ΜΕΤΑ-ΚΕΫΝΣΙΑΝΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4: Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΤΗ ΒΡΑΧΥΧΡΟΝΙΑ ΠΕΡΙΟΔΟ. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΟΥ ΖΗΤΗΣΗΣ ΚΑΙ Η ΑΠΑΣΧΟΛΗΣΗ

Η ενεργός ζήτηση στη βραχυχρόνια περίοδο Νεοκλασικά υποδείγματα: Η συναθροιστική ζήτηση προσδιορίζεται από τη νομισματική πολιτική (προσφορά χρήματος) και τη δημοσιονομική πολιτική (δημόσιες δαπάνες και φόροι). Μια μείωση των πραγματικών μισθών οδηγεί σε αύξηση της ζήτησης εργασίας. Θεσμοί της αγοράς εργασίας (εργατικά συνδικάτα, κατώτατος μισθός, συλλογικές συμβάσεις εργασίας) είναι μηχανισμοί που εμποδίζουν την ισορροπία στην αγορά εργασίας. Βασικό Μ-Κ υπόδειγμα: Η αύξηση των πραγματικών μισθών αυξάνει τη ζήτηση εργασίας και την απασχόληση και μειώνει την ανεργία. Άρα, θεσμικές ρυθμίσεις όπως η αύξηση του κατώτατου μισθού έχουν θετική επίδραση στην οικονομία. Η ενεργός ζήτηση δεν προσδιορίζεται από τη νομισματική πολιτική, διότι η προσφορά χρήματος είναι ενδογενής μεταβλητή. Επομένως σε μια κλειστή οικονομία χωρίς δημόσιο τομέα, η ενεργός ζήτηση προσδιορίζεται από: α) την κατανάλωση και β) τις επενδύσεις.

Η ενεργός ζήτηση στη βραχυχρόνια περίοδο Οι επενδύσεις αποτελούν μια αυτόνομη μεταβλητή, δηλαδή το επίπεδο τους δεν εξαρτάται από το τρέχον επίπεδο της παραγωγής, αλλά από τις μακροπρόθεσμες προσδοκίες κερδοφορίας των επιχειρηματιών. Η κατανάλωση αποτελεί εν μέρει εξαρτημένη μεταβλητή. Ειδικότερα, σύμφωνα με τον Kalecki: Η κατανάλωση των εργατών (ή αλλιώς η κατανάλωση επί των μισθών) είναι εξαρτημένη: εξαρτάται από τρέχον επίπεδο του εισοδήματος. Η κατανάλωση των καπιταλιστών (ή αλλιώς, η κατανάλωση επί των κερδών) είναι, αντίθετα, αυτόνομη: καθορίζεται από τον όγκο των κερδών που πραγματοποιήθηκε στο παρελθόν. Συμπερασματικά, η δαπάνη των εργατών (κατανάλωση) είναι εξαρτημένη μεταβλητή, ενώ οι δαπάνες των καπιταλιστών (επενδύσεις και κατανάλωση) είναι αυτόνομη μεταβλητή.

Η εξίσωση κέρδους του Kalecki Μισθοί + Κέρδη = Κατανάλωση + Επενδύσεις Εθνικό εισόδημα Εθνικό προϊόν

Η εξίσωση κέρδους του Kalecki Με βάση την υποδιαίρεση της κατανάλωσης, προκύπτει ότι: Μισθοί + Κέρδη = Κατανάλωση εργατών + Κατανάλωση καπιταλιστών + Επενδύσεις Καθώς οι εργάτες δεν αποταμιεύουν (δηλαδή, Μισθοί = Κατανάλωση εργατών), προκύπτει ότι: Κέρδη = Κατανάλωση καπιταλιστών + Επενδύσεις

