ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΑΝΟΙΚΤΑ ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ Περιβαλλοντική Χημεία Περιβαλλοντικά μέσα (Το πόσιμο νερό) Διδάσκων: Καθ. Γεώργιος Πηλίδης

Άδειες Χρήσης Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό υπόκειται σε άδειες χρήσης Creative Commons. Για εκπαιδευτικό υλικό, όπως εικόνες, που υπόκειται σε άλλου τύπου άδειας χρήσης, η άδεια χρήσης αναφέρεται ρητώς.

ΤΟ ΠΟΣΙΜΟ ΝΕΡΟ Γεώργιος Πηλίδης Τμήμα Βιολογικών Εφαρμογών και Τεχνολογιών Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Ορισμός πόσιμου νερού Νερό που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση. Νερό που είτε στη φυσική του κατάσταση, είτε μετά από επεξεργασία, ανεξάρτητα από το αν παρέχεται από δίκτυο διανομής ή είναι συσκευασμένο σε φιάλες χρησιμοποιείται προς πόση. Νερό που χρησιμοποιείται στις βιομηχανίες τροφίμων και επηρεάζει την υγιεινή των τροφίμων και για το λόγο αυτό. Απολύτως καθαρό και αβλαβές για την υγεία των ανθρώπων. Οργανοληπτικά άμεμπτο. Απαλλαγμένο από παθογόνους μικροοργανισμούς και χημικά στοιχεία και ουσίες σε αριθμούς και συγκεντρώσεις που αποτελούν ενδεχόμενο κίνδυνο για την ανθρώπινη υγεία.

Το Νερό είναι η ίδια η Ζωή Ο σημαντικότερος παράγοντας για την ανάπτυξη και διατήρηση της ζωής, καθότι αποτελεί το υπ’ αριθ. 1 είδος διατροφής και το 60% του ανθρώπινου σώματος. Το 0.5% της συνολικής ποσότητας του πλανήτη προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση. Έχει μεγάλη σημασία για την ικανοποίηση των κοινωνικών αναγκών του ανθρώπου. «Το βρώμικο νερό πρέπει να βράζεται, να διατηρείται στον ήλιο, να ρίχνεται ένα καυτό κομμάτι χαλκού μέσα σε αυτό και μετά να το κρυώνετε μέσα σε πήλινα δοχεία βυθισμένα στη γη» (Αρχαίο κείμενο από το 2500 π.Χ.).

Ένα παλιό πρόβλημα παραμένει Ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν έχει πρόσβαση σε καθαρό, υγιεινό νερό. Πληθυσμιακές αλλαγές (αύξηση πληθυσμού, συγκέντρωση σε μεγάλα αστικά κέντρα). Κλιματολογικές αλλαγές (ξηρασία, πλημμύρες). Οικονομικές / πολιτικές αλλαγές (φτώχεια, πόλεμοι). Τα απολυμαντικά του νερού (Cl2, O3) δεν είναι πάντα αποτελεσματικά και υπό προϋποθέσεις μπορεί να έχουν μακροχρόνιες επιπτώσεις στην υγεία (καρκινογένεση).

Τι πρέπει να γίνει ? Συνεχείς βελτιώσεις της νομοθεσίας. Βελτίωση των τεχνικών ανίχνευσης μικροοργανισμών και χημικών ρύπων στα νερά. Ανάπτυξη καλύτερων μεθόδων επεξεργασίας νερών. Βελτίωση των γνώσεων προστασίας των πηγών. Κατανόηση των συνθηκών του φυσικού περιβάλλοντος που επηρεάζουν τις πηγές των νερών. Προγραμματισμός και σχεδιασμός σωστών έργων. Ανελλιπής τήρηση διαδικασιών ελέγχου.

Προβλήματα Ελλιπής έλεγχος Ελλιπής επιμέλεια Των δικτύων διανομής από τους υπεύθυνους. Εφαρμογής της νομοθεσίας. Ελλιπής επιμέλεια Ανεπαρκής προστασία των πηγών ύδρευσης. Ανεπαρκής συντήρηση δικτύων ύδρευσης. Ανεπαρκής αξιολόγηση προτεραιοτήτων για τα έργα εκσυγχρονισμού των δικτύων ύδρευσης.

