Η απονομη τησ δικαιοσυνησ στη ρωμη

Μεταβολές Στη μακρόχρονη ιστορία του ρωμαϊκού δικαίου, το σύστημα απονομής της δικαιοσύνης υπέστη σημαντικές μεταβολές Οι μεταβολές αυτές παρακολουθούν τις πολιτειακές αλλαγές Ιδίως τη μετάβαση από την ολιγαρχία της res publica στην ηγεμονία

Εξέλιξη της απονομής δικαιοσύνης Από τις απαρχές της Res publica δικαιοσύνη απονέμουν οι άρχοντες Ύπατοι, δικτάτορας (ποινικός κολασμός) Πραίτορες (αστικές υποθέσεις) Αγορανόμοι (παραβάσεις σχετικές με εμπόριο) Ο Δωδεκάδελτος αποδίδει στην αρμοδιότητα των συνελεύσεων του ρωμαϊκού λαού τις ποινικές υποθέσεις

Αστικά δικαστήρια Το αρχαίο σύστημα του ρωμαϊκού δικαίου στηρίζεται στα ένδικα βοηθήματα (legis actiones) Προβλέπονται περιοριστικά από το νόμο Από τα μέσα του 3ου αι. π.Χ. ο πραίτορας εισάγει την διαδικασία per formulam

Η διαδικασία των legis actiones Οι αγωγές αυτές ήταν προσιτές μόνο σε Ρωμαίους πολίτες Ο αριθμός τους ήταν περιορισμένος Ήταν αυστηρές και τυπικές, η παραμικρή απόκλιση συνεπαγόταν την απόρριψη του ένδικου βοηθήματος

Η διαδικασία per formulam Το ήδικτο (edictum) που εκδίδει ο πρίτορας στην αρχή της θητείας του: απαριθμεί τις περιπτώσεις παροχής ένδικης προστασίας Αγωγή (actio) Ένσταση (exceptio) Άρνηση χορήγησης αγωγής του ius civile (interdictio) περιέχει υποδείγματα δικαστικών τύπων (formula)

Διαδικασία per formulam Πιθανώς προέρχεται από την δικαστική επίλυση διαφορών μεταξύ Ρωμαίων και ξένων. Ο Praetor peregrinus επεκτείνει τη δικαστική προστασία, παρέχοντάς ένδικα βοηθήματα ανεξάρτητα από την ιθαγένεια των διαδίκων H Lex Aebutia (2ος αι. π.Χ.) και η Lex Iulia (17 π.Χ.) ρυθμίζουν τη διαδικασία per formulam αντικαθιστώντας τη διαδικασία των legis actiones (αγωγών εκ του νόμου)

Η δίκη στη διαδικασία per formulam Ο πραίτορας κλητεύει τον εναγόμενο Α΄ φάση: ενώπιον του πραίτορα (in iure) Ο ενάγων ζητά συγκεκριμένη αγωγή (actio) Ο πραίτορας εξετάζει τους διαδίκους Κρίνει ότι η υπόθεση μπορεί να εκδικαστεί με μία από τις actiones που περιλαμβάνονται στο album του Καταρτίζει τη formula με την οποία παραπέμπει την υπόθεση σε δικαστή, δίνοντάς του εντολή να δικάσει και ορίζοντας την καταδίκη ή μη του εναγομένου Β΄ φάση: ενώπιον του δικαστή (apud iudicem) Ο δικαστής (iudex – ιδιώτης επιλεγμένος από τους διαδίκους) δικάζει σύμφωνα με τη formula

Παράδειγμα μιας formula [Διορισμός δικαστή:] Δικαστής θα είναι ο Γάιος. [Αιτητικό]: Εφ’ όσον αποδειχθεί ότι το επίδικο ακίνητο ανήκει στον Aulus, ενάγοντα σύμφωνα με το νόμο. [Ρήτρα διαιτησίας] και αν το παραπάνω ακίνητο δεν αποδοθεί στον ενάγοντα Aulus σύμφωνα με τη διαιτητική σου απόφαση, [Διατακτικό] Καταδίκασε, δικαστή, τον εναγόμενο Numerius να καταβάλει στον ενάγοντα Aulus χρηματικό ποσό ίσο προς την αξία του (επίδικου) πράγματος ειδεμή, απάλλαξέ τον. [Nominatio] Gaius iudex esto. [Intentio] Si paret fundum Capenatem, quo de agitur, ex iure Quritium Auli Agere esse. [ Clausula arbitraria] neque is fundus arbitrio tuo Aulu Agerio restituetur. [ Condemnatio:] quanti ea res erit, tantam pecuniam, iudex, Numerium Negidium Aulo Agerio condemna; si non paret absolve.

