Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία Ενότητα 8: Ρητορική Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας 

Ρητορική Το Βυζάντιο καλλιεργεί το επιδεικτικό είδος Λόγια γλώσσα Η ρητορική διδάσκεται στα σχολεία Η ρητορική επηρεάζει όλα τα λογοτεχνικά είδη Απαραίτητη τους υπαλλήλους του κράτους Απαραίτητη στην Εκκλησία

Θεωρία Ρητορικής Θεωρητικοί της ύστερης Αρχαιότητας Ερμογένης, 2ος-3ος αι. (5 βιβλία: Προγυμνάσματα, Περί στάσεων, Περί Ευρέσεως, Περί ιδεών, Περί μεθόδου δεινότητας) Αυθόνιος (Προγυμνάσματα) Μένανδρος, αρχές 4ου αι (Περί επιδεικτικών)

Hermogenes, Progymnasmata Περὶ μύθου.   Τὸν μῦθον πρῶτον ἀξιοῦσι προσάγειν τοῖς νέοις, διότι  τὰς ψυχὰς αὐτῶν πρὸς τὸ βέλτιον ῥυθμίζειν δύναται·ἔτι οὖν αὐτοὺς ἁπαλοὺς ὄντας ἀξιοῦσι πλάττειν. Φαίνονται δὲ τούτῳ χρησάμενοι καὶ οἱ ἀρχαῖοι, Ἡσίοδος μὲν τὸν τῆς ἀηδόνος εἰπών, Ἀρχίλοχος δὲ τὸν τῆς ἀλώπεκος. Ὀνομάζονται δὲ ἀπὸ τῶν εὑρόντων οἳ μὲν Κύπριοι, οἳ δὲ Λιβυκοί, οἳ δὲ Συβαριτικοί· πάντες δὲ κοινῶς Αἰσώπειοι λέγονται, διότι τοῖς μύθοις Αἴσωπος ἐχρῆτο πρὸς τὰς συνουσίας.

Hermogenes, Progymnasmata [2] Ὑπογραφὴν δέ τινα τοιαύτην ἀποδιδόασιν αὐτοῦ· ψευδῆ μὲν αὐτὸν ἀξιοῦσιν εἶναι, πάντως δὲ χρήσιμον πρός τι τῶν ἐν τῷ βίῳ· ἔτι δὲ καὶ πιθανὸν εἶναι βούλονται. πῶς δ’ ἂν γένοιτο πιθανός; ἂν τὰ προσήκοντα πράγματα τοῖς προσώποις ἀποδιδῶμεν. οἷον περὶ κάλλους τις ἀγωνίζεται· ταὼς οὗτος ὑποκείσθω. δεῖ τινι σοφόν τι περιτεθῆναι· ἀλώπηξ ἐνταῦθα. μιμούμενοι τὰ τῶν ἀνθρώπων πράγματα· ἐνταῦθα οἱ πίθηκοι. Χρὴ δὲ αὐτοὺς ποτὲ μὲν ἐκτείνειν, ποτὲ δὲ συστέλλειν. πῶς δ’ ἂν τοῦτο γένοιτο; εἰ νῦν μὲν αὐτὸν ψιλὸν λέγοιμεν κατὰ ἀφήγησιν, νῦν δὲ λόγους πλάττοιμεν τῶν δεδομένων προσώπων· οἷον, ἵνα σοι καὶ ἐπὶ παραδείγματος γένηται φανερόν, ‘οἱ πίθηκοι συνελθόντες ἐβουλεύοντο περὶ τοῦ χρῆναι πόλιν οἰκίζειν· καὶ ἐπειδὴ ἔδοξεν αὐτοῖς, ἤμελλον ἅπτεσθαι τοῦ ἔργου. γέρων οὖν πίθηκος ἐπέσχεν αὐτοὺς εἰπών, ὅτι ῥᾷον ἁλώσονται περιβόλων ἐντὸς ἀποληφθέντες’. οὕτως ἂν συντέμοις

