταξη του χώρου τόσο ως αναλυτικού εργαλείου όσο και ως πραγματολογικού πεδίου για τη μελέτη των κοινωνικών σχέσεων περιγράφηκε ως «χωρική στροφή» (spatial turn). Ενώ στο θετικιστικό παράδειγμα ο χώρος λειτουργούσε άλλοτε ως νοητική αφαίρεση κι άλλοτε ως η γεωμετρική και «φυσική» βάση της κοινωνικής δραστηριότητας, η σκέψη του Lefebvre μπόλιασε τις κοινωνικές επιστήμες μέσα από τη διαλεκτική της διάσταση: αναγνωρίστηκε, από τη δεκαετία του 1980 και μετά, η αμφίδρομη σχέση ανάμεσα στο «κοινωνικό» και το «χωρικό», με αποτέλεσμα αφενός οι κοινωνικές σχέσεις να μελετώνται με βάση τη χωρική τους εγγραφή, αφετέρου ο χώρος να προσεγγίζεται ως το προϊόν των κοινωνικών σχέσεων και ιδιαίτερα των σχέσεων εξουσίας (Γιαννακόπουλος & Γιαννιτσιώτης, 2010: 12-14). Ειδικότερα για την ανθρωπολογία, η «χωρική στροφή» ανέδειξε παραμελημένα πεδία όπως εκείνο της σωματικής κίνησης και της σημασίας που έχει στην κοινωνική παραγωγή του χώρου (Munn, 2003), ενώ από την άλλη μεριά επισημάνθηκε ο σχεσιακός του χαρακτήρας, αφού οι κοινωνικές σχέσεις είναι ρευστές και πολυεπίπεδες, με αποτέλεσμα ο χώρος να μην είναι ποτέ κλειστός και προκαθορισμένος, αλλά ανοιχτός σε διαφορετικά κάθε φορά ενδεχόμενα κοινωνικών σχέσεων (Massey, 1999·2005).

Ο Michel de Certeau και η επινόηση της καθημερινής πρακτικής Ο Michel de Certeau (2010 [1988]), για παράδειγμα, εισηγείται μια σειρά από καθημερινές δραστηριότητες μέσα από τις οποίες οι «αδύνατοι» προσβάλλουν την «ευταξία» του χώρου υπό κυριαρχία, παρά το γεγονός ότι βρίσκονται και κινούνται «υπό επιτήρηση». Οι εναλλακτικές «ημικές» ονομασίες των δρόμων και των σημείων της πόλης, η περιδιάβαση στην πόλη και οι ατομικές βιωμένες διαδρομές, η μνήμη της πόλης «από τα κάτω», η οικειοποίηση του δημόσιου χώρου για ιδιωτικές συναντήσεις, η επαναλαμβανόμενη χρήση του δημόσιου χώρου από πρόσωπα «ανοίκεια» όπως οι μετανάστες κ.ο.κ. είναι ορισμένες μόνο από μια σειρά ευφάνταστες πρακτικές των ατομικών υποκειμένων, βασισμένες στο χρόνο, που συνιστούν ρωγμές στην κυρίαρχη λογική της παραγωγής του χώρου: κατά τον de Certeau, οι «αδύνατοι» καραδοκούν να αδράξουν την ευκαιρία για να δράσουν. Έτσι η πόλη μετασχηματίζεται σε μια πληθώρα βιωμένων τόπων ανεξέλεγκτων από το πανοπτικό μάτι της επιτήρησης.

Πολλαπλή τοπικότητα (multilocality) και πολυφωνικότητα (multivocality): ο τόπος ως διακύβευμα Margaret Rodman (1992) “Empowering Place: Multilocality and Multivocality “ The concept of "voice" has received considerable attention in anthropology recently. This article suggests that the concept of "place" requires a concomitant rethinking. It explores ways in which place, like voice and time, is a politicized social and cultural construct. It applies insights from geography and sociology to the anthropological study of place, drawing on research in Melanesia, including the author's fieldwork in Vanuatu. The article concludes that attention to multilocality as well as multivocality can empower place conceptually and encourage understanding of the complex social construction of spatial meaning.