Επεξεργασία υδάτων για παραγωγή πόσιμου νερού Το πόσιμο νερό παρασκευάζεται είτε από Υπόγεια νερά Επιφανειακά νερά

Επεξεργασία υπόγειων υδάτων Τα υπόγεια νερά είναι: Πλούσια σε ορυκτά (Να+, Κ+, Ca2+, Mg2+, Fe2+, Mn2+ HCO3-, Cl-, SO42-, NO3- Φτωχά σε διαλυμένο οξυγόνο (έχει καταναλωθεί από αναερόβια βακτήρια). Έχουν υψηλή συγκέντρωση σε ελεύθερο "aggressive" CO2. Έχουν θερμοκρασία μεταξύ 5 και 10οC. Συνεπώς για την επεξεργασία τους πρέπει: Λάβει χώρα μια ανταλλαγή αερίων με εισαγωγή οξυγόνου και απομάκρυνση CO2. Απομάκρυνση Mn2+ και Fe2+.

Αποσιδηροποίηση και Απομαγγανοποίηση Οξείδωση με αέρα οπότε τα διαλυτά άλατα των Fe2+ Mn2+ μετατρέπονται στα δυσδιάλυτα άλατα των Fe(ΟΗ)3 και MnΟ2. Διήθηση των αλάτων με φίλτρα (αμμόφιλτρα). Απομαγγανοποίηση Επειδή το MnΟ2 καθιζάνει σε pH 9 η Νέα Οδηγία έχει αυξήσει την ανώτατη αποδεκτή τιμή pH σε 9.5. Μικροβιολογική μετατροπή του Mn2+ σε MnO2 με χρήση βακτηρίων.

Επιφανειακά νερά Καμία διαδικασία δεν επεξεργάζεται συγκεκριμένους ρύπους στα νερά επιλεκτικά. Δεν υπάρχει γενική μέθοδος επεξεργασίας για την επίλυση όλων των προβλημάτων. Καμία επεξεργασία δεν είναι αποτελεσματική 100% . Αύξηση της αποτελεσματικότητας από 90 σε 99 και 99.9% είναι συνυφασμένες με λογαριθμική αύξηση των εξόδων. Η χλωρίωση δεν είναι η μοναδική μέθοδος που οδηγεί στο σχηματισμό παραπροϊόντων. Οι βιολογικές μέθοδοι δεν παίζουν κάποιο ρόλο στην επεξεργασία προς πόσιμο νερό.

Επεξεργασία επιφανειακών υδάτων 1ο στάδιο: Προ-κροκίδωση. 2ο στάδιο: Κροκίδωση. 3ο στάδιο: Οζονίωση. 4ο στάδιο: Διήθηση. 5ο στάδιο: Ενεργός άνθρακας. 6ο στάδιο: Απολύμανση.

Απολύμανση πόσιμου νερού Χλωρίωση Χλώριο. Διοξείδιο του χλωρίου. Οζονίωση με υπεριώδη ακτινοβολία (UV). Υπεροξείδιο του υδρογόνου με υπεριώδη ακτινοβολία (UV). Χρήση κεραμικές μεμβρανών.

Χλωρίωση με χλώριο Cl2 + 2 H2O → HOCl + Cl- + H3O+ Πλεονεκτήματα Φθηνή και αποτελεσματική μέθοδος. Απλή στη χρήση της Cl2 + 2 H2O → HOCl + Cl- + H3O+ Δόση: 0.3-1.0 g Cl2/m3 Χρόνος δράσης: 30 min Λογική συγκέντρωση υπολειμματικού χλωρίου: 0.1 mg/l. Μειονεκτήματα Υπερχλωρίωση. Σχηματισμός φυκών. Σχηματισμός χλωραμινών. Χρήση σε τιμές pH < 7.6 όπου η συγκέντρωση [HOCl] είναι > 50% . Παραπροϊόντα οργανικών χλωριωμένων ενώσεων στην υπερχλωρίωση.

