Οστρακισμός Μέρος Β’ : η Αθήνα της πρώιμης Δημοκρατίας. Τοπογραφία

Χρονολογικός ορίζοντας 514: Δολοφονία του Ιππάρχου 510: κατάλυση της τυραννίδας 508/507: μεταρρύθμιση του Κλεισθένη. Εκδίωξη των Αλκμαιωνιδών και 700 Αθηναίων από τους Σπαρτιάτες. Ο δήμος παίρνει τα όπλα και εγκαθιδρύει τη δημοκρατία. Νίκες κατά των Βοιωτών και των Ευβοέων 500: ο χώρος στα δυτικά της Ακρόπολης γίνεται το νέο διοικητικό κέντρο της πόλης 496: επώνυμος άρχων ο Ίππαρχος, εγγονός του Πεισιστράτου 490: μάχη του Μαραθώνα. 487: πρώτη εφαρμογή του οστρακισμού – το αξίωμα του επωνύμου άρχοντος με κλήρωση : πρώτη και δεύτερη εισβολή των Περσών και κατάληψη της Αθήνας : αρχή του Περικλή : Πελοποννησιακός Πόλεμος 416: τελευταία εφαρμογή του οστρακισμού

Αττική του Κλεισθένη

Φυλές, Δήμοι, Τριττύες [Αριστοτέλης], Αθ. Πολιτεία, 21: «αρχικά κατένειμε τους Αθηναίους σε 10 φυλές, αντί των προηγούμενων τεσσάρων» …«Στη βουλή τοποθέτησε 500 αντί των προηγούμενων 400 βουλευτών, 50 από κάθε φυλή» … «μοίρασε την επικράτεια κατά δήμους σε 30 τμήματα, δέκα στο άστυ, δέκα στην παραλία και δέκα στα μεσόγεια, και τα ονόμασε τριττύες». «Κάθε φυλή περιελάμβανε τρεις τριττύες, μία από την κάθε περιοχή» (άστυ, παραλία, μεσόγεια). Οι τριττύες αποτελούνταν από 1 ως 9 δήμους, ανάλογα με το μέγεθος. Με βάση το μέγεθος καθορίζονταν και ο αριθμός των βουλευτών ανά δήμο. Περίπου 100 δήμοι έχουν εντοπιστεί από τους συνολικά 139. Εδάφη που αποκτήθηκαν μετά το 508/507 δεν εντάχθηκαν στο σύστημα των φυλών – δήμων – τριττυών (π.Χ. Σαλαμίνα, Ωρωπός)

Μνημείο των Επωνύμων Ηρώων

Διαίρεση της Αττικής σε φυλές, τριττύες, δημους

Η Αθήνα τον 5 ο αιώνα π.Χ.

Η Αθήνα (εποχή Αδριανού)

Η Αγορά της Αθήνας κατά το 500 π.Χ.

Κτίριο F: η οικία των τυράννων

Η δημοκρατία αποφασίζει να ιδιοποιηθεί το χώρο που συμβολικά σχετίζεται με την τυραννία Πριν το 510, τα μόνα δημόσια κτίρια στην περιοχή της Αγοράς είναι το κτίριο F και τα διπλανά κτίσματα (μετά το 550 π.Χ.), η νοτιοανατολική κρήνη (520 π.Χ.) και ο βωμός των 12 θεών (522/521 π.Χ.). Το κυρίως διοικητικό κέντρο (παλαιά Αγορά) βρίσκεται στα ΝΑ της Ακρόπολης, στην περιοχή που σήμερα καλύπτεται από τα Αναφιώτικα και από οικίες. Περιελάμβανε το Πρυτανείον, το Ανακείον, το Βουζύγιον, το Βουκολείον, το Επιλύκειον, το Βασίλειον και αργότερα το Θησείον Το πρυτανείο έχει πρόσφατα εντοπιστεί στο χώρο πέριξ του ναού της Αγ. Αικατερίνης στην Πλάκα

Η Αγορά τον ύστερο 5 ο αι. π.Χ.

