Βυζαντινή Ορθόδοξη Αγιογραφία Μια ιερή τέχνη

Τέχνη - Μορφές Η τέχνη γεννήθηκε από την βασική ανάγκη του ανθρώπου να εκφραστεί, προσπαθώντας έτσι να ερμηνεύσει τα θρησκευτικά, κοινωνικά, πολιτικά και αισθητικά ερεθίσματα που δεχόταν. Οι μορφές της τέχνης διακρίνονται σε πλαστικές (εικαστικές) ή τέχνες του χώρου (ζωγραφική, γλυπτική, αρχιτεκτονική) και σε ακουστικές ή τέχνες του χρόνου (μουσική, ποίηση, θέατρο, κινηματογράφος).

Τέχνη - Στόχος Η τέχνη δημιουργείται από τον άνθρωπο για τον άνθρωπο. Παίρνει τα ερεθίσματά της από τις εκδηλώσεις της ζωής, αλλά και της φύσης. Η τεχνοτροπία, το θεματολόγιο, η μορφή, τα υλικά αλλάζουν από εποχή σε εποχή, από λαό σε λαό και προσαρμόζονται στις δυνατότητες, στην προβληματική και στις προοπτικές του εκάστοτε πολιτισμού. Ο στόχος όμως και το μήνυμα είναι πάντα ο ίδιος ο άνθρωπος.

Εικόνα – Ένα ιερό λειτουργικό σκεύος Η εικόνα δεν είναι απλό έργο τέχνης ή θρησκευτικός πίνακας, αλλά ένα ιερό λειτουργικό σκεύος. Η εικόνα βοηθά την μνήμη να αναπλάσει παλαιά γεγονότα ή πρόσωπα, και δημιουργεί μια αίσθηση παρουσίας. Φέρνει τον πιστό σε προσωπική σχέση και επαφή με την υπόσταση του εικονιζόμενου αγίου. Οι θείες εικόνες μιλούν στις καρδιές των ανθρώπων για να μπορέσουν να επικοινωνήσουν με τον Θεό και τους αγίους Του.

Η πρώτη εικόνα Η εκκλησιαστική παράδοση αναφέρει ότι η πρώτη εικόνα , με την έννοια της αναπαραστάσεως, έγινε από τον ίδιο τον Κύριο και μάλιστα αχειροποίητη. Είναι γνωστή ως το Άγιο Μανδήλιο. Αντίγραφο - Βατικανό 17ος αιώνας

Άγιο Μανδήλιο - Ιστορία Ο Aύγαρος, βασιλιάς στην Έδεσσα της Μεσοποταμίας, υπέφερε από λέπρα. Έγραψε, λοιπόν στον Κύριο επιστολή, με την οποία τον παρακαλούσε να έρθει στην Έδεσσα για να τον θεραπεύσει. Την επιστολή έφερε στην Παλαιστίνη ο υπηρέτης του Ανανίας. Αυτός προσπάθησε και να ζωγραφίσει τον Κύριο, χωρίς όμως να το κατορθώσει. Ο Κύριος που αντιλήφθηκε την προσπάθεια του Ανανία, ζήτησε νερό για να πλυθεί και σκούπισε το πρόσωπό Του με ένα μαντήλι. Η θεία μορφή του Κυρίου αποτυπώθηκε θαυματουργικά. Αντίγραφο Γένοβας. Παλαιολόγειας εποχής

Κύπρος, Κάτω Λεύκαρα. Αρχάγγελος Μιχαήλ 12ος αι.

Ευαγγελιστής Λουκάς – Πρώτος Αγιογράφος Η παράδοση μας αναφέρει ως πρώτο αγιογράφο τον Ευαγγελιστή Λουκά. Ο Ευαγγελιστής πρώτος ζωγράφισε τρεις εικόνες- από κερί, μαστίχα και χρώματα- της Παναγίας που κρατάει στην αγκαλιά της τον Χριστό. Από αυτές τις εικόνες, η μία βρίσκεται στην Πελοπόννησο στην Μονή του Μεγάλου Σπηλαίου.

