ΠΜΣ Τμήματος Ιστορίας και Εθνολογίας ΔΠΘ Τοπική Ιστορία – Διεπιστημονικές προσεγγίσεις Μάθημα ΥΜ05 Προφορική ιστορία, μνήμη και τοπικότητα Συνάντηση 2η (13-3-2019) Εννοιολογήσεις της μνήμης ΙI Εισηγητής Β. Δαλκαβούκης

1) Ο μηχανισμός συγκρότησης της συλλογικής μνήμης (Ι) «Θεωρητικά η διαμόρφωση της συλλογικής μνήμης εκτυλίσσεται σε τρία στάδια: η εισροή (το βίωμα), η μετάπλαση (επιλογή, λήθη και μεταβολή του αρχικού μηνύματος) και η εκροή (αφήγηση). Λέω θεωρητικά, γιατί στην πράξη τα στάδια αυτά συχνά επικαλύπτονται. Εισροή – το ερμηνευτικό πλαίσιο της εγγραφής: «(…) να θυμηθούμε τη διάκριση που εισήγαγε ο E.P. Thompson μεταξύ βιωμένης εμπειρίας (Ι) και αντιληπτής εμπειρίας (ΙΙ). Η εμπειρία Ι μπορεί να μετασχηματιστεί σε εμπειρία ΙΙ μόνο όταν υπάρχει ένα νοητικό σχήμα στο οποίο μπορούν να ενταχθούν τα σκόρπια μηνύματα και βάσει του οποίου μπορούν να ερμηνευθούν (…) όσο καλύτερα ταιριάζουν τα μηνύματα στα νοητικά σχήματα, όσο πιο συγκροτημένη είναι η εμπειρία, τόσο πιο οργανωμένη παρουσιάζεται η μνήμη. Είναι όμως σημαντικό να καταλάβουμε ότι το πλαίσιο εγγραφής της μνήμης δεν είναι αμετάβλητο»

Ο μηχανισμός συγκρότησης της συλλογικής μνήμης (ΙΙ) «Η μετάπλαση του αρχικού μηνύματος υπόκειται σε τρεις αλληλένδετες διαδικασίες: επιλογή, λήθη και μεταβολή. Η επιλογή συνίσταται κατ’ αρχήν σε μια επιλεκτική καθίζηση πληροφοριών στη μνήμη (…) ουσιαστικής σημασίας για την επιλογή μηνύματος και τη συγκράτησή του στη μνήμη είναι ο μετασχηματισμός της βιωμένης εμπειρίας σε αντιληπτή. Οι παράγοντες που ευνοούν τη διαδικασία αυτή είναι η προσωπική εμπειρία, η ατομική ή κοινωνική σημασία του συμβάντος και η ύπαρξη νοητικών σχημάτων για την ένταξη της εμπειρίας σε ένα γνωστικό σύνολο (…) Ως προς τη λήθη είναι σημαντικό να διακρίνουμε τη σιωπή (τα μηνύματα που λησμονιούνται για όλους τους λόγους που ανέλυσα παραπάνω) από την αποσιώπηση (τα στοιχεία που διαγράφονται, συγκαλύπτονται ή διαψεύδονται). Στη δεύτερη περίπτωση έχουμε να κάνουμε με το φαινόμενο της απώθησης (repression) (…) Στην προφορική παράδοση η μεταβολή μηνυμάτων για ιδεολογικούς λόγους αποσκοπεί, μεταξύ άλλων, στη νομιμοποίηση υφιστάμενων συνθηκών (π.χ. σύνορα, γενεαλογίες), στον τονισμό της ομαδικής ταυτότητας, στη συμμόρφωση με ιδεατούς τύπους ή κοινωνικά πρότυπα (…) Υπάρχουν, τέλος, πτυχές της συλλογικής μνήμης που δεν υπέστησαν μεταβολή. Είναι ίσως ο πιο ενδιαφέρων τομέας της προφορικής ιστορίας, που δίνει άμεση πρόσβαση, αν και όχι αυτονόητη, στον τρόπο βίωσης της ιστορίας από τα συλλογικά υποκείμενα. Πρόκειται για το λανθάνον πεδίο της αδρανούς μνήμης»

