Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (Ενότητα 4 – Φωνολογία) Εισαγωγή στη Γλωσσολογία (Ενότητα 4 – Φωνολογία) Καθηγήτρια: Αρχόντω Τερζή

Φωνολογία Η Φωνολογία, σε αντίθεση με τη Φωνητική, δεν περιγράφει τις ιδιότητες των φθόγγων μεμονωμένα. Εξετάζει τους φθόγγους μιας γλώσσας από λειτουργική σκοπιά και προσπαθεί να προσδιορίσει ποια είναι η αφηρημένη δομή των σχέσεων μεταξύ των φθόγγων, την οποία επιβάλλει η κάθε γλώσσα. Η Φωνολογία ασχολείται με την περιγραφή των φθόγγων στο βαθμό που γίνεται σαφής η διαφορά τους ως προς τη διακριτή τους λειτουργία μέσα στη συγκεκριμένη γλώσσα. Μιλάμε για διακριτή λειτουργία (ή, διαφοροποιητική λειτουργία) ενός φθόγγου όταν η αντικατάστασή του με έναν άλλο φθόγγο έχει ως αποτέλεσμα διαφορετική λέξη. Θα δούμε αυτές τις έννοιες στη συνέχεια.

Οι φωνολογικές μας γνώσεις, δηλ Οι φωνολογικές μας γνώσεις, δηλ., οι γνώσεις που έχουμε για τη Φωνολογία της γλώσσας μας (και τις οποίες δεν μας τις έχει διδάξει κανείς) είναι γνώσεις οι οποίες: μας καθιστούν ικανούς να κρίνουμε ότι η λέξη [ptira], για παράδειγμα, αν και δεν είναι Ελληνική λέξη, θα μπορούσε να είναι. Αντίθετα, η λέξη [tpira] δεν είναι Ελληνική λέξη και δεν θα μπορούσε να είναι. μας καθιστούν ικανούς να ξέρουμε ότι το κ στη λέξη κύμα είναι διαφορετικό απ’ ότι στη λέξη καύσωνας, ενώ το π στις λέξεις ποίημα και παύση είναι το ίδιο.

μας λένε επίσης πότε μπορούμε να απαλείφουμε και να προσθέτουμε φθόγγους, καθώς και πότε μπορούμε να μετατρέψουμε ένα φθόγγο σε έναν άλλο. Για παράδειγμα, μπορούμε να πούμε: [tim borta] αλλά δεν μπορούμε να πούμε: [i borta]

Φωνήματα Δύο φθόγγοι αποτελούν διαφορετικά φωνήματα μιας γλώσσας όταν, αντικαθιστώντας το ένα με το άλλο μέσα στη λέξη, αλλάζει το νόημα της λέξης: [kano] [pano] Τα [p] και [k] αποτελούν διαφορετικά φωνήματα της Ελληνικής, αφού το νόημα της λέξης αλλάζει αν αντικαταστήσουμε το ένα με το άλλο. Με άλλα λόγια, αυτοί οι δύο φθόγγοι έχουν διακριτή λειτουργία στην Ελληνική. ● Ποια είναι η διαφορά ανάμεσα στον όρο ‘φθόγγος’ και στον όρο ‘φώνημα’;

Ελάχιστα ζεύγη Ζευγάρια λέξεων όπως το προηγούμενο λέγονται ζεύγη ελάχιστης φωνολογικής διαφοράς (minimal pairs – ελάχιστα ζεύγη). Η μεθοδολογία των ελάχιστων ζευγών δεν εφαρμόζεται μόνο στο να βρίσκουμε διαφορετικά φωνήματα. Σε επόμενα κεφάλαια θα δούμε ότι, γενικότερα, όταν θέλουμε να μελετήσουμε κάποιο στοιχείο το εισάγουμε σε διαφορετικά περιβάλλοντα (λέξεις, προτάσεις, κλπ., ανάλογα με το τι μελετάμε) τα οποία μοιάζουν ως προς όλα τα άλλα χαρακτηριστικά εκτός από το στοιχείο που μελετάμε.