Πρωτοχριστιανική περίοδος (30μ.Χ. – 325μ.Χ) Στους πρώτους αιώνες του Χριστιανισμού, την πρωτοχριστιανική περίοδο, υπήρχε η λεγόμενη αρχαϊκή εικονογραφία, που είχε συμβολικό χαρακτήρα και είναι γνωστή ως η τέχνη των κατακομβών. Ο σκοπός της τέχνης αυτής είναι καθαρά διδακτικός. Χρησιμοποιήθηκαν σύμβολα όπως το καράβι, το ψάρι, η ελιά, η άγκυρα, η άμπελος κ.α. Οι τοιχογραφίες αυτής της περιόδου είναι βασικά άτεχνες. Έχουν περισσότερο θρησκευτική παρά καλλιτεχνική σημασία. Ευαγγελισμός. Κατακόμβες Αγίας Πρισκίλλας, Ρώμη 2ος-3ος αι.

Παλαιοχριστιανική περίοδος (4ος-7ος αι. μ.Χ.) Στην παλαιοχριστιανική περίοδο, μετά την παύση των διωγμών, άρχισαν να χρησιμοποιούν ζωγραφικές απεικονίσεις αγίων μορφών και παραστάσεις από την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη. Στην περίοδο αυτή έχουμε και τη χρήση ψηφιδωτών - μωσαϊκών. Παντοκράτορας – Σινά 6ος αι.

Εικονομαχία (726 – 842μ.Χ.) Κατά το μεγαλύτερο μέρος του 8ου και το πρώτο μισό του 9ου αιώνα είχαμε τα χρόνια της Εικονομαχίας, της διαμάχης που ξέσπασε στη Βυζαντινή Αυτοκρατορία σχετικά με τη λατρεία των χριστιανικών εικόνων και διαίρεσε τους κατοίκους σε Εικονομάχους και Εικονολάτρες. Η καταδίκη των εικόνων και εν γένει των ανθρωπομορφικών παραστάσεων, επανέφερε τον πρωτοχριστιανικό διάκοσμο των ναών (διακοσμητικά μοτίβα, ιδίως από το ζωικό και φυτικό κόσμο). Ο σάλος της εικονομαχίας έληξε οριστικά με την Σύνοδο του 843 μ.Χ , στην Κωνσταντινούπολη, όταν βασίλευε η Αγία Θεοδώρα. Η Σύνοδος αποφάσισε την αναστήλωση των αγίων εικόνων και θέσπισε την Κυριακή της Ορθοδοξίας. (πρώτη Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστής) Άγιος Αρτέμιος – Σαγκρί Νάξος 9ος αι. (λουλούδια και γεωμετρικά σχήματα)

Μακεδόνες και Κομνηνοί Στην περίοδο των Μακεδόνων και Κομνηνών έχουμε την αναγέννηση της ορθόδοξης αγιογραφίας με την κατεύθυνση της εκκλησίας. Τα θέματα ιστορούνται σε καθορισμένη θέση στο ναό, κάτι το οποίο θα γίνει πλέον κανόνας στη βυζαντινή αγιογραφία. Στην περίοδο αυτή αναμειγνύονται στοιχεία αρχαία και νέα και εναρμονίζεται η παράδοση με την σύγχρονη τέχνη. Η Μακεδονική Δυναστεία ήταν αυτοκρατορική δυναστεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (867-1057), που κράτησε 190 χρόνια. Ιδρυτής και γενάρχης της δυναστείας ήταν ο αυτοκράτορας Βασίλειος Α'. Η Δυναστεία των Κομνηνών ήταν αυτοκρατορική δυναστεία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (1057-1185), που κράτησε 128 χρόνια. Γενάρχης της Δυναστείας ήταν ο Μανουήλ Κομνηνός και ιδρυτής της Δυναστείας ο Ισαάκιος Α' ο Κομνηνός.