Ποινικά δικαστήρια 1. Από τον Δωδεκάδελτο μέχρι τέλη 2ου αι. π.Χ.: Λοχίτις συνέλευση – φυλέτις συνέλευση 2. Από τα τέλη του 2ου αι. π.Χ. μέχρι τον 2ο μ.Χ.: Διαρκή εξειδικευμένα δικαστήρια (quaestiones) από ορκωτούς δικαστές 3. Από την αρχή της Ηγεμονίας: Έκτακτη διαγνωστική διαδικασία (Cognitio extra ordinem)

1α. Ποινικές δίκες στις συνελεύσεις (πρωτόδικα) Δωδεκάδελτος νόμος, 450 π.Χ.: Δίκες σε πρώτο βαθμό: Φόνος και άλλα εγκλήματα κοινού ποινικού δικαίου τιμωρούμενα με θανατική ποινή: Οι ταμίες διεξάγουν προανάκριση, εισάγουν την υπόθεση, ανακοινώνουν κρίση Η Λοχίτιδα συνέλευση ψηφίζει καταδίκη ή αθώωση Εσχάτη προδοσία (perduellio): Οι δήμαρχοι διεξάγουν προανάκριση, απαγγέλλουν κατηγορία, εισηγούνται κρίση Ποινικά αδικήματα τιμωρούμενα με πρόστιμο: Οι δήμαρχοι ή οι αγορανόμοι διεξάγουν προανάκριση, εισηγούνται κρίση

1β. Ποινικές δίκες στις συνελεύσεις (κατόπιν προσφυγής στο λαό) Βαλέριοι – Οράτιοι νόμοι: προσφυγή στο λαό κατά της εξουσίας καταναγκασμού των αρχόντων Βαλέριοι – Οράτιοι νόμοι, 449 π.Χ.: Ο ύπατος επιβάλλει ποινή ασκώντας την εξουσία καταναγκασμού (coercitio) Ο δήμαρχος ασκεί αρνησικυρία (veto) κατά της ποινής με την προσφυγή στο λαό (provocatio ad populum) Η υπόθεση κρίνεται από τη λοχίτιδα συνέλευση Βαλέριοι – Οράτιοι νόμοι, 300 π.Χ.: Αυτόματη αναστολή της υπατικής τιμωρίας Απευθείας προσφυγή στη λοχίοτιδα συνέλευση από τον πολίτη, χωρίς μεσολάβηση του δημάρχου

2. Ποινικές δίκες στα διαρκή δικαστήρια Το 130 π.Χ. συστήνονται τα πρώτα διαρκή εξειδικευμένα δικαστήρια (quaestiones perpetuae) Το κάθε ένα αφορά συγκεκριμένο έγκλημα Αποτελούνται από ορκωτούς δικαστές Οι δικαστές λαμβάνονται από κατάλογο συγκλητικών - ιππέων Προεδρεύει πραίτορας Το 17 π.Χ. ο Αύγουστος με την Lex Iulia αναμορφώνει τα διαρκή δικαστήρια Προστίθενται δύο νέα (μοιχείας, επισιτισμού) Υπάρχουν μέχρι τον 2ο αι. μ.Χ., αλλά ήδη από τις αρχές της Ηγεμονίας υποκαθίστανται από την έκτακτη διαγνωστική διαδικασία

3. Ποινική διαδικασία extra ordinem Η έκτακτη διαγνωστική διαδικασία (Cognitio extra ordinem) εμφανίζεται από την αρχή της Ηγεμονίας Επικεφαλής της είναι ο Αυτοκράτορας Δικάζει αυτοπροσώπως Παραπέμπει σε υπαλλήλους του με μόνιμη εξουσία Στη Ρώμη: οι 4 έπαρχοι Στις Επαρχίες: Legati και Procuratores Παράλληλη δικαστική αρμοδιότητα της Συγκλήτου Εγκλήματα κατά του κράτους και του Ηγεμόνα (maiestas) Εγκλήματα διοικητών των επαρχιών (repetundae) Ο Ηγεμόνας μετέχει και εκφράζει πρώτος τη γνώμη του

Αποτελέσματα του νέου συστήματος της Έκτακτης Διαγνωστικής Διαδικασίας Ιεράρχηση δικαστηρίων Ανώτατο δικαστήριο: αυτοκράτορας - έπαρχος του πραιτορίου - αυτοκρατορικό συμβούλιο Δημιουργία β΄ βαθμού δικαιοδοσίας (έφεση) Δημιουργία δικαστών-υπαλλήλων Όχι πλέον πολίτες-δικαστές Οι δικαστές-υπάλληλοι επιλέγονται από τον αυτοκράτορα Μεγαλύτερη ευχέρεια των δικαστών στον καθορισμό ποινής Διαφορετικές ποινές για ανώτερες τάξεις (honestiores) και κατώτερες (humiliores)