Βασικοί αρχιτεκτονικοί τύποι Αρχιτεκτονική Βασικοί αρχιτεκτονικοί τύποι

Βυζαντινή ναοδομία Πρώιμη περίοδος Αρχικά η λατρεία γινόταν στα σπίτια. Από τον 3ο αι. άρχισε η οικοδόμηση εκκλησιών Ανάγκη μετά το 313 για δημιουργία μιας μνημειακής αρχιτεκτονικής που θα καλύπτει τις λειτουργικές ανάγκες της νέας θρησκείας και θα προβάλει τις πολιτικές και θρησκευτικές ιδέες Ιεράρχηση χώρου που βασίζεται στο τελετουργικό της εκκλησίας: κατηχούμενοι, πιστοί, κληρικοί Πλήθος πιστών: ανάγκη για μεγάλους χώρους (μεγάλοι ναοί κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο)

Αρχιτεκτονικοί τύποι Κατά την παλαιοχριστιανική περίοδο (4ος - 5ος αι.) : αξιοποιείται η δημόσια κυρίως ρωμαϊκή αρχιτεκτονική, προσαρμοσμένη στις νέες ανάγκες Επικρατούν δύο αρχιτεκτονικοί τύποι: Α) Βασιλική Β) Περίκεντρα κτήρια (για μαρτύρια και βαπτιστήρια) στεγασμένα με τρούλο Από τον 6ο αι (εποχή του Ιουστινιανού 527-565) και σε όλη την πρωτοβυζαντινή περίοδο επικρατεί ο τύπος της Τρουλαίας βασιλικής (συνδυασμός βασιλικής με τρουλαία κτίσματα).

Ρώμη, Αγορά Τραϊανού, κάτοψη, 104-112

ΒΑΣΙΛΙΚΗ Μακρόστενη αίθουσα που χωρίζεται κατά μήκος από σειρά κιόνων. Οι διάδρομοι που δημιουργούνται ονομάζονται κλίτη. Το μεσαίο είναι μεγαλύτερο. Ανάλογα με τον αριθμό των κλιτών η βασιλική ονομάζεται τρίκλιτη, τετράκλιτη, πεντάκλιτη κ.τ.λ. Στην ανατολική πλευρά ο ναός καταλήγει σε αψίδα ή κόγχη. Το πάνω μέρος της κόγχης του Ιερού βήματος στεγάζεται σε τετρατοσφαίριο. Μπροστά η μέσα στην κόγχη τοποθετείται η Αγία Τράπεζα, την οποία σκεπάζει μια θόλος το κιβώριο. Στο ιερό υπάρχει το σύνθρονο, βαθμιδωτή κατασκευή όπου κάθονται οι ιερείς. Στις παλαιοχριστιανικές βασιλικές κάτω από το ιερό υπάρχει η κρύπτη, θάλαμος με τα λείψανα του Αγίου. Ανάμεσα στο ιερό και τον κυρίως ναό υπάρχει το τέμπλο (με πεσσούς ή κίονες και θωράκια). Στον κυρίως ναό τοποθετείται ο άμβωνας, ενώ πάνω από τα πλάγια κλίτη τα υπερώα (γυναικωνίτης). Στη Δυτική πλευρά, ανάμεσα στον κυρίως ναό και το αίθριο, υπάρχει ο νάρθηκας, στον οποίο έμεναν κατά τη διάρκεια της λειτουργίας οι κατηχούμενοι και οι μετανοούντες. Σε μερικές βασιλικές υπήρχε και δεύτερος νάρθηκας, ο εξωνάρθηκας. Το αίθριο (τετράγωνη ή ορθογώνια αυλή, ανοιχτή στη μέση και με στοές περιμετρικά. Εξυπηρετούσε 3 σκοπούς: α) ήταν τόπος αναμονής β) έδινε μεγαλοπρέπεια στο ναό γ) εκεί γινόταν η τελετή του όρθρου, πριν τη λειτουργία Κοντά στο αίθριο ή τον νάρθηκα υπήρχε το βαπτιστήριο. Συχνά τα βαπτιστήρια ήταν ανεξάρτητα περίκεντρα κτήρια.

Τύποι βασιλικής Ξυλόστεγες (ελληνιστικού τύπου) Θολοσκεπείς (ανατολικού τύπου). Παραλλαγές: Α) Βασιλική με εγκάρσιο κλίτος (οι κιονοστοιχίες του ναού σταματούν σε αρκετή απόσταση από το Ιερό και μαζί με τους πλαϊνούς χώρους δημιουργούν ένα κάθετο προς τον οριζόντιο άξονα χώρο Β) Σταυρική βασιλική (δημιουργείται στην κάτοψη το σχήμα του σταυρού και εξωτερικά διαγράφεται ελεύθερος σταυρός

Αχειροποίητος Θεσ/νίκης (αρχές 5ου αι. ) Τρίκλιτη βασιλική Αχειροποίητος Θεσ/νίκης (αρχές 5ου αι.) Τρίκλιτη βασιλική. Δεξιά το βαπτιστήριο, πάνω αριστερά παρεκκλήσι. Εγκάρσιος νάρθηκας

Αχειροποίητος-εσωτερικό

ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΑΓ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Πεντάκλιτη βασιλική με εγκάρσιο κλίτος, 5ος αι.