Παλαιολόγοι Η εποχή των Παλαιολόγων θεωρείται ο χρυσός αιώνας της αγιογραφίας. Ο 14ος αιώνας είναι ανθρωποκεντρικός αιώνας. Χαρακτηριστικό λοιπόν αυτής της αναγέννησης έγινε ο βαθύς ανθρωπισμός. Υπάρχει μια στροφή προς τα ανθρώπινα, η αγιογραφία γίνεται πιο αφηγηματική, η τέχνη επιδιώκει να συγκινήσει, να αγγίξει το συναίσθημα. Κυρίως ο Γάλλος μελετητής G. Millet διαίρεσε την παλαιολόγεια ζωγραφική σε δύο «Σχολές», τη «Μακεδονική» και την «Κρητική». Βεβαίως, ο όρος «Σχολές», ο οποίος έχει πλέον επικρατήσει, δεν είναι σωστός. Πρόκειται περισσότερο για δύο διαφορετικά ρεύματα, δύο διαφορετικούς τρόπους προσέγγισης της παλαιολόγειας αγιογραφίας. Η Δυναστεία των Παλαιολόγων ήταν η τελευταία αυτοκρατορική οικογένεια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Γενάρχης της ήταν ο Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος ο οποίος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας το 1261, όταν ανακατέλαβε την Κωνσταντινούπολη και κατέλυσε την Λατινική Αυτοκρατορία η οποία είχε ιδρυθεί μετά την Δ' Σταυροφορία. Η Δυναστεία των Παλαιολόγων διήρκεσε μέχρι τις 29 Μαΐου 1453 και την άλωση της Κωνσταντινούπολης από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, με τελευταίο βυζαντινό αυτοκράτορα των Κωνσταντίνο ΙΑ' Παλαιολόγο.

Μακεδονική Σχολή Η Μακεδονική Σχολή γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, άνθισε κυρίως στην Μακεδονία με κέντρο την Θεσσαλονίκη και πέρασε και στη Σερβία. Η Σχολή αυτή χαρακτηρίζεται για τον ρεαλισμό και την ελευθερία της. Έχει ένταση, κίνηση και πλούσια χρωματολογία. Το πρόσωπο και τα ενδύματα είναι πλατειά φωτισμένα, γι' αυτό και την ονομάζουν «πλατειά τεχνοτροπία». Πιο γνωστός εκφραστής της υπήρξε ο Μανουήλ Πανσέληνος. Πρωτάτο Αγίου Όρους Καρυές 1290μ.Χ

Μακεδονική Σχολή

Κρητική Σχολή Από την Κωνσταντινούπολη η τέχνη πέρασε στον Μυστρά κατά τα τέλη του 14ου αιώνα. Εκεί απέκτησε πιο στενό χαρακτήρα και έδωσε την Κρητική Σχολή. Η Σχολή αυτή παραμένει περισσότερο πιστή στον βυζαντινό ιδεαλισμό. Είναι τέχνη συντηρητική, με χαρακτηριστικά τις συγκρατημένες κινήσεις, τη λιτότητα, την ευγένεια των προσώπων και γενικά την προσήλωση στη βυζαντινή παράδοση. Το φως στη στενή τεχνοτροπία είναι λιγοστό και μοιάζει να πηγάζει από κάποιο βάθος, στοιχείο που υποβάλλει στον πιστό βαθιά κατάνυξη. Η γνήσια Κρητική Σχολή διαμορφώθηκε στην Κρήτη - εξ ου και η ονομασία της - μετά το κοσμοϊστορικό γεγονός της πτώσης του Βυζαντίου, τον ΙΕ' αιώνα και στις αρχές του ΙΣΤ' αιώνα. Κυριότερος εκπρόσωπος ο Θεοφάνης ο Κρης, ο οποίος αγιογράφησε στα Μετέωρα και στο Άγιο Όρος. 1547μ.Χ