Hermogenes, Progymnasmata [3] εἰ δὲ ἐκτείνειν βούλοιο, ταύτῃ πρόαγε· ‘οἱ πίθηκοι συνελθόντες ἐβουλεύοντο περὶ πόλεως οἰκισμοῦ. καὶ δή τις παρελθὼν ἐδημηγόρησεν, ὅτι χρὴ καὶ αὐτοὺς πόλιν ἔχειν· ὁρᾶτε γάρ, φησίν, ὡς εὐδαίμονες διὰ τοῦτο οἱ ἄνθρωποι· καὶ οἶκον ἔχει ἕκαστος αὐτῶν καὶ εἰς ἐκκλησίαν οἱ σύμπαντες καὶ εἰς θέατρον ἀναβαίνοντες τέρπουσι τὰς ψυχὰς αὐτῶν θεάμασί τε καὶ ἀκούσμασι παντοδαποῖς’, καὶ οὕτω πρόαγε διατρίβων καὶ λέγων, ὅτι καὶ τὸ ψήφισμα ἐγέγραπτο, καὶ λόγον πλάττε καὶ παρὰ τοῦ γέροντος πιθήκου. Καὶ ταῦτα μὲν ταύτῃ. Τὴν δὲ ἀπαγγελίαν βούλονται περιόδων ἀλλοτρίαν εἶναι γλυκύτητος ἐγγύς. Ὁ δὲ λόγος ὁ τὴν ὠφέλειαν δεικνὺς τὴν ἀπὸ τοῦ μύθου ποτὲ μὲν προταχθήσεται, ποτὲ δὲ ὑποταχθήσεται. Φαίνονται δὲ καὶ οἱ ῥήτορες αὐτῷ χρησάμενοι ἀντὶ παραδείγματος. (εκδ. H. Rabe, Hermogenis opera. Leipzig 1913, 1-4).

Προγυμνάσματα Μύθος (Βασιλάκη: Λύκος και βοσκός) Διήγημα (Λιβανίου: Περί Δανάης) Χρεία (Λιβανίου: Ἀλέξανδρος ἐρωτηθεὶς παρά τινος ποῦ ἂν ἔχοι τοὺς θησαυροὺς τοὺς φίλους ὑπέδειξεν) Γνώμη (Λιβανίου: Οὐ χρὴ παννύχιον εὕδειν βουληφόρον ἄνδρα) Ανασκευή - Κατασκευή (Λιβανίου: Ὅτι εἰκότα τὰ κατὰ τὴν Ἀχιλλέως ὀργήν) Κοινός τόπος (Λιβανίου: Κατά προδότου) Εγκώμιο - Ψόγος (Λιβανίου: Εγκώμιο Διομήδους ή Ψόγος Αχιλλέως) Σύγκρισις (Λιβανίου: Σύγκρισις Αχιλλέως - Διομήδους) Ηθοποιία (Λιβανίου: Τίνας ἂν εἴποι λόγους Μήδεια μέλλουσα ἀποσφάττειν τοὺς ἑαυτῆς παῖδας; ) Έκφρασις (Λιβανίου: Έκφρασις ἔαρος) Θέσις (Λιβανίου: Εἰ γαμητέον) Νόμου εισφορά (Αφθονίου: Κατηγορία νόμου τοῦ κελεύοντος ἐπ’ αὐτοφώρῳ τὸν μοιχὸν κτείνεσθαι)

Ρητορική εκπαίδευση Declamationes: Υποδείγματα ρητορικών λόγων για εκπαιδευτικούς σκοπούς (συχνά θέματα εξωπραγματικά). Συγγραφείς - Ρητοροδιδάσκαλοι Πρώιμη Περίοδος: Λιβάνιος, Iμέριος, Προκόπιος Γάζης, Xορίκιος. Παλαιολόγειοι Χρόνοι: Γρηγόριος Kύπριος (πατριάρχης), Γεώργιος Παχυμέρης, Nικηφόρος Γρηγοράς.