Αγία Σοφία Κων/πολης (537μΧ) – κάτοψη Τεράστιο μεσαίο κλίτος – εντυπωσιακός τρούλος

Αγία Σοφία, Κωνσταντινούπολη, 537

ΠΕΡΙΚΕΝΤΡΟΙ ΝΑΟΙ Μιμούνται τον τύπο των ρωμαϊκών μαυσωλείων, των θερμών ή των ελληνικών κυκλικών κτισμάτων, των θόλων. Στην χριστιανική αρχιτεκτονική τα περίκεντρα κτήρια δεν είναι πολλά και χρησιμοποιούνται κυρίως για βαπτιστήρια ή μαρτύρια. Ακολουθούν δύο τύπους: Α) Κυκλικοί ναοί (π.χ.Πανάγιος Τάφος, Αγ. Γεώργιος Θεσσαλονίκης (Ροτόντα)) Β) Οκταγωνικοί ναοί (κυρίως στη Συρία, Παλαιστίνη, Μ. Ασία) (π.χ Αγ. Βιτάλιος στη Ραβέννα)

Περίκεντρα κτήρια, Ροτόντα Θεσ/νίκης (4ος-5ος αι.)

Ιερουσαλήμ, Βασιλική Αναστάσεως και Μαρτύριο Πανάγιου Τάφου

Διακρίνεται το πρόσθετο ιερό

ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Πρότυπα την περίοδο αυτή είναι τα μνημεία της εποχής του Ιουστινιανού, τώρα όμως σε πολύ μικρότερη κλίμακα. Εκτός από τον αυτοκράτορα, οικοδομική πρωτοβουλία αναλαμβάνει και η αριστοκρατική τάξη, η οποία αποκτά όλο και μεγαλύτερη ισχύ. Μεγάλη οικοδομική δραστηριότητα παρατηρείται τον 11ο αι. σε όλο τον ελλαδικό χώρο (Όσιος Λουκάς, Νέα Μονή Χίου, Μονή Δαφνιού). Η ακμή του μοναχισμού από τον 10ο αι επηρέασε την εκκλησιαστική αρχιτεκτονική. Από τον 10ο αι επιδιώκεται η φροντισμένη τοιχοποιία στο εξωτερικό και ο πλούσιος κεραμοπλαστικός διάκοσμος . Επικρατεί ο τύπος του εγγεγραμμένου σταυροειδή με τρούλο.

Κωνσταντινούπολη-Ελλαδικός χώρος Α) Ναοί Κωνσταντινούπολης: Πλαστική διάρθρωση των εξωτερικών επιφανειών με κόγχες, γείσα, αψίδες, παραστάδες, παράθυρα, εναλλαγή ευθειών και καμπύλων, διάρθρωση σε δυο ορόφους, δαντελωτοί τρούλοι. Β) Ελλαδικοί ναοί: Κεραμοπλαστική διακόσμηση με γεωμετρικά θέματα, μαίανδροι, ζικ-ζακ, σταυροί, ρόδακες, γράμματα, χρήση κουφικών (δηλ., θέματα που μιμούνται την παλιά τετράγωνη αραβική γραφή του Κορανίου), συνδυασμός πέτρας και πλίθου για μεγαλύτερη ζωντάνια.

Κωνσταντινούπολη, Μονή της Χώρας (Kariye Camii), 12ος αι

Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος (μέσα 11ου αι. ) Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος (μέσα 11ου αι.). Χαρακτηριστική πλινθοπερίκλειστη τοιχοδομία, οδοντωτή διακοσμητική ταινία και ταινία από πλακίδια με κεραμοπλαστικό διάκοσμο

Άγιοι Ανάργυροι Καστοριάς – εμφανή στοιχεία κεραμοπλαστικής

Εγγεγραμμένος σταυροειδής με τρούλο Ο τρούλος υποβαστάζεται από τέσσερεις καμάρες που διατάσσονται σταυροειδώς, διαγράφοντας στη στέγη, αλλά και στην κάτοψη το σχήμα του σταυρού Δημιουργείται ενιαίος χώρος στο κέντρο, κάτω από τον τρούλο (σύμβολο του ουρανού)

Στο βάθος το ιερό βήμα με τα 2 παραβήματα Μονή Πετράκη - κάτοψη Στο βάθος το ιερό βήμα με τα 2 παραβήματα

Κάτοψη Αγ. Αποστόλων

Καπνικαρέα (ναός Κοιμήσεως της Θεοτόκου, 1050) Σύνθετος σταυροειδής, με κιονοστήρικτο εξωνάρθηκα (12ος αι.)