Κρητική Σχολή

Σύγκριση Δύο Σχολών Μακεδονική Σχολή –Ρεαλισμός Φυσική αναπαράσταση προτύπου Κρητική Σχολή – Ιδεαλισμός Αποτύπωση σταθερής ιδέας που το πρότυπο περιέχει, πνευματικότητας της μορφής

Σύγκριση Δύο Σχολών λιτότητα, ευγένεια, λιγοστό φως πρόσωπο και ενδύματα πλατειά φωτισμένα

16ος – 17ος αι. Ακμή φορητών κρητικών εικόνων Τέλος του 16ου αιώνα και όλον τον 17ο παρατηρείται μεγάλη ακμή των φορητών κρητικών εικόνων, με κυριότερους εκπροσώπους τους: Μιχαήλ Δαμασκηνό, Τζάνε, Λαμπάρδο, Βίκτωρα, Πουλάκη, Μόσκο κ.α., οι οποίοι, όμως, δέχονται, σε μεγάλο βαθμό, στοιχεία από την δυτική ακμάζουσα τέχνη. Μιχαήλ Δαμασκηνός, "Η προσκύνησις των μάγων", Συλλογή Αγ. Αικατερίνης Ηράκλειο, 16ος αι.

18ος – 19ος αι. Λαϊκή τέχνη Τον 18ο και 19ο αιώνα άνθισε η λαϊκή τέχνη, με τα χαρακτηριστικά της να εκφράζουν το πνεύμα της εποχής, δηλαδή τον πόθο για απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό. Κυριότεροι εκφραστές είναι ο Θεόφιλος, ο Γεώργιος Μάρκου, ο Ζωγράφου κ.α. Οι μορφές εικονίζονται με απλά σχήματα, τα χρώματα είναι πιο σκοτεινά και γενικά η ποιότητα είναι υποδεέστερη των προηγούμενων αιώνων. Χατζημιχαήλ Θεόφιλος (1870-1934) -Άγιος Αντώνιος και Αγία Κυριακή

Διονύσιος ο εκ Φουρνά Η βυζαντινή ζωγραφική σχεδόν εξαφανίστηκε και επικράτησε η ζωγραφική της Δύσης μέχρι το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά προσπάθησε στην εποχή του (περίπου το 1700 μ.Χ.) να επαναφέρει τη βυζαντινή τέχνη, αλλά η προσπάθειά του δεν έφερε καρπούς, διότι το ρεύμα πλέον οδηγούσε στη Δύση. Ακόμη και στο Άγιο Όρος χρησιμοποιούσαν την δυτική τεχνοτροπία. Ο Διονύσιος ο εκ Φουρνά ήταν ιερομόναχος από τον Φουρνά Ευρυτανίας, γνωστός αγιογράφος και συγγραφέας του έργου Ερμηνεία της ζωγραφικής τέχνης και αι κύριαι πηγαί αυτής, το οποίο έγινε βασικό εγκόλπιο των Ελλήνων και των ξένων αγιογράφων για τη συνέχιση, τη διάδοση και την αναγέννηση της βυζαντινής αγιογραφικής τέχνης από τις αρχές του 18ου αιώνα και εξής.

Φώτης Κόντογλου Η βυζαντινή ζωγραφική σχεδόν εξαφανίστηκε και επικράτησε η ζωγραφική της Δύσης μέχρι το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Μόλις το 1940-1950 ο Φώτης Κόντογλου μετά από υπεράνθρωπους αγώνες κατάφερε να ξαναφέρει στο φως την τέχνη της βυζαντινής αγιογραφίας και να καλλιεργήσει ένα κλίμα αναβίωσης της ζωγραφικής παράδοσης.

Σύγχρονη Ορθόδοξη Αγιογραφία Κατά τους χρόνους μας η άνθιση των βυζαντινών σπουδών, οι έρευνες για την βυζαντινή τέχνη, τα συνέδρια, δημιούργησαν μια ατμόσφαιρα ευνοϊκή. Οι σύγχρονοι καλλιτέχνες κατέχοντας πλέον την απαραίτητη γνώση, μπορούν και πρέπει να αναδειχθούν οι δημιουργικοί συνεχιστές, της μακραίωνης παράδοσης, που ονομάζεται ορθόδοξη αγιογραφία.