Το πιο φιλόδοξο οικοδομικό πρόγραμμα στην ως τότε ιστορία της πόλης Παλαιό Βουλευτήριο: π.Χ. Αναδόμηση του κτιρίου F και σύνδεσή του με το Βουλευτήριον: 500 π.Χ. Μητρώον: 500 π.Χ. περίπου Βασίλειος Στοά: π.Χ. Μεταφορά του λίθου όπου έπαιρναν τον όρκο τους οι άρχοντες: 500 π.Χ. Βωμός της Αφροδίτης: 500 π.Χ. Εσχάρα (εστία της πόλης): 500 π.Χ. Αιάκειον: π.Χ. Μεγάλος Αγωγός: 500 π.Χ. Πνύκα: 500 π.Χ.; Ικρία και ορχήστρα μεταφέρονται στο ιερό του Διονύσου στις αρχές του 5 ου αι.

Η δυτική πλευρά της Αγοράς, 300

Νότια Κλιτύς της Ακρόπολης

Νότια Κλιτύ της Ακρόπολης Ανέγερση του θεάτρου του Διονύσου: μετά το 500 π.Χ. Ανέγερση του πρώτου ναού του Διονύσου: μετά το 500 π.Χ. Μεταφορά των θεατρικών παραστάσεων από την Αγορά, μετά την κατάρρευση των ικρίων ( π.Χ.)

Νότια Κλιτύς της Ακρόπολης

Ακρόπολις, 480 π.Χ.

Ακρόπολις Αρχαίος ναός της Αθηνάς: 510 π.Χ. ; Κτίριο Β: π.Χ. Δεξαμενή: π.Χ. Μεγάλo πλακόστρωτo προαύλιο με σκαλοπάτια για την παρακολούθηση τελετών : 500 π.Χ. Ελευσίνειον: π.Χ. Προ-Παρθενών: μετά το 490 π.Χ. Νίκη του Καλλιμάχου: μετά το 490 π.Χ. Παλαιά Προπύλαια: π.Χ. Τείχη:

Ακρόπολις, 480 π.Χ.

Ανακεφαλαίωση Η δημοκρατία ιδιοποιείται την Αγορά, που είχαν προηγουμένως διαμορφώσει οι Πεισιστρατίδες σε δημόσιο χώρο Ένα μεγάλο οικοδομικό πρόγραμμα που περιλαμβάνει την δημιουργία μιας νέας Αγοράς, την ανέγερση νέων ναών και κτισμάτων στην Ακρόπολη και τη δημιουργία του πρώτου μόνιμου θεάτρου

Βιβλιογραφία Anderson, The Athenian Experiment. Building an Imagined Political Community in Ancient Attica, Ann Arbor Coulson, W.D. κ.α. (επιμ.), The Archaeology of Athens and Attica under the Democracy, Οξφόρδη Hurwit, J.M., The Athenian Acropolis, Κέιμπριτζ Trail, J.S., The Political Organisation of Attica, Hesperia Supplement XIV, New Jersey 1975.

Οστρακισμός Μέρος Β’ :Τι μας διδάσκουν τα όστρακα;

Κύλικα του : οστρακοφορία:μοναδικό τεκμήριο ψηφοφορίας

Μυθική ψηφοφορία για τα όπλα του Αχιλλέα

Ψηφοφορία Σε τόπο που περιφράσσονταν με σκοινί ή με ξύλινα παραπέτα (περισχοίνισμα), όπου ανοίγονταν 10 είσοδοι Πιθανόν στα ΝΔ της Αγοράς, όπου υπήρχε χώρος και το έδαφος ήταν σχετικά ομαλό Εισέρχονται κατά φυλές και παρέμεναν ως το τέλος της διαδικασίας Υπεύθυνοι οι 9 άρχοντες Η απόφαση εκτελεστέα εντός 10 ημερών, δεν επηρέαζε τις αστικές υποθέσεις του οστρακισθέντος

Οστρακισμός: τι μας διδάσκουν τα όστρακα; Σήμερα περίπου όστρακα είναι γνωστά 1145 προέρχονται από την Αγορά της Αθήνας 191 από τη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης 9000 περίπου προέρχονται από τον Κεραμεικό της Αθήνας, και συγκεκριμένα από την περιοχή έξω από το Δίπυλο Ελάχιστα έχουν βρεθεί σε άλλες περιοχές (πιθανόν να μη χρησιμοποιήθηκαν τελικά)