2) Ατομική μνήμη: η μνήμη ως αφήγηση «Στην προφορική αφήγηση όλες οι διαδικασίες που περιέγραψα παραπάνω διοχετεύονται σε μια λεκάνη απορροής, σαν μοναδικό στιγμιότυπο της συνεχιζόμενης συγκρότησης της μνήμης. Στη διαδικασία αυτή συνδέονται σε μια διαλεκτική σχέση η βιοϊστορία (η ατομική ή συλλογική βιωμένη ιστορία ή life history) και η βιοαφήγηση (η μεταμόρφωση της βιοϊστορίας σε αφηγηματικό λόγο ή life story), ο αφηγητής και ο ακροατής (…) Η διαχείριση της [ενεργούς μνήμης] εντάσσεται στο πλαίσιο της αυτοπαρουσίασης: μια συνολική θεώρηση της περασμένης ζωής, η οποία συγκροτείται με βάση το παρόν και τα συμβάντα του παρελθόντος που αποδείχτηκαν σημαντικά και στην οποία παίζουν σημαντικό ρόλο η ανάγκη αυτό επιβεβαίωσης, αυτογνωσίας και αναζήτησης μιας ταυτότητας (…) (…) η αυτοπαρουσίαση μπορεί να λαμβάνει δύο μορφές, οι οποίες συχνά συνυπάρχουν: μια δημόσια και μια ιδιωτική εικόνα. Η δημόσια εικόνα παρουσιάζεται συχνότερα στις αφηγήσεις στελεχών ή σε γραπτά απομνημονεύματα, ενώ (…) η ιδιωτική εικόνα προκύπτει ιδίως από τις αφηγήσεις γυναικών και παιδιών. Η δεύτερη συνιστώσα είναι ο χώρος της λανθάνουσας μνήμης. Εδώ ανήκουν κατ’ αρχάς οι συνειρμικές αφηγήσεις: αναμνήσεις που παρέμειναν αδρανείς, αλλά βγαίνουν στην επιφάνεια μέσα από την ίδια την αφηγηματική πράξη (…) Κατά δεύτερο λόγο, περιλαμβάνει μηνύματα που επιβίωσαν αναλλοίωτα αλλά δεν ανήκουν στην ενεργό μνήμη ή στην αυτοπαρουσίαση του αφηγητή: τα ακούσια μηνύματα (…) Τέλος στο λανθάνον πεδίο της αδρανούς μνήμης ανήκουν και τα κενά, είτε οφείλονται σε απλή λήθη είτε σε σκόπιμη παρασιώπηση. Η τρίτη συνιστώσα της αξιοποιήσιμης μνήμης είναι ο αξιολογικός λόγος: αιτιολογήσεις, επιχειρηματολογίες και αξιολογήσεις που αποσκοπούν στη νομιμοποίηση στοιχείων του παρελθόντος. Όπως είναι προφανές, ο αξιολογικός λόγος σφραγίζεται έντονα από το παρόν και από το δημόσιο λόγο» (Βαν Μπούσχοτεν 1997: 212-220)

3) Προσθετική μνήμη και μετά-μνήμη (I) «Σύμφωνα με αρκετούς ψυχαναλυτές, ψυχίατρους και κοινωνικούς ψυχολόγους, η διαγενεακή μεταβίβαση του τραύματος του Ολοκαυτώματος από τους επιζώντες γονείς (οι οποίοι ούτως ή άλλως πάσχουν από το “σύνδρομο του επιζώντος”) στα παιδιά τους, ακόμη και στα εγγόνια τους, δεν συγκροτεί μόνο τη λεγόμενη μεταμνήμη (post-memory), έννοια που εισηγήθηκε η Marianne Hirsch (…) στο θεμελιώδες βιβλίο της Family Frames (1997). Αναπαράγει επίσης στους επιγόνους -πολιτισμικά και ψυχικά- το ίδιο το τραύμα ως μια μορφή κοινωνικής παθολογίας, η οποία πλήττει κατ’ εξοχήν τη δεύτερη γενιά. Η διαγενεακή μεταβίβαση του τραύματος δε γίνεται μόνο άμεσα διά της ίδιας της βασανιστικής κοινοποίηση της τραυματικής εμπειρίας, αλλά και έμμεσα διά της υπερβολικής προστασίας των απογόνων από τους επιζήσαντες γονείς, ή αντίστροφα, διά της σύγκρισης με τους εαυτούς τους, της υπερβάλλουσας επιτήρησης ή και της επίκρισης των παιδιών τους για την αδιαφορία τους ή την αποστασιοποίησή τους». (Κόκκινος 2015: 188).