Από τον «τόπο» στο «μη-τόπο» (non place) και πάλι πίσω Η έννοια του «μη-τόπου» (Marc Augé 1997:77-78): “If a place can be defined as relational, historical and concerned with identity, then a space which cannot be defined as relational, or historical, or concerned with identity will be a non-place” Βασίλης Νιτσιάκος (2003), Χτίζοντας το χώρο και το χρόνο (ανάγνωση αποσπάσματος) … και πάλι πίσω. (Ανά)παράγοντας το βίωμα: «…Το υπερτοπικό αυτό τμήμα [χορού], ωστόσο, που όπως είδαμε δεν έχει τοπικότητα αλλά συγκεντρώνει ανθρώπους διαφορετικής καταγωγής και εντοπιότητας -αφού δεν είναι όλοι οι χορευτές κάτοικοι του συγκεκριμένου Δήμου- αποκτά τη δική του εντοπιότητα, γίνεται ένας κοινωνικός χώρος, ένα σημείο αναφοράς για τους κατοίκους αλλά και ένας παράγοντας δημιουργίας κοινωνικών σχέσεων στη περιοχή, καθώς και καθορισμού των τοπικών πολιτιστικών δράσεων» (Σταματίνα Παπαγεωργίου 2010: 147)

O Michel Foucault και οι ετεροτοπίες (της νεωτερικότητας) Κατ’ αρχήν υπάρχουν ουτοπίες. Οι ουτοπίες, αποτελούν θέσεις χωρίς πραγματικό τόπο. (…) Αποτελούν έκφραση της ίδιας της κοινωνίας σε τελειοποιημένη μορφή, ή της ανάποδης πλευράς της κοινωνίας, αλλά σε κάθε περίπτωση, οι ουτοπίες αυτές αποτελούν ουσιαστικά μη πραγματικούς χώρους. Υπάρχουν εξίσου, και αυτό ίσως συμβαίνει σε κάθε κουλτούρα, σε κάθε πολιτισμό, πραγματικοί τόποι, τόποι λειτουργικοί, τόποι που έχουν σχεδιαστεί εντός του θεσμού ακόμη και της ίδιας της κοινωνίας, και οι οποίοι αποτελούν κάποιο είδος αντι-θέσεων, είδος ουτοπιών που έχουν γίνει πράξη, εντός των οποίων οι πραγματικές θέσεις, όλες οι υπόλοιπες πραγματικές θέσεις που μπορεί κανείς να βρει στο εσωτερικό μιας κουλτούρας αντιπροσωπεύονται ταυτόχρονα, αμφισβητούνται και ανατρέπονται. Υπάρχουν είδη τόπων που βρίσκονται έξω από όλους τους τόπους, ακόμη και αν είναι εύκολο να προσδιοριστεί η τοποθεσία τους. Επειδή οι τόποι αυτοί είναι τελείως διαφορετικοί από όλες τις άλλες θέσεις τις οποίες αντανακλούν και στις οποίες αναφέρονται, θα τους αποκαλώ, σε αντίθεση με τις ουτοπίες, ετεροτοπίες. Όσον αφορά τις καθεαυτού ετεροτοπίες, πώς μπορούν να περιγραφούν; (…) Η περιγραφή αυτή θα μπορούσε να ονομαστεί ετεροτοπολογία.