Αλλόφωνα Αντίθετα με τους φθόγγους [k] και [p], οι φθόγγοι: [c] και [k], δεν έχουν ως αποτέλεσμα διαφορετική λέξη, αλλά παραγωγή της λέξης με κάπως διαφορετική (ή και ξενική) προφορά. Θα το καταλάβετε αν προσπαθήστε να προφέρετε τη λέξη ‘καιρός’ ως [keros] αντί για [ceros]. Οι φθόγγοι [c] και [k] στην Ελληνική αποτελούν αλλόφωνα του φωνήματος: /k/. Τα φωνήματα γράφονται σε: /πλαγιαστές γραμμές/

Συμπληρωματική κατανομή Όταν δύο φθόγγοι αποτελούν αλλόφωνα του ίδιου φωνήματος βρίσκονται σε συμπληρωματική κατανομή. Δηλαδή στο περιβάλλον που απαντάται το ένα φώνημα, δεν μπορεί να απαντηθεί το άλλο. Που συναντάται το [c] και που το [k] στην Ελληνική; Ποια άλλη περίπτωση αλλοφώνων εμφανίζεται στο ίδιο (φωνολογικό) περιβάλλον; Τα [φωνητικά] δεδομένα από μόνα τους δεν αποκαλύπτουν τι είναι διαφοροποιητικό ή /φωνημικό/.

… Επειδή η Ελληνική είναι η μητρική μας γλώσσα, δεν χρειάζεται να βρούμε την κατανομή δύο φθόγγων για να αποφασίσουμε αν είναι διαφορετικά φωνήματα ή αλλόφωνα του ίδιου φωνήματος. Και μόνο το γεγονός ότι δεν αλλάζει το νόημα της λέξης αν αντικαταστήσουμε τον ένα φθόγγο με τον άλλον μας δίνει την απάντηση. Όταν όμως πρόκειται για γλώσσες που δεν γνωρίζουμε, για να βρούμε αν δύο φθόγγοι αποτελούν διαφορετικά φωνήματα ή όχι θα πρέπει να μας δίνονται αρκετά στοιχεία για να βρούμε αν βρίσκονται ή όχι σε συμπληρωματική κατανομή. (αυτό θα το διαπιστώσουμε στις ασκήσεις) Συμπερασματικά, τα φωνήματα είναι πιο αφηρημένες έννοιες από τα αλλόφωνα, τα οποία είναι και αυτά που τελικά ακούμε.

Ελεύθερη κατανομή (ή εναλλαγή) Η ελεύθερη κατανομή είναι ίσως λιγότερο ενδιαφέρουσα περίπτωση. Με τον όρο ελεύθερη κατανομή αναφερόμαστε σε φθόγγους (ή και συνδυασμούς φθόγγων) που μπορούν να προφερθούν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, αλλά όχι υποχρεωτικά. Για παράδειγμα: ‘αντίστοιχα’: [adistixa], [andistixa] Η παραπάνω κατανομή δεν είναι και τόσο ‘ελεύθερη’ όταν πρόκειται για διαλεκτικές/γεωγραφικές διαφορές. Πού απαντάται η μια προφορά της λέξης ‘αντίστοιχα’ και πού η άλλη;

Φωνολογικά φαινόμενα Με τον όρο Φωνολογικά Φαινόμενα αναφερόμαστε στις διάφορες διαδικασίες (ή αλλαγές) που συμβαίνουν στους φθόγγους όταν εμφανίζονται στο πλαίσιο μιας λέξης ή φράσης γενικότερα. --- Αφομοίωση: όταν ένας φθόγγος αλλάζει ώστε να μοιάζει ως προς κάποιο χαρακτηριστικό με κάποιον γειτονικό του φθόγγο. 1. sin trexo → sindrexo Το [t] έγινε [d], δηλαδή από άηχο οδοντικό έγινε ηχηρό οδοντικό, επειδή προηγείται αυτού το [n] το οποίο είναι ηχηρό. Έχουμε δηλαδή αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα.

… 2. sin pono → simbono Κατ΄αρχάς το [p] γίνεται [b], από άηχο διχειλικό έγινε ηχηρό διχειλικό. Έχουμε δηλαδή αφομοίωση ως προς την ηχηρότητα επειδή προηγείται το ρινικό [n] το οποίο είναι ηχηρό. Στη συνέχεια το [n] γίνεται [m], δηλαδή από φατνιακό ρινικό γίνεται διχειλικό ρινικό επειδή ακολουθεί το διχειλικό [b]. Έχουμε δηλαδή αφομοίωση ως προς τον τόπο άρθρωσης.