Η εξίσωση κέρδους του Kalecki Σε μια κλειστή οικονομία χωρίς δημόσιο τομέα, στην οποία οι εργάτες δεν αποταμιεύουν, τα κέρδη ισούνται με τη δαπάνη των καπιταλιστών: τις επενδύσεις και την κατανάλωσή τους. Η σχέση αιτιότητας είναι η εξής: οι επενδύσεις και η κατανάλωση των καπιταλιστών προσδιορίζουν τα κέρδη (όχι το αντίστροφο). Ο λόγος είναι ότι οι καπιταλιστές μπορούν να αποφασίσουν να δαπανήσουν περισσότερο μια περίοδο σε σχέση με την προηγούμενη∙ δεν μπορούν όμως να αποφασίσουν να κερδίσουν περισσότερο. Τα κέρδη συνεπώς είναι προκαθορισμένα: εξαρτώνται από τις επενδύσεις που αποφασίστηκαν στο παρελθόν και από την κατανάλωση των καπιταλιστών που εξαρτάται από τα κέρδη του παρελθόντος. Με άλλα λόγια, τα κέρδη εξαρτώνται από τις πραγματικές αυτόνομες δαπάνες (επενδυτικές και καταναλωτικές αποφάσεις των καπιταλιστών): «οι καπιταλιστές κερδίζουν όσα δαπανούν και οι εργάτες δαπανούν όσα κερδίζουν».

Η Μ-Κ συνάρτηση συναθροιστικής ζήτησης Η Μ-Κ συνάρτηση συναθροιστικής ζήτησης: Σε μια κλειστή οικονομία χωρίς δημόσιο τομέα, όπου οι εργάτες δεν αποταμιεύουν, η ονομαστική συναθροιστική ζήτηση δίνεται από την ακόλουθη σχέση: AD = wN + pa Όπου: a: η πραγματική αυτόνομη δαπάνη των καπιταλιστών (δηλαδή, η πραγματική κατανάλωση των καπιταλιστών και οι πραγματικές επενδύσεις) wΝ: η εξαρτημένη κατανάλωση των εργατών (δηλαδή, οι μισθοί) Διαιρώντας με το επίπεδο τιμών p προκύπτει η πραγματική συναθροιστική ζήτηση: RAD = (w/p)N + a

Η Μ-Κ συνάρτηση συναθροιστικής ζήτησης Παρατηρούμε ότι στα Μ-Κ υποδείγματα η συναθροιστική ζήτηση εξαρτάται θετικά από το ύψος του πραγματικών μισθών (w/p) και από την πραγματική αυτόνομη δαπάνη a (τις δαπάνες των καπιταλιστών για καταναλωτικούς και επενδυτικούς σκοπούς). Επομένως, η Μ-Κ συνάρτηση συναθροιστικής ζήτησης διαφέρει ριζικά από την αντίστοιχη νεοκλασική στην οποία η ζήτηση εξαρτάται από την προσφορά χρήματος.

Η Μ-Κ καμπύλη συνολικής προσφοράς Η Μ-Κ καμπύλη συνολικής προσφοράς: Βασίζεται στη Μ-Κ θεωρία της επιχείρησης και ονομάζεται συνάρτηση αξιοποίησης του παραγωγικού δυναμικού. Βασικά χαρακτηριστικά της: Έχει σταθερές (και όχι φθίνουσες αποδόσεις) όταν ο βαθμός αξιοποίησης είναι χαμηλότερος του 100%. Για κάθε δεδομένο επίπεδο κεφαλαιουχικού εξοπλισμού, οι επιχειρήσεις προσλαμβάνουν εργαζόμενους ανάλογα με το βαθμό αξιοποίησής του. Συνεπώς, η συνολική προσφορά q είναι ευθέως ανάλογη της εργασίας N που απασχολήθηκε στην παραγωγική διαδικασία. Ισχύει δηλαδή: q = TN Όπου Τ είναι μια σταθερά που αποτυπώνει το προϊόν ανά εργάτη. Άρα το Τ είναι ένας δείκτης παραγωγικότητας ή εναλλακτικά δείκτης της τεχνολογικής προόδου.

Η Μ-Κ καμπύλη συνολικής προσφοράς Η καμπύλη ενεργού ζήτησης εργασίας ή καμπύλη απασχόλησης: προκύπτει από την εξίσωση της πραγματικής προσφοράς q με την πραγματική ζήτηση RAD: NDeff = α/[T–(w/p)] ή (w/p)eff = T – α/N Η καμπύλη NDeff αποτυπώνει την ενεργό ζήτηση εργασίας για κάθε επίπεδο πραγματικής αυτόνομης δαπάνης a. Η κλίση της καμπύλης ενεργού ζήτησης είναι θετική: αύξηση του πραγματικού μισθού οδηγεί σε αύξηση της απασχόλησης (με δεδομένη την παραγωγικότητα και με την υπόθεση ότι οι επιχειρήσεις καλύπτουν πάντα την αύξηση της ζήτησης). Η καμπύλη ενεργού ζήτησης είναι ασυμπτωτική με την παραγωγικότητα ανά εργάτη Τ. Δηλαδή, ο πραγματικός μισθός δεν μπορεί να υπερβαίνει την παραγωγικότητα, καθώς διαφορετικά οι επιχειρήσεις θα κατέγραφαν ζημίες.