ΕΙΔΗ ΤΗΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ Φορητές εικόνες Τοιχογραφίες Ψηφιδωτά – Μωσαϊκά Μικρογραφίες

Φορητές εικόνες Οι εικόνες εκτελούνται πάνω σε ξύλο και τα χρώματα διαλύονται συνήθως με τον κρόκο του αυγού. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί και άλλη επιφάνεια όπως κεραμίδια, παλαιά ξύλα, υφάσματα, γύψος κ.ά. Στις παλαιοχριστιανικές εικόνες συναντούμε την εγκαυστική τεχνική, η οποία κυρίως αναπτύχθηκε τον 6ο αι. μ.Χ. Στην τεχνική αυτή έχουμε ανάμειξη των χρωμάτων με κερί και θέρμανση της επιφάνειας με πυρακτωμένο σίδηρο. Όταν δεν χρησιμοποιείται το πυρακτωμένο σίδηρο, αλλά απλώνεται το χρωματισμένο κερί πάνω στο ξύλο έχουμε τις λεγόμενες κηρόχυτες εικόνες.

Τεχνική του σμάλτου Σπουδαία υπήρξε στο Βυζάντιο και η τεχνική του σμάλτου. Η εκτέλεση της εικόνας γινόταν πάνω σε μεταλλική επιφάνεια. Με λεπτά σύρματα σχημάτιζαν τα περιγράμματα των μορφών και μεταξύ των συρμάτων έχυναν τα χρώματα του σμάλτου. Σε αυτά, τα λεγόμενα περίκλειστα σμάλτα, ανήκουν εικόνες, εγκόλπια, άγια ποτήρια, λειψανοθήκες και άλλα είδη μικροτεχνίας.

Τοιχογραφίες Στη ζωγραφική πάνω στον τοίχο έχουμε δύο τεχνικές. Πρώτη είναι η νωπογραφία (fresco). Στην τεχνική αυτή ο αγιογράφος ζωγραφίζει πάνω σε φρεσκοσοβαντισμένο τοίχο. Μόνο όσο είναι νωπός ο σοβάς μπορεί να έχει επιτυχία το έργο, διότι αν ο σοβάς ξεραθεί δεν μπορεί να γίνει καμία διόρθωση. Δεύτερη τεχνική είναι η ξηρογραφία. Εδώ έχουμε ανάμειξη των χρωμάτων με μια κολλητική ουσία και ζωγραφίζουμε πάνω σε ξηρό τοίχο. Η Βάπτιση, τοιχογραφία, β΄ μισό 14ου αι., Περίβλεπτος, Μυστράς.

Ψηφιδωτά - Μωσαϊκά Στα ψηφιδωτά αντί για χρώματα χρησιμοποιούσαν μικρές ψηφίδες από μάρμαρο, πέτρες, φίλντισι, υαλόμαζα χρωματισμένη. Ονομάστηκαν και μωσαϊκά διότι με ψηφιδωτά διακοσμούσαν τα τοιχώματα των σπηλαίων που ήταν αφιερωμένα στις Μούσες. Ψηφιδωτό στον Ιερό Ναό της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης με τους Αυτοκράτορες Μέγα Κωνσταντίνο και Ιουστινιανό, να προσφέρουν στη Θεοτόκο ο πρώτος την Πόλη και ο δεύτερος την Αγια-Σοφιά Θεοτόκος Γλυκοφιλούσα («Η Επίσκεψις») Τέλη 13ου αι. Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο

Μικρογραφίες Η μικρογραφία ή μινιατούρα χρησιμοποιήθηκε κυρίως για την διακόσμηση των χειρογράφων. Τα χειρόγραφα είναι συνήθως από περγαμηνή και ονομάζονται ιστορημένα χειρόγραφα.