Διοξείδιο του χλωρίου Εκρηκτικό αέριο. Παρασκευή in situ από: NaClO2 + ½ Cl2→ClO2+NaCl. Χρησιμοποιείται κυρίως σε αλκαλικά νερά με τιμή pH>8. Σε τιμές pH <8 αντιδρά υπό σχηματισμό χλωριώδων αλάτων (ClO2-) τα οποία δημιουργούν προβλήματα στην αναπνοή. Χρησιμοποιείται σε νερά που έχουν υψηλές συγκεντρώσεις αμμωνιακών αλάτων και οργανικών ουσιών επειδή δεν αντιδρά εύκολα με αυτές. Η μέθοδος είναι τεχνικά πιο δύσκολη και πιο ακριβή, αλλά έχει το πλεονέκτημα να μη δημιουργούνται παραπροϊόντα.

Οζονίωση Το όζον είναι ένα μόριο τριατομικού οξυγόνου (Ο3). Παρασκευάζεται από αέρα (21% Ο2) με ακτινοβολία UV) 3/2 Ο2 + UV → O3 + 142 KJ/mol 3 Ο3 + Η2Ο → 2 ΟΗ• + 4 Ο2. Οι ελεύθερες ρίζες υδροξυλίου (ΟΗ•) είναι ισχυρότατα οξειδωτικά μέσα. Χαμηλή δόση ακτινοβολίας ► βακτήρια και ιοί. Υψηλές δόσεις ακτινοβολίας ► μύκητες και ζύμες. Μειονεκτήματα Υψηλό κόστος (αλλαγές λαμπών, μειωμένη ικανότητα απολύμανσης με τη χρήση). Νερό δεν πρέπει να είναι θολό .

ΚΕΡΑΜΙΚΕΣ ΜΕΜΒΡΑΝΕΣ

Κεραμικές μεμβράνες Πλεονεκτήματα Χαμηλή ενέργεια. Σταθερή διήθηση. Χρήση ελάχιστων χημικών ουσιών. Μακροχρόνια χρήση μεμβρανών. Μεγάλη ευελιξία σε διάφορα είδη και συγκεντρώσεις μολύνσεων και ρυπάνσεων με παραλλαγές των σειρών ανά μονάδα και των στοιχείων ανά σειρά, καθώς και με το μήκος των μεμβρανών. Μειονεκτήματα Υψηλό κόστος εγκατάστασης και λειτουργίας. Μικρή εμπειρία από εγκαταστάσεις σε μεγάλες μονάδες.

Οδηγία 80/778 Κινητήριος μοχλός για τη βελτίωση της ποιότητας του πόσιμου νερού στην Ευρώπη. Για πρώτη φορά παρατέθηκε ένα σύνολο ποιοτικών προδιαγραφών σε ένα αυστηρό νομικό πλαίσιο. Όμως Η πρόταση της οδηγίας αυτής αντιστοιχούσε σε προδιαγραφές του 1975. Ανάγκη αναθεώρησης. Προσαρμογή στην τεχνολογική πρόοδο της τελευταίας 20-ετίας (νέα υλικά διανομής νερού, νέες μέθοδοι επεξεργασίας και απολύμανσης).

Οδηγία 98/83-Χρονοδιάγραμμα 4.1.1995: Πρόταση στην ΕΕ για νέα οδηγία. Γνωμοδοτήσεις από τα όργανα της ΕΕ. Κοινή θέση Συμβουλίου/Κοινοβουλίου. 5.12.98:Δημοσίευση της Οδηγίας 98/83/ΕΚ. 25.12.00: Προθεσμία ενσωμάτωσης της Οδηγίας στο Εθνικό Δίκαιο των Κ-Μ. 25.12.03: Προθεσμία συμμόρφωσης με τις απαιτήσεις της Οδηγίας.