Ο Arjun Appadurai (1996), οι «πολιτισμικές ροές» και τα «τοπία» της μετά-νεωτερικότητας Η έννοια της από-εδαφοποίησης (deterritorialization) Ethnoscapes: «η τοπιογραφία των ατόμων που συγκροτούν τον μεταβαλλόμενο κόσμο στον οποίο ζούμε» Finanscapes: «η ροή των κεφαλαίων» Ideoscapes: «τα ιδεολογικά μηνύματα» Mediascapes: «οι κατασκευές των ΜΜΕ» Technoscapes: « η παγκόσμια διαμόρφωση της τεχνολογίας» Glocal: Το τοπικό και το παγκόσμιο

«Δυνητικοί χώροι» και «μεσολαβούντα τοπία»: οι ετεροτοπίες της μετά-νεωτερικότητας η εμφάνιση των Μέσων Μαζικής Επικοινωνίας, και κυρίως της τηλεόρασης, αλλά και του Διαδικτύου με περισσότερο δυναμικό τρόπο, τα τελευταία χρόνια, οδήγησαν σε μια διαφορετική προσέγγιση του χώρου από τεχνική άποψη. Στο πλαίσιο αυτό ο χώρος παράγεται πλέον από μια ειδικότερη μορφή κοινωνικών σχέσεων που έχουν προσδιοριστεί ως «δυνητική πραγματικότητα» (virtual reality – Lévy, 2001), μέσα από τη διαμόρφωση των λεγόμενων «μεσολαβούντων τοπίων» (mediating landscapes – Scarles, 2004). Για τον Lévy η εικονική αναπαράσταση του χώρου, όπως επιχειρείται με τη «δυνητικοποίησή» του (virtualization), δεν είναι αντίθετη από την πραγματικότητα, αλλά συνιστά μια ερμηνευμένη διάσταση της πραγματικότητας, την ανακάλυψη συγκεκριμένων νοημάτων της που αποδίδονται μέσα από την εικονική της αναπαράσταση. Έτσι, [η δυνητικοποίηση (virtualization)] συνίσταται σε μια μετάβαση από το εν ενεργεία υπαρκτό στο δυνητικό, σε μια “εκθετική ανύψωση” της οντότητας για την οποία πρόκειται. Η δυνητικοποίηση (…) [είναι] μια μεταλλαγή ταυτότητας, μια μετατόπιση του οντολογικού κέντρου βαρύτητας του αντικειμένου: αντί να ορίζεται κυρίως από την εν ενεργεία ύπαρξή της (actualité), από μία “λύση” του πλέγματος προβλημάτων, η οντότητα αποκτά στο εξής την ουσιώδη σύστασή της σ’ ένα πεδίο προβλημάτων. (Lévy, 2001: 24). Η μάλλον αισιόδοξη τοποθέτηση του Lévy απέναντι στην εικονική αναπαράσταση του χώρου εξισορροπείται από την προσέγγιση της Scarles, σύμφωνα με την οποία η κυριαρχία της εικονικής μεσολάβησης στην παραγωγή του χώρου γίνεται περισσότερο άμεσα χρησιμοποιήσιμη στο πλαίσιο της τουριστικής βιομηχανίας: ο χώρος παράγεται εικονικά ώστε όχι μόνο να αντιστοιχεί στις προσδοκίες κατανάλωσης ενός αστικού κατά κανόνα κοινού, αλλά ταυτόχρονα να τις διαμορφώνει. Πρόκειται για την καλλιέργεια της «κατανάλωσης χώρου» από ένα κοινό που επιδιώκει τη «φυγή από την καθημερινότητα», χωρίς, ωστόσο, να στερείται την αστική άνεση, όπως του παρέχεται στο πλαίσιο του «ιδιωτικού χώρου» της πόλης. Το αδηφάγο «τουριστικό βλέμμα» (the tourist gaze – Urry, 2002) γίνεται έτσι το μέτρο της προσαρμογής στις επιταγές ενός ολοένα διογκούμενου τρόπου παραγωγής και κατανάλωσης του χώρου, αστεακού και μη, στο πλαίσιο των καπιταλιστικών κανόνων της -τουριστικής κυρίως- αγοράς.