Όστρακα της Αγοράς Συνολικά 1145 όστρακα Τα μισά περίπου προέρχονται από την περιοχή του δρόμου στα νοτιοδυτικά, μεταξύ λόφου των Νυμφών και Αρείου Πάγου, όπου είχαν πεταχτεί μετά τη χρήση τους. Ανήκουν στη δεκαετία του 480 π.Χ., πιθανόν στην οστρακοφορία του 482 ή σε μία άγονη ψηφοφορία του 483. Σποραδικά ευρήματα από όλη την περιοχή της Αγοράς περιλαμβάνουν ευρήματα από διάφορες περιόδους.

Όστρακα του Κεραμεικού Προέρχονται από αποθέτες στην περιοχή έξω από το Δίπυλο, εκεί δηλαδή που τελείωνε η πόλις και άρχιζε η εκτεταμένη νεκρόπολη του άστεως. Τα 9000 όστρακα του Κεραμεικού αποτελούν τη μεγαλύτερη συγκέντρωση ενεπίγραφων αντικειμένων που έχουν βρεθεί στον ελλαδικό χώρο και συμπληρώνουν αυτά της Αγοράς. Χρονολογούνται στη δεκαετία του 470: ένα όστρακο αναφέρει τον Μεγακλή Ιπποκράτους που γύρισε από την Ερέτρια (μετά το πέρας των ετών εξορίας από το 486 ως το 480, που ανακλήθηκαν οι εξόριστοι), ένα άλλο τον Μένωνα, «ως ήρχε» (επώνυμο άρχοντα 473/472). Προβλήματα σε σχέση με τον κατάλογο των οστρακισθέντων του Αριστοτέλη Πολλά όστρακα έχει καταδειχθεί ότι ανήκουν στο ίδιο αγγείο, παρέχοντας εξαιρετικά ενδιαφέρουσες πληροφορίες.

Όστρακα από τον Κεραμεικό

Όστρακα της Β. Κλιτύος της Ακρόπολης Το 1937 ανασκάφηκε ένας αποθέτης με 191 όστρακα, 180 εκ των οποίων φέρουν το όνομα του Θεμιστοκλή Φρεαρρίου. Αυτά έχουν χαραχθεί από 14 συνολικά άτομα Η προγενέστερη έρευνα κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αποτελούν ένδειξη της ύπαρξης οργανωμένων παραταξιακών μηχανισμών, που φρόντιζαν να παρέχουν «σταυρωμένα ψηφοδέλτια» στους οπαδούς της Σήμερα θεωρείται ότι τα όστρακα αυτά μάλλον τα χάρασσαν άτομα που προσδοκούσαν να τα πουλήσουν έναντι ευτελούς αντιτίμου σε συμπολίτες τους, αλλά τελικά τους «ξέμειναν» και τα πέταξαν

Όστρακα του Θεμιστοκλή από τη βόρεια κλιτύ της Ακρόπολης χαραγμένα από τρεις γραφείς

Με βάση τις ιστορικές πηγές, υπάρχουν τέσσερις περίοδοι που κατεξοχήν εφαρμόζεται το μέτρο 1. Η δεκαετία του 480: με βάση τις πηγές οστρακίζονται ο Ίππαρχος Χάρμου (487), ο Μεγακλής Ιπποκράτους (486), ένας τρίτος φίλος των τυράννων (485), ο Ξάνθιππος Αρίφρονος (484) και ο Αριστείδης Λυσιμάχου (482). 2. Η δεκαετία του 470: περίοδος του οστρακισμού του Θεμιστοκλή, του Μένωνος Μενεκλείδου (μετά το 473/472), πιθανόν δεύτερος οστρακισμός του Μεγακλή (Λυσίας, 14.39), 3. Η περίοδος του Εφιάλτη και του Περικλή: Κίμων ΜΙλτιάδου (461), Αλκιβιάδης Σκαμβωνίδου (μάλλον το 460), Καλλίας Διδυμίου, Δάμων Δαμωνίδου (άγνωστης χρονολογίας) και Θουκυδίδης Μελησίου (443). 4. Η περίοδος , με την τελευταία άσκηση του μέτρου και τον οστρακισμό του Υπέρβολου Αντιφάνους