Αρχές της Οδηγίας Επικουρότητας Προληπτικής δράσης. Ελαστικότητα στην αντιμετώπιση προβλημάτων. Ελαστικότητα στην εφαρμογή αναλυτικών μεθόδων. Προληπτικής δράσης. Αυξημένης διαφάνειας. Η οδηγία αποσκοπεί στη διασφάλιση ποιότητας του νερού που λαμβάνουν χώρα οι καταναλωτές, τόσο ως πόσιμο νερό, όσο και ως συστατικό τροφίμων. Δεν κρίθηκε σκόπιμο να συμπεριλάβει μέτρα προστασίας υδατικών πόρων (άλλες οδηγίες).

Τροποποιήσεις Πεδίο εφαρμογής Περιλαμβάνονται εμφιαλωμένα και νερά σε βιομηχανίες τροφίμων. Παράμετροι Αντί ενός ενοποιημένου καταλόγου δυο υποσύνολα Υποχρεωτικές (28 ). Ενδεικτικές (19 ). Είδη παρακολούθησης Δοκιμαστική (check monitoring) . Ελεγκτική (audit monitoring). Συμπληρωματική (additional monitoring). Ενημέρωση καταναλωτών Υποχρεωτική Δειγματοληψία Στις βρύσες των καταναλωτών. Συχνότητα Ανάλογα με την παροχή (σε m3).

Παράμετροι Υποχρεωτικές Μικροβιολογικές (μη παθογόνοι μικροοργανισμοί). Χημικές ενώσεις ή στοιχεία. Έχουν άμεση σημασία για την προστασία της ανθρώπινης υγείας (ανεύρεσή τους σημαίνει ενδεχόμενη παρουσία ή δυνατότητα παρουσίας παθογόνων μικροοργανισμών). Ενδεικτικές Παράμετροι που από μόνες τους στις προτεινόμενες τιμές δεν εμφανίζουν κινδύνους για την ανθρώπινη υγεία. Οι μεταβολές των τιμών τους παρέχουν ένδειξη μεταβολών της ποιότητας του νερού και ενδεχόμενη ανάγκη λήψης επανορθωτικών μέτρων.

Είδη παρακολούθησης Δοκιμαστική παρακολούθηση Ελεγκτική παρακολούθηση Σκοπός της είναι η παροχή σε τακτική βάση στοιχείων για την οργανοληπτική, χημική και μικροβιολογική ποιότητα του νερού καθώς και την αποτελεσματικότητα της επεξεργασίας του. Ομάδα 16 υποχρεωτικών και ενδεικτικών παραμέτρων. Μεγάλη συχνότητα. Ελεγκτική παρακολούθηση Σκοπός της είναι η παροχή στοιχείων για να διαπιστωθεί η τήρηση των παραμετρικών τιμών. Όλες οι παράμετροι. Μικρή συχνότητα.

Παράμετροι της Νέας οδηγίας Νέες Ακρυλαμίδιο Βενζόλιο Βενζο[α]πυρένιο Βρωμικά 1,2-διχλωροαιθάνιο Επιχλωροϋδρίνη Τετραχλωρο- και τριχλωροαιθένιο Βινυλοχλωρίδιο Ολικά τριαλομεθάνια. Κατάργηση Πυρίτιο, Βηρύλλιο, Κοβάλτιο Ασβέστιο, Μαγνήσιο, Σκληρότητα Ψευδάργυρος Θερμοκρασία Ύλες εκχυλιζόμενες με CHCl3 Ελεύθερο CO2 Ορυκτέλαια Επιφανειοδραστικές ενώσεις Άζωτο κατά Kjeldahl Αιωρούμενα στερεά.

Συχνότητες δειγματοληψιών Όγκος νερού (m3/ημέρα) Δοκιμαστική παρακολούθηση (αριθμός δειγμάτων ετησίως) Ελεγκτική παρακολούθηση (αριθμός δειγμάτων ετησίως) 101 - 500 4 1 1001 – 2000 8 4001 – 5000 21 2 9001 - 10000 33 3 19001 – 20000 63 20001 - 30000 93 99001 100000 108 13 100001 - 200000 603 16 900001 – 1000000 3000