Το Καλετσκιανό υπόδειγμα της αγοράς εργασίας Διάγραμμα 4.1: Η αγορά εργασία στο τυπικό Καλετσκιανό υπόδειγμα Πηγή: Lavoie (2009), σελ. 93.

Το Καλετσκιανό υπόδειγμα της αγοράς εργασίας Μετακίνηση πάνω στην καμπύλη NDeff (μεταβολή πραγματικού μισθού - σταθερή αυτόνομη δαπάνη) Για ένα δεδομένο επίπεδο αυτόνομης δαπάνης a, μια αύξηση του πραγματικού μισθού (w/p) συνεπάγεται μετακίνηση κατά μήκος της καμπύλης και αύξηση της απασχόλησης από Ν1 σε Νfe. Από τα παραπάνω εξάγονται τρία βασικά συμπεράσματα: Το νεοκλασικό επιχείρημα αντιστρέφεται πλήρως: μια αύξηση του πραγματικού μισθού δεν μειώνει τη ζήτηση εργασίας και δεν προκαλεί ανεργία. Αντίθετα, αυξάνει την απασχόληση. «Το παράδοξο του κόστους»: ενώ για μια επιχείρηση ξεχωριστά η μείωση του μοναδιαίου μισθολογικού κόστους θα μπορούσε να προκαλέσει αύξηση του κέρδους, αν όλες οι επιχειρήσεις μειώσουν τους μισθούς, αυξάνοντας τα περιθώρια κέρδους τους, τότε θα πουλήσουν λιγότερα προϊόντα. Άρα, «αυτό που συμφέρει έναν μεμονωμένο επιχειρηματία, πιθανόν να μη συμφέρει τους επιχειρηματίες στο σύνολό τους».

Το Καλετσκιανό υπόδειγμα της αγοράς εργασίας Ειδικότερα, η μείωση των πραγματικών μισθών, αν και θα αυξήσει το περιθώριο κέρδους ανά πωληθέν προϊόν, δεν θα αυξήσει τα συνολικά κέρδη. Τα συνολικά κέρδη θα παραμείνουν ανεπηρέαστα εξαιτίας της πτώσης της συναθροιστικής ζήτησης και άρα των πωλήσεων. Η πτώση της συναθροιστικής ζήτησης οφείλεται στην αναδιανομή του εισοδήματος σε βάρος της εργασίας, καθώς η ροπή προς αποταμίευση των εργατών είναι μικρότερη από εκείνη των καπιταλιστών.

Το Καλετσκιανό υπόδειγμα της αγοράς εργασίας Μετατόπιση της καμπύλης NDeff (μεταβολή αυτόνομης δαπάνης – σταθερός πραγματικός μισθός) Μια αύξηση των αυτόνομων δαπανών a συνεπάγεται μετατόπιση της καμπύλης Ndeff προς τα κάτω: για ένα δεδομένο ύψος πραγματικού μισθού (w/p)1, η απασχόληση θα αυξηθεί από Ν1 σε Νfe (βλ. διακεκομμένη γραμμή στο Διάγραμμα 4.1). Επομένως, εκτός από την αύξηση των πραγματικών μισθών, η αύξηση της πραγματικής συναθροιστικής ζήτησης, του εισοδήματος και της απασχόλησης μπορεί να διασφαλιστεί και μέσω της αύξησης της αυτόνομης δαπάνης. Ένας μηχανισμός για την αύξηση της αυτόνομης δαπάνης είναι η μείωση των επιτοκίων. Αρκετοί όμως Μ-Κ, όπως και ο Keynes, δεν εμπιστεύονται αρκετά τον συγκεκριμένο μηχανισμό. Για αυτό τον λόγο, υποστηρίζουν περισσότερο την αύξηση των δημόσιων δαπανών ως μέσο αύξησης της απασχόλησης.