Ρητορικά Είδη Εγκώμια Επιτάφιοι – Μονωδίες – Παρηγορητικοί λόγοι (Θρηνητικοί λόγοι) Ευκαιριακοί λόγοι (προσφωνητικοί, επιβατήριοι και προπεμπτικοί, πρεσβευτικοί, επιθαλάμιοι, γενεθλιακοί, ευχαριστήριοι, κ.α) Εκφράσεις (περιγραφές) Κάτοπτρα Ηγεμόνος Αυτοβιογραφίες

Εγκώμιο Βασικό σχήμα θεματικού περιεχομένου Προοίμιο: Σπουδαιότητα του προσώπου, αναγκαιότητα ο επάξιος ύμνος, αδυναμία του ρήτορος. Κύριο μέρος: Έπαινος πατρίδας, καταγωγής του άρχοντα. Γέννηση, ανατροφή, παιδεία. Εξωτερικό παρουσιαστικό. Έπαινος πράξεων: διάκριση σε έργα πολέμου και έργα ειρήνης. Εγκωμιάζεται με βάση το τετράπτυχο των αρετών ανδρεία, δικαιοσύνη, σοφία, φρόνηση. Oλα τα στοιχεία τονίζονται με συγκρίσεις. Επίλογος: Ευχές για μακροημέρευση, ευημερία και μεταβίβαση της εξουσίας στους απογόνους του. Χαρακτηριστικό γνώρισμα: η υπερβολή (αύξηση) και απόκρυψη των ατελειών ή ελαττωμάτων.

Συγγραφείς Εγκωμίων (ενδεικτικά) Πρώιμη περίοδος: Πατέρες της Εκκλησίας (π.χ. Ευσέβιος Καισαρείας, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Γρηγόριος Νύσσης, Ιωάννης Χρυσόστομος, Λιβάνιος, Θεμίστιος, Ιμέριος, Προκόπιος Γάζης, Χορίκιος). Μέση Περίοδος: Φώτιος, Αρέθας, Λέων Διάκονος, Μιχαήλ Ψελλός. 12ος αι. Χρυσή εποχή ρητορικής. Πλήθος συγγραφέων (π.χ. Θεόδωρος Πρόδρομος, Μιχαήλ Ιταλικός, Νικηφόρος Βασιλάκης, Νικήτας Χωνιάτης κ.α.). Ύστερη περίοδος: Αυτοκράτωρ Θεόδωρος Β΄Λάσκαρις, Γρηγόριος Κύπριος πατριάρχης, Μανουήλ Ολόβωλος, Θεόδωρος Μετοχίτης, Ιωάννης Χορτασμένος, κ.α..

Μιχαήλ Ιταλικός Λόγος στον Μανουήλ Κομνηνό Νῦν εἴπερ ποτέ, κράτιστε βασιλεῦ, Θεὸς τὴν βασιλείαν Ῥωμαίοις ἀνενεώσατο καί, τοῦτο δὴ τὸ τοῦ Ὁμηρι-κοῦ Φοίνικος, γῆρας ἀποξύσας, τέθεικεν ἡβῶσάν τε καὶ νεάζουσαν. Ὁρῶ δὲ ταύτην οὐ πορφύρᾳ καὶ πεδίλοις μᾶλλον ἐγκαλλωπιζομένην, οὐδὲ σεμνυνο-μένην χρυσέῳ καὶ λιθοκολλήτῳ στεφάνῳ καὶ χλαμύ-δι βασιλικῇ περὶ τὸ στῆθος ἐμπορπουμένην· ταῦτα γὰρ σύμβολα βασιλείας, οὐ βασιλεία, καὶ τούτοις καὶ πόρρωθεν τὸν βασιλέα σημαινόμεθα ὅτι βασιλεὺς πάρεστιν, ὥσπερ ταῖς ἐξαλλομέναις ἀκτῖσι τὸν ἥλιον. Νεότης δὲ μετ’ ἀρετῆς καὶ φρονήματος εὐγενοῦς κόσμος βασιλείας ἐπιτερπέστερος· τάς τε γὰρ πράξεις ῥωμαλεώτερον ἀποδίδωσι καὶ τὰς τῆς ζωῆς ἐλπίδας οὐχ ὑποτέμνεται, ἀλλὰ θαρρεῖ τὸ βασιλευόμενον καὶ τῷ νέῳ βασιλεῖ συνακμάζει καὶ τοῖς ἀγαθοῖς ἐπιγάννυται. (έκδ. P. Gautier, Michel Italikos Lettres et Discours, Paris 1972, 276).