Παράμετροι δοκιμαστικής παρακολούθησης ΟΜΧ σε 220C και 370C (ενδεικτική παράμετρος, άνευ μεταβολής). Ολικά κολοβακτηριοειδή (ενδεικτική παράμετρος, 0/100 ml. Escherichia Coli (υποχρεωτική παράμετρος, 0/100 ml). Pseudomonas aeroginosa (μόνο όταν διατίθεται σε φιάλες, 0/250 ml). Clostridium perfrigens (μόνο όταν το νερό προέρχεται ή επηρεάζεται από επιφανειακά νερά, 0/100 ml). Χρώμα, Οσμή, Γεύση, pH, Θολότητα, Αγωγιμότητα. Νιτρώδη άλατα (όταν η απολύμανση γίνεται με χλωραμίνωση). Σίδηρος και Αργίλιο (όταν άλατά τους χρησιμοποιούνται ως κροκιδωτικά). Υπολειμματικό χλώριο (όταν ως απολυμαντική μέθοδος χρησιμοποιείται η χλωρίωση) .

Συμπληρωματική παρακολούθηση Μικροβιολογικές παράμετροι Παθογόνα βακτήρια Σαλμονέλες. Σταφυλόκοκκοι παθογόνοι. Βακτηριοφάγους των κοπράνων. Ιοί των εντέρων. Escherichia Coli Ο157: Η7 . Καμπυλοβακτήρια . Οργανισμοί Παρασιτικοί (Cryptosporidia, Giarda lamblia). Φύκη (κυανοφύκη). Άλλα μορφοποιημένα βακτήρια (ζωάρια, προνύμφες, κλπ)). με παραμετρική τιμή 0 και συχνότητα που καθορίζεται από τις αρχές.

Συμπληρωματική παρακολούθηση Χημικές παράμετροι PCBs / PCTs 0.1 μg/l (0.5 μg/l σύνολο). Ag 10 μg/l. Φαινόλες (όχι PCP) 0.5 μg/l. Υδρογονάνθρακες 10 μg/l. Επιφανειοδραστικές 0.2 mg/l. P (P2O5) 5 mg/l. Κάλιο 12 mg/l. Ξηρό υπόλειμμα 1.5 g/l. H2S μη ανιχνεύσιμο.

Δειγματοληψία νερών Αντιπροσωπευτικά δείγματα (πηγή, δεξαμενή, δίκτυο, κλπ). Σειρά δειγμάτων και όχι ένα μόνο δείγμα. Η εξέταση του δείγματος δείχνει μόνο την κατάσταση που επικρατεί τη στιγμή της δειγματοληψίας. Τα σημεία δειγματοληψίας καθορίζονται μετά από έρευνα ολόκληρου του συστήματος ύδρευσης και βασίζονται στην εκτίμηση των πιθανοτήτων μόλυνσης (ρύπανσης) του νερού και το βαθμό προστασίας του. Οι δειγματοληψίες γίνονται σε κανονικά χρονικά διαστήματα. Έκτακτες δειγματοληψίες σε οποιαδήποτε μεταβολή των γεωλογικών ή άλλων συνθηκών (σεισμοί, πλημμύρες, βλάβες, κλπ).

Βασικοί κανόνες δειγματοληψίας Δοχεία δειγματοληψίας για μικροβιολογικές αναλύσεις και οργανικά: καθαρές υάλινες φιάλες, (αποστειρωμένες), με εσμυρισμένο ή βιδωτό πλαστικό πώμα με επίστρωση Teflon χωρητικότητας ανάλογα με την περίπτωση από 250 ml έως 10 l (cryptosporidium, Giardia). Για τις άλλες παραμέτρους (μέταλλα) μπορούν να χρησιμοποιηθούν και πλαστικές φιάλες. Για χλωριωμένα νερά προσθήκη στις φιάλες πριν την αποστείρωση θειοθειϊκού νατρίου σε συγκεντρώσεις από 18 (πόσιμο νερό) έως 20 mg/l (νερό κολύμβησης). Φορητά ισόθερμα δοχεία και προψυγμένες παγοκύστες. Συσκευές μέτρησης υπολειμματικού Cl2 και pH. Φλόγιστρο και ανταλλακτικά φιαλίδια αερίου. Πρωτόκολλα δειγματοληψίας, μαρκαδόροι, αυτοκόλλητες ετικέτες, αποστειρωμένα γάντια μιας χρήσης.