Το Καλετσκιανό υπόδειγμα της αγοράς εργασίας Η ιδέα αυτή έρχεται σε αντίθεση με τον νεοκλασικό μηχανισμό επαναφοράς της αγοράς εργασίας σε ισορροπία (το γνωστό «αποτέλεσμα των πραγματικών διαθεσίμων» ή το «αποτέλεσμα του πλούτου»). Σύμφωνα με αυτόν τον μηχανισμό, εάν οι αγορές εργασίας και προϊόντος είναι ελαστικές, τότε η ανεργία θα οδηγούσε σε μείωση των ονομαστικών μισθών και των τιμών. Η εξέλιξη αυτή θα αυξήσει την αγοραστική δύναμη των χρηματικών διαθεσίμων και τον πλούτο των νοικοκυριών με συνέπεια την αύξηση της ιδιωτικής αυτόνομης δαπάνης. Οι Μ-Κ απορρίπτουν την αυτορρυθμιστική αυτή δυνατότητα των αγορών. Θεωρούν ότι η πτώση των τιμών προκαλεί σοβαρά προβλήματα στην οικονομία: π.χ. αυξάνει τον πραγματικό όγκο του χρέους, οδηγώντας έτσι σε πτωχεύσεις, σε αύξηση της ανεργίας και σε ύφεση.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου Ι: πολλαπλή ισορροπία Πολλαπλή ισορροπία στην αγορά εργασίας (Διάγραμμα 4.2): Πηγή: Lavoie (2009), σελ. 97.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου Ι: πολλαπλή ισορροπία Προκύπτει όταν η καμπύλη προσφοράς εργασίας Ns είναι κυρτή προς τα πίσω (όχι κάθετη). Αυτή η μορφή της Ns οφείλεται στο ότι: Όταν ο πραγματικός μισθός είναι χαμηλός, τότε το αποτέλεσμα υποκατάστασης είναι ισχυρότερο: αύξηση του πραγματικού μισθού ωθεί τα άτομα να εργαστούν περισσότερο (θετική κλίση καμπύλης). Όταν ο πραγματικός μισθός είναι υψηλός, τότε το εισοδηματικό αποτέλεσμα είναι ισχυρότερο: αύξηση του πραγματικού μισθού ωθεί τα νοικοκυριά να προσφέρουν λιγότερη εργασία λόγω της καλής οικονομικής τους κατάστασης (αρνητική κλίση καμπύλης). Αν η καμπύλη προσφοράς εργασίας είναι αυτής της μορφής τότε υπάρχουν δύο σημεία ισορροπίας: Χαμηλή ισορροπία πλήρους απασχόλησης L με χαμηλό πραγματικό μισθό. Υψηλή ισορροπία πλήρους απασχόλησης H με υψηλό πραγματικό μισθό. Αν ο ονομαστικός μισθός w είναι εύκαμπτος (λόγω απουσίας θεσμικών ρυθμίσεων στην αγορά εργασίας) και οι τιμές p είναι άκαμπτες, τότε η οικονομία έχει την τάση να συγκλίνει προς τη χαμηλή ισορροπία L.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου Ι: πολλαπλή ισορροπία Αν π.χ. ο πραγματικός μισθός είναι (w/p)0, τότε υπάρχει ανεργία N0S - N0D. Μια τέτοια κατάσταση θα μπορούσε να διαρκέσει αρκετά καθώς η αγορά προϊόντων είναι σε ισορροπία (η προσφορά ισούται με τη ζήτηση) και συνεπώς οι επιχειρήσεις δεν θα είχαν κίνητρο να προσλάβουν περισσότερους εργαζομένους. Αν δεν υπήρχαν «θεσμικές ακαμψίες»: τότε λόγω της ανεργίας ο ονομαστικός μισθός w θα μειωνόταν. Όμως, οι τιμές p θα έμειναν σταθερές, καθώς η ζήτηση ισούται με την προσφορά. Άρα, ο πραγματικός μισθός (w/p) θα μειωνόταν μέχρι το σημείο χαμηλής ισορροπίας πλήρους απασχόλησης L. Άρα, σε αντίθεση με τη νεοκλασική θεωρία, η ευκαμψία των μισθών και οι δυνάμεις της αγοράς οδηγούν σε μη βέλτιστα αποτελέσματα. Άρα όταν υπάρχει ανεργία, η παρέμβαση του κράτους (π.χ. νομική κατοχύρωση κατώτατου μισθού, ισχυροποίηση συνδικάτων, αύξηση μισθών στο δημόσιο τομέα) είναι αναγκαία ώστε η οικονομία να οδηγηθεί και να διατηρηθεί σε υψηλότερα επίπεδα απασχόλησης με μόνιμα υψηλούς πραγματικούς μισθούς και περισσότερη ευημερία.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου ΙΙ: η τεχνολογική ανεργία Διάγραμμα 4.3: Η επίπτωση της αύξησης της παραγωγικότητας στην αγορά εργασίας: η περίπτωση της τεχνολογικής ανεργίας Πηγή: Lavoie (2009), σελ. 101.