Θρηνητικοί Λόγοι, Επιτάφιοι -Μονωδίες – Παρηγορητικοί Λόγοι Εγκώμια με την ευκαιρία του θανάτου ενός προσώπου. Περιλαμβάνονται όλα τα συστατικά του εγκωμίου, ανάμικτα με θρήνο. Ανάλογα με τη χρονική απόσταση από τη στιγμή του θανάτου ο επιτάφιος λόγος κλίνει περισσότερο ή λιγότερο προς το Εγκώμιο. Διαίρεση θεμάτων σε τρεις χρονικές βαθμίδες: παρόν (το γεγονός του θανάτου), παρελθόν (τι ήταν ο νεκρός), μέλλον (οι εναπομείναντες). Αναφέρεται ο τρόπος του θανάτου, η ταφή και επιχειρήματα για την παρηγοριά (παραμυθία) των συγγενών και φίλων. H διαφορά μεταξύ των τριών ειδών βρίσκεται στο μέγεθος του θρήνου, (εντονότερος στη μονωδία), ή στα στοιχεία παραμυθίας (εκτενέστερα στον παρηγορητικό). Στην πράξη οι Bυζαντινοί δεν διέκριναν τις μονωδίες από τους επιταφίους. Θρήνοι και για καταστροφές πόλεων.

Συγγραφείς Θρηνητικών Λόγων Πρώιμη περίοδος: Λιβάνιος, Θεμίστιος, Ιμέριος, Χορίκιος, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Γρηγόριος Νύσσης (χριστιανική προσέγγιση του θανάτου). Μέση περίοδος: Μιχαήλ Ψελλός (για πατριάρχες, αλλά και για την κόρη του Στυλιανή). Οι περισσότεροι ρήτορες του 12ου αι.. Ύστερη περίοδος: Θεόδωρος Μετοχίτης, Νικηφόρος Γρηγοράς, Μανουήλ Β΄Παλαιολόγος.

Κάτοπτρο Ηγεμόνος Συμβουλευτικός Λόγος που προβάλλει το πρότυπο του ιδανικού ηγεμόνα. Συγγραφείς Κατόπτρων: Πρώιμη εποχή: Συνέσιος Κυρρήνης, Περί βασιλείας (στον Αρκάδιο), Αγαπητός (στον Ιουστινιανό). Μέση εποχή: Φωτίου. Παραινετικά κεφάλαια (στον Λέοντα Στ΄), Θεοφύλακτος Αχρίδος (στον Κωνσταντίνο Δούκα). Ιδιαίτερη περίπτωση το Στρατηγικό του Κεκαυμένου. ‘Ύστερη εποχή: Νικηφόρος Βλεμμύδης (στον Θεόδωρο Β΄Λάσκαρι), Μανουήλ Β΄Παλαιολόγος (στον Ιωάννη Η΄), Θωμάς Μάγιστρος (στον Ανδρόνικο Β΄).

Αυτοβιογραφία Λίγα τα αυτοβιογραφικά έργα σε πεζό λόγο (περισσότερα τα ποιήματα) Πρώιμη εποχή: Λιβάνιος Ύστερη εποχή: Νικηφόρος Βλεμμύδης, Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγος (αυτοκράτωρ), Γρηγόριος Κύπριος (πατριάρχης)

Τέλος Ενότητας

Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση διαθέσιμη εδώ http://eclass.uoa.gr/courses/PHIL621/

Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Μαρίνα Λουκάκη 2015. Μαρίνα Λουκάκη. «Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Ενότητα 8: Ρητορική». Έκδοση: 1.0. Αθήνα 2015. Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση: http://opencourses.uoa.gr/courses/PHIL2/

Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/4.0/ Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει: το Σημείωμα Αναφοράς το Σημείωμα Αδειοδότησης τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.