Προσθετική μνήμη και μετά-μνήμη (II) «Ο Gary Weismann (…) επισημαίνει έναν ακόμη, εξίσου σοβαρό, κίνδυνο: δείχνει ότι διανοίγεται μια, σε πρώτο επίπεδο, αθέατη ίσως, αλλά στην πραγματικότητα διαρκώ διαπλατυνόμενη οδός, η οποία οδηγεί από την τραυματική μνήμη των ίδιων των θυμάτων και τη μεταμνήμη των φυσικών κληρονόμων τους σε μια προσθετική μνήμη (prosthetic memory),που γίνεται κτήμα όλο και ευρύτερων ομάδων ανθρώπων. Μια μνήμη που αφορά ανθρώπους οι οποίοι, μολονότι δεν έχουν καμιά απολύτως συγγενική σχέση με τα θύματα του Ολοκαυτώματος, εν τούτοις δομούν την ταυτότητά τους σε αναφορά με τη βιομηχανοποιημένη εξόντωση. Στο επίκεντρο της προσθετικής αυτής μνήμης, που σχεδόν αποικίζεται από την ιεροποιημένη μεταμνήμη του κληρονόμου, βρίσκεται η εμμονή μιας επαναληπτικής φαντασιακής βίωσης της εκ των πραγμάτων προσομοιωμένης τραυματικής εμπειρίας των ναζιστικών στρατοπέδων. Η οριακή αυτή τραυματική εμπειρία προσλαμβάνεται σχεδόν με «σωματικό τρόπο», σαν η φαντασιακή βίωση να μπορούσε να ταυτιστεί με την ίδια την εμπειρία των πραγματικών θυμάτων (…) ο ρόλος τόσο της ακαδημαϊκής ιστοριογραφίας και της θεσμοποιημένης ιστορικής εκπαίδευσης όσο και γενικότερα της ιστορικής κουλτούρας και της Δημόσιας Ιστορίας (Public History) γίνεται σήμερα - περισσότερο από ποτέ- κομβικός και επιτακτικός. Είναι συνάρτηση του γεγονότος ότι η σημασία της προσθετικής μνήμης εκ των πραγμάτων αποβαίνει συνεχώς κρισιμότερη» (Κόκκινος 2015: 189-191).

4) Μνήμη και προφορικότητα: οι «παραδοσιακές» / «ψυχρές» κοινωνίες Roots 1976 – το παράδειγμα των αφροαμερικανών (P. Thompson 2002: 57-60)

4) Μνήμη και «γραπτότητα»: η μνήμη των αρχείων Η γεύση του αρχείου Αρχειακό υλικό και κυρίαρχη κοινωνική μνήμη ‘[i]t is not that archivists do not tell the truth about reality. It is that they cannot tell it.’ (Matienzo 2008:11) Γραπτότητα και συγκρότηση της μνήμης (Δαλκαβούκης 2008) Μορφές προφορικότητας σε γραπτή εκδοχή (αρχειακή εθνογραφία / ημερολόγια – απομνημονεύματα – βιογραφίες) Αρχεία και «αντί-αρχεία» (counter archives)

βιβλιογραφία Thompson, E.P., 1981, “The Politics of Theory” στο S. Raphael (ed.), People’s History and Socialist Theory, History Workshop Series, Routlegde and Kegan Paul, London, p. 396-409. Βαν Μπούσχοτεν, Ρίκη, 1997, Ανάποδα Χρόνια. Συλλογική μνήμη και ιστορία στο Ζιάκα Γρεβενών (1900-1950), Πλέθρον, Αθήνα Collard, Anna, 1993, “Διερευνώντας την ‘κοινωνική μνήμη’ στον ελλαδικό χώρο”, στο Ε. Παπαταξιάρχης – Θ. Παραδέλλης (επ.), Ανθρωπολογία και Παρελθόν. Συμβολές στην Κοινωνική Ιστορία της Νεότερης Ελλάδας, Αθήνα, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, σ. 362-363. Vansina, Jan, 1985, Oral Tradition as History, Madison – Wisconsin, Wisconsin University Press Κόκκινος, Γιώργος, 2015, Το Ολοκαύτωμα. Η διαχείριση της τραυματικής μνήμης – θύτες και θύματα, Gutenberg, Αθήνα Popular Memory Group, “Popular Memory: Theory, Politics, Method”, στο R. Johnson et al. (eds.), Making Histories. Studies in history – writing and politics, Birmingham, Centre for Contemporary Cultural Studies, 1982, 211-215 (το ίδιο κείμενο δημοσιεύεται και στο R. Perks - A. Thomson (eds.), The Oral History reader, London, Routledge,1998, πιο προσιτό στο σημερινό αναγνώστη). Paul Thompson, Φωνές από το Παρελθόν. Προφορική Ιστορία, Αθήνα, Πλέθρον, 2002, 55-115, μτφρ. Ρ. Β. Μπούσχοτεν – Ν. Ποταμιάνος, επιμέλεια Κ. Μπάδα – Ρ. Β. Μπούσχοτεν. Επισυναπτόμενη βιβλιογραφία