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου ΙΙ: η τεχνολογική ανεργία Για ένα δεδομένο ύψος πραγματικού μισθού (w/p), η αύξηση της παραγωγικότητας από Τ1 σε Τ2 θα μετατοπίσει την καμπύλη ενεργού ζήτησης προς τα πάνω και θα οδηγήσει σε ανεργία Νfe – N2 . Ο λόγος είναι ότι με αμετάβλητο τον πραγματικό μισθό (w/p) και την αυτόνομη δαπάνη a, η βελτίωση της παραγωγικότητας συνεπάγεται αύξηση των περιθωρίων κόστους (θ ή Θ) των επιχειρήσεων και επομένως αναδιανομή εισοδήματος υπέρ των καπιταλιστών. Αυτό θα μειώσει τη συναθροιστική ζήτηση και συνεπώς τη ζήτηση εργασίας (βλ. διακεκομμένη γραμμή στο Διάγραμμα 4.3). Για να παραμείνει η οικονομία στην αρχική κατάσταση πλήρους απασχόλησης, όταν αυξάνεται η παραγωγικότητα, θα πρέπει: Να αυξηθούν οι πραγματικοί μισθοί, τόσο ώστε η διαφορά μεταξύ πραγματικού μισθού (w/p) και παραγωγικότητας ανά εργάτη Τ να μείνει σταθερή (βλ. τη σχέση προσδιορισμού NDeff στη διαφάνεια 10). Σε διαφορετική περίπτωση, (π.χ. αν οι πραγματικοί μισθοί και η παραγωγικότητα αυξηθούν με τον ίδιο ρυθμό – όπως συμβαίνει συχνά), για να παραμείνει σταθερή η απασχόληση, θα πρέπει να αυξηθεί η πραγματική αυτόνομη δαπάνη.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου ΙΙ: η τεχνολογική ανεργία Επομένως, σε αντίθεση με τη νεοκλασική θεωρία στην οποία η τεχνολογία έχει θετική επίδραση στην οικονομία, στο Καλετσκιανό υπόδειγμα της αγοράς εργασίας, η ύπαρξη τεχνολογικής ανεργίας είναι πολύ πιθανή. Η αντιμετώπισή της απαιτεί αύξηση των πραγματικών μισθών και πιθανά αύξηση και της πραγματικής αυτόνομης δαπάνης. Σημειώνεται ότι η επίδραση της παραγωγικότητας στην απασχόληση εξαρτάται από τη φάση του οικονομικού κύκλου: Στην ανοδική φάση: η έλλειψη διαθέσιμου εργατικού δυναμικού αυξάνει τη διαπραγματευτική ισχύ των συνδικάτων και τη δυνατότητα να πετύχουν υψηλότερους πραγματικούς μισθούς. Επιπλέον, η αυτόνομη δαπάνη είναι υψηλότερη, καθώς οι επιχειρήσεις επενδύουν περισσότερο. Για αυτούς τους λόγους, σε περιόδους οικονομικής άνθησης η βελτίωση της παραγωγικότητας δεν προκαλεί συνήθως ανεργία. Στην καθοδική φάση: Οι επιχειρήσεις δεν επενδύουν, ενώ προσπαθούν να μειώσουν το μοναδιαίο κόστος και να αυξήσουν τα περιθώρια κέρδους τους. Επομένως, δεν θα συναινέσουν στην αύξηση των πραγματικών μισθών με συνέπεια τη μείωση της απασχόλησης.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου ΙΙΙ: Πολιτική επιμερισμού των θέσεων εργασίας Αρκετοί οικονομολόγοι θεωρούν ότι η μείωση του ωραρίου εργασίας αποτελεί αποτελεσματική πολιτική για τη μείωση της ανεργίας. Η πολιτική αυτή είναι γνωστή ως «πολιτική επιμερισμού των θέσεων εργασίας». Η πολιτική αυτή στηρίζεται στην εξής ιδέα: καθώς ένα δεδομένο ύψος παραγωγής απαιτεί συγκεκριμένες ώρες εργασίας, η μείωση του εβδομαδιαίου χρόνου απασχόλησης κάθε εργαζόμενου (και αντίστοιχα των εβδομαδιαίων αποδοχών του), θα οδηγούσε τις επιχειρήσεις να προσλάβουν περισσότερους εργαζομένους. Πολλές επιχειρήσεις ισχυρίζονται ότι με την εισαγωγή τετραήμερης εργασίας (έναντι πενθήμερης) την εβδομάδα, οι εργαζόμενοι παράγουν την ίδια ποσότητα προϊόντος που θα παρήγαγαν σε πέντε ημέρες εργασίας. Συνεπώς παρατηρείται αύξηση της ωριαίας παραγωγικότητας.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου ΙΙΙ: Πολιτική επιμερισμού των θέσεων εργασίας Έστω, για παράδειγμα, ότι: Οι εργαζόμενοι εργάζονται 20% λιγότερο την εβδομάδα (από 50 ώρες σε 40 ώρες) και αμείβονται 20% λιγότερο την εβδομάδα (από 1.000 σε 800 €). Σε 40 ώρες εργασίας την εβδομάδα παράγουν ότι παρήγαγαν σε 50 ώρες εργασίας την εβδομάδα. Τότε: Ο ωριαίος πραγματικός μισθός παραμένει σταθερός (20 €). Η ωριαία παραγωγικότητα ανά εργαζόμενο αυξάνεται κατά 20% (αφού το ίδιο προϊόν παράγεται με 20% λιγότερες ώρες εργασίας). Το ωριαίο μοναδιαίο κόστος εργασίας μειώνεται κατά 20%. Καθώς η ωριαία παραγωγικότητα αυξήθηκε, ενώ ο ωριαίος πραγματικός μισθός έμεινε αμετάβλητος, τότε η ενεργός ζήτηση θα μειωθεί (βλ. προηγούμενη ανάλυση). Συνεπώς το μέτρο δεν θα είναι αποτελεσματικό και θα οδηγήσει σε ανεργία.