… Δείτε επίσης πως διαφοροποιείται ανάλογα με το περιβάλλον η προφορά του ‘can’ στην Αγγλική. I can ask [ay kæn æsk] I can see [ay kæn si] I can bake [ay kæm bek] I can play [ay kæm ple] I can go [ay kæŋ go] I can come [ay kæŋ k^m] Ποιο από τα παραπάνω παραδείγματα μοιάζει με αυτό της διαφάνειας 10 και πώς;

… Ανομοίωση: όταν ένας φθόγγος αλλάζει ένα ή και περισσότερα χαρακτηριστικά του ώστε να διαφοροποιηθεί από κάποιον άλλο γειτονικό του. Παραδείγματα α. aγapiθo → aγapiθo β. γrafθo → γrafto γ. ðiavasθo → ðiavasto Στις περιπτώσεις β. και γ. έχουμε ανομοίωση (ως προς τον τρόπο άρθρωσης).

... Αποβολή: όταν αποβάλλεται ένα φώνημα. Παράδειγμα apo erxome → aperxome Αν φέρετε στο νου σας διάφορες διαλέκτους της Ελληνικής, θα δείτε ότι σε πολλές περιπτώσεις διαφέρουν από την Κοινή Ελληνική ως προς την αποβολή φωνημάτων (κυρίως μη τονισμένων φωνηέντων)

… Επένθεση (προσθήκη): όταν προσθέτουμε ένα φώνημα σε ένα σημείο που πριν δεν υπήρχε. Παράδειγμα akuo → akuγο akua → akuγa Στον παιδικό λόγο μπορεί να προστεθούν φωνήεντα όπου υπάρχουν συμπλέγματα συμφώνων: olγas → oloγas. Επίσης, όταν μια γλώσσα που δεν έχει πολλά συμπλέγματα συμφώνων δανείζεται λέξεις με συμπλέγματα από άλλες γλώσσες, συχνά προσθέτει φωνήεντα ανάμεσά τους.

Παράδειγμα άσκησης Φωνολογίας 1. Ισπανική Να εξετάσετε τους φθόγγους [d] και [ð] στην Ισπανική και να αποφασίσετε αν είναι διαφορετικά φωνήματα ή είναι αλλόφωνα του ίδιου φωνήματος. (Βοήθεια: ποια είναι η κατανομή τους στις παρακάτω αντιπροσωπευτικές λέξεις;]. 1. [drama] ‘δράμα’ 7. [komiða] ‘φαγητό’ 2. [dolor] ‘πόνος’ 8. [anda] ‘πήγαινε!’ 3. [dime] ‘πεσ’ μου!’ 9. [sueldo] ‘μισθός’ 4. [kaða] ‘κάθε’ 10. [durar] ‘διαρκώ’ 5. [laðo] ‘πλευρά’ 11. [toldo] ‘κουρτίνα’ 6. [oðio] ‘μίσος’ 12. [falda] ‘φούστα’ Ισχύει το ίδιο για τα [d] και [ð] της Ελληνικής; Πώς αποδεικνύεται; Δεν σας φαίνεται αξιοπρόσεκτο δεδομένου του πόσο κοντινές γλώσσες είναι η Ισπανική και η Ελληνική;

Φωνητικές και Φωνολογικές Διαταραχές Με τον όρο ‘φωνητικές διαταραχές’ αναφερόμαστε κυρίως στις περιπτώσεις εκείνες που κάποιος δεν μπορεί να προφέρει κάποιο φθόγγο σωστά (για διάφορους λόγους, συνήθως οργανικούς). Αυτές οι διαταραχές λέγονται και αρθρωτικές διαταραχές. Όταν όμως κάποιος δεν μπορεί να εφαρμόσει κάποιο φωνολογικό κανόνα, παρότι μπορεί να προφέρει καλά τους φθόγγους που παίρνουν μέρος στον κανόνα, πρόκειται για φωνολογική διαταραχή. Οι φωνητικές/αρθρωτικές διαταραχές ανήκουν στις διαταραχές της ομιλίας, ενώ οι φωνολογικές διαταραχές ανήκουν στις διαταραχές του λόγου/γλώσσας.