Βιβλιογραφία Appadurai, A.,1996, Modernity at Large: Cultural Dimensions of Globalization, University of Minessota Press, Minneapolis. Augé M., 1995, Non-Places: Introduction to an Anthropology of Postmodernity, Verso, London. Cresswell, Tim (2004). Place, a short introduction, Λονδίνο: Blackwell. De Certeau, M. (1988). The Practice of Everyday Life. Rendall, S. (trans.). Berkeley – Los Angeles: University of California Press. Foucault, M. (1984). Des espaces autres. Heterotopias. Architecture, Mouvement, Continuité 5, pp. 46-49. Gupta, Akhil - James Ferguson (1997). Beyond "Culture": Space, Identity and the Politics of Difference. Στο Akhil Gupta - J. Ferguson (επιμ.), Culture, Power, Place. Explorations in Critical Anthropology, σσ. 33-51. Λονδίνο: Duke University Press. Hastrup, Kirsten (1998). Ιθαγενής ανθρωπολογία: Μια αντίφαση στους όρους;. Στο Δήμητρα Γκέφου – Μαδιανού (επιμ.), Ανθρωπολογική Θεωρία και Εθνογραφία. Σύγχρονες τάσεις, σσ. 337-364/Μτφρ. Ρ. Αστρινάκη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Lefebvre, Η. (1991). The Production of Space. Oxford: Blackwell. Lévy, P. (2001). Δυνητική Πραγματικότητα. Η φιλοσοφία του πολιτισμού και του κυβερνοχώρου. Αθήνα: Κριτική.

Phillips, A. (2005). Cultural geographies in practice Phillips, A. (2005). Cultural geographies in practice. Walking and looking. Cultural Geographies 12, pp. 507-513. Rodman, Margaret (1992). Empowering Place: Multilocality and Multivocality. American Anthropologist 94(3), 640-56. Scarles, C. (2004). Mediating landscapes. The processes and practices of image construction in tourist brochures of Scotland. Tourist Studies 4, (1): pp. 43-67. Urry, J. (22002). The tourist gaze. Leisure and travel in contemporary societies. London: Sage. Γιαννακόπουλος, Κ. & Γιαννιτσιώτης, Γ. (2010). «Εισαγωγή: Εξουσία, αντίσταση και χωρικές υλικότητες». Στο Γιαννακόπουλος, Κ. & Γιαννιτσιώτης, Γ. (επιμ.), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη. Χωρικές προσεγγίσεις του πολιτισμού σσ. 11-57. Αθήνα: Αλεξάνδρεια – Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Δαλκαβούκης, Β. & Δρίνης, Γ. (2009). «Κατανοώντας το παλίμψηστο του τόπου. Ευθείες και πλάγιες συνδηλώσεις σ' ένα συνοριακό τοπίο». Στο Σπυριδάκης, Μ. (επιμ.), Μετασχηματισμοί του χώρου. Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις σσ. 311-340. Αθήνα: Νήσος. Ζαϊμάκης, Γ. (2009). «Κοινωνικός χώρος και ετεροτοπία: δικτυακές κοινότητες και αντιθετικές τεχνοπολιτικές στον κυβερνοχώρο». Στο Σπυριδάκης, Μ. (επιμ.), Μετασχηματισμοί του χώρου. Κοινωνικές και πολιτισμικές διαστάσεις σσ. 341-371. Αθήνα: Νήσος. Κουρλιούρος, Η. (2011). Διαδρομές στις θεωρίες του χώρου: Οικονομική Γεωγραφία της παραγωγικής αναδιάρθρωσης και της άνισης ανάπτυξης. Αθήνα: Προπομπός. Νιτσιάκος, Β., 2003, Χτίζοντας το Χώρο και το Χρόνο, Οδυσσέας, Αθήνα. Σταυρίδης, Σ. (2010). «Οι δρόμοι της μεγαλούπολης ως αμφισβητούμενοι χώροι». Στο Γιαννακόπουλος, Κ. & Γιαννιτσιώτης, Γ. (επιμ.), Αμφισβητούμενοι χώροι στην πόλη: Χωρικές προσεγγίσεις του πολιτισμού σσ. 59-75. Αθήνα: Αλεξάνδρεια – Πανεπιστήμιο Αιγαίου.