Επέκταση του Καλετσκιανού μοντέλου ΙΙΙ: Πολιτική επιμερισμού των θέσεων εργασίας Αυτό προκύπτει και από τον τύπο της ενεργού ζήτησης εργασίας: NDeff = α/[Th – ωh]h Όπου Thh = T και ωhh = w/p Αν η μείωση του h (από 50 σε 40 ώρες την εβδομάδα) αντισταθμιστεί πλήρως από την αύξηση της ωριαίας παραγωγικότητας Th (με συνέπεια η εβδομαδιαία παραγωγικότητα T = Thh να παραμείνει σταθερή) και o ωριαίος πραγματικός μισθός wh μείνει σταθερός (με συνέπεια ο εβδομαδιαίος πραγματικός μισθός w/p = ωhh να μειωθεί), τότε η απασχόληση θα μειωθεί. Η πολιτική επιμερισμού θέσεων εργασίας (μείωση του h) είναι αποτελεσματική μόνο όταν οι ωριαίες πραγματικές αποδοχές αυξηθούν τουλάχιστον ανάλογα με την αύξηση της ωριαίας παραγωγικότητας (ώστε να μείνει σταθερή η διαφορά Th – ωh). Με άλλα, είναι αποτελεσματική μόνο όταν υπάρξει αύξηση του ωριαίου πραγματικού μισθού, ώστε ο εβδομαδιαίος μισθός w/p (παρά τη μείωση των ωρών εργασίας ανα εργαζόμενο h) να μείνει σταθερός και διατηρηθεί σταθερή η εβδομαδιαία αγοραστική δύναμη κάθε εργάτη.