Σημεία δειγματοληψίας Πόσιμο νερό: Στη βρύση παροχής (κουζίνα). Νερό βυτίων: Στο σημείο που το νερό εξέρχεται από το βυτίο. Νερό που συσκευάζεται: Στο σημείο που τοποθετείται σε φιάλες ή δοχεία. Νερό επιχειρήσεων παραγωγής τροφίμων: Στο σημείο όπου χρησιμοποιείται το νερό.

Εργαστηριακές αναλύσεις Πρότυπες και εναλλακτικές μέθοδοι. Ορίζονται χαρακτηριστικά επιδόσεων Πιστότητα. Ορθότητα. Όριο ανίχνευσης. Απαιτείται σύστημα διασφάλισης της ποιότητας, το οποίο υποβάλλεται σε έλεγχο από τρίτο πρόσωπο (εξουσιοδοτημένο φορέα) ο οποίος δεν ελέγχεται από το εργαστήριο.

Υπεύθυνοι Δήμοι. Βιομηχανίες, Ιδρύματα. Βιομηχανίες σε βιομηχανικές περιοχές. Ιδιωτικές επιχειρήσεις. Δημοτική αρχή, σύμφωνα με το άρθρο 23 § 1 του Ν.1065/80 ή ο αντίστοιχος οργανισμός ή ο ΣΥ.ΔΗ.Κ και τα προβλεπόμενα από το Ν. 1416/84 (ΔΕΥΑ). Οι νόμιμοι εκπρόσωποί τους. ΕΤΒΑ. Οι ιδιοκτήτες.

Υποχρεώσεις Μελέτη, κατασκευή, λειτουργία και συντήρηση συστήματος ύδρευσης. Διενέργεια υγειονομικών αναγνωρίσεων και εργαστηριακών εξετάσεων. Λήψη κάθε μέτρου για να παρέχεται πόσιμο νερό σε ποσότητα επαρκή για τις ανάγκες του υδρευόμενου πληθυσμού και το σύστημα ύδρευσης να είναι απαλλαγμένο από κάθε υγειονομικό κίνδυνο. Διάθεση στις αρμόδιες υγειονομικές αρχές αρχείο εργαστηριακών εξετάσεων. ημερολόγιο ύδρευσης. πληροφορίες για εκλογή πηγής υδροληψίας, χρησιμοποιούμενο προσωπικό και μελέτη, κατασκευή συντήρηση και λειτουργία συστήματος ύδρευσης.

Ποιοι ασκούν τον έλεγχο Υπηρεσίες Υγείας της Ν.Α. ασκούν εποπτικό έλεγχο της ποιότητας του πόσιμου νερού που διαθέτουν οι υπεύθυνοι προκειμένου να διαπιστωθεί αν αυτό ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις του νόμου και αν οργανώνουν πρόγραμμα ολοκληρωμένων εργαστηριακών εξετάσεων. Δ/σεις Υγείας των Περιφερειών Παρακολουθούν την ορθή εφαρμογή και εκτέλεση της νομοθεσίας στα όρια ευθύνης τους. Συγκεντρώνουν και αξιολογούν τα στοιχεία παρακολούθησης της ποιότητας του πόσιμου νερού και προτείνουν τη λήψη προληπτικών και επανορθωτικών μέτρων.

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στα πλαίσια του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων» έχει χρηματοδοτήσει μόνο τη αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση 1.0 διαθέσιμη εδώ. http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1159 .

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Διδάσκων: Καθ. Γεώργιος Πηλίδης. «Περιβαλλοντική Χημεία. Περιβαλλοντικά μέσα, Το πόσιμο νερό». Έκδοση: 1.0. Ιωάννινα 2014. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://ecourse.uoi.gr/course/view.php?id=1159 .

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά Δημιουργού - Παρόμοια Διανομή, Διεθνής Έκδοση 4.0 [1] ή μεταγενέστερη. [1] https://creativecommons.org/licenses/by-sa/4.0/