Αντίστοιχη είναι η κατανομή των οστράκων Η συντριπτική πλειοψηφία των οστράκων ανήκει στις δεκαετίες του 480 (Αγορά) και του 470 (Κεραμεικός), ακολουθούν αυτά των μέσων του 5 ου και έπονται τα όστρακα του ύστερου 5 ου Ορισμένα όστρακα της Αγοράς είναι προγενέστερα του 508 ή μεταγενέστερα του 416 π.Χ. Οι ερμηνείες ποικίλουν: δεν είναι σίγουρο αν χρησιμοποιήθηκαν σε οστρακισμό. Πιθανόν ο θεσμός συνέχισε να υπάρχει ως το 336 ή το 317, χωρίς όμως να τίθεται σε ισχύ. Ο συνολικός αριθμός των ονομάτων που εμφανίζονται είναι 270, δηλαδή πολύ μεγαλύτερος του αριθμού των οστρακισθέντων. Για μόλις 11 όμως έχουν σωθεί πάνω από 30 όστρακα, ενώ για 10 έχουν σωθεί από 10 ως 19. Η συντριπτική πλειοψηφία των ονομάτων απαντά σε 1-3 όστρακα. Δεν υπήρχαν συγκεκριμένοι υποψήφιοι. Ο καθένας μπορούσε να ψηφίσει τον πολιτικό που επιθυμούσε να απομακρυνθεί.

Αγορά της Αθήνας

Οι «δημοφιλέστεροι» υποψήφιοι Μεγακλής Ιπποκράτους: 4443 όστρακα, τόσο από την οστρακοφορία του 486 π.Χ., όσο και μεταγενέστερα, από τη δεκαετία του 470, όταν πιθανόν οστρακίζεται για δεύτερη φορά Θεμιστοκλής Φρεαρρίου, 2175 όστρακα, κυρίως από τις οστρακοφορίες του 484, του 482, και της ύστερης δεκαετίας του 470. Καλλίας Κρατίου: 770 όστρακα, που προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τον Κεραμεικό και χρονολογούνται στη δεκαετία του 470 π.Χ. Μένων Μενεκλείδου: 658 όστρακα (γύρω στο 470 π.Χ.) Κίμων Μιλτιάδου: 472 όστρακα (κυρίως 461 π.Χ., και αρκετά πρωιμότερα) Κλειππίδης Δεινίου (124), Αριστείδης Λυσιμάχου (121), Λεάγρος Γλαύκωνος (86) και Θουκυδίδης Μελησίου (67).

Κοινωνική τάξη των οστρακισθέντων Τα ονόματα που συναντάμε στα όστρακα ταιριάζουν σε μεγάλο βαθμό με τα ονόματα που απαντούν σε αττικά αγγεία του ύστερου 6 ου και του 5 ου αι. π.Χ. ως «καλοί». Από άλλες πηγές γνωρίζουμε ότι η πλειοψηφία ανήκει στην τάξη των πεντακοσιομέδιμνων Η γεωγραφική κατανομή δείχνει ότι η πλειοψηφία των υποψηφίων προέρχονται από το άστυ και την παραλία Η εικόνα αυτή διαφοροποιείται ανά περίοδο: στην πρώιμη φάση (δεκαετίες του ), η βαρύτητα πέφτει στο άστυ και την παραλία, τάση που τείνει να ισορροπήσει στα μέσα του 5 ου και να αντιστραφεί στα τέλη της άσκησης του μέτρου.

Ί ππαρχος Χάρμου (καλός , άρχων 496, οστρακισμός 487)

Μεγακλής Ιπποκράτους (πίναξ από την Ακρόπολη, το όνομα έχει σβηστεί και αντικατασταθεί από το Γλαυκύτης) – 520, οστρακισμός 486

Ιπποκράτης Αναξιλέω (καλός το , υποψήφιος το 483),

Λέαγρος Γλαύκωνος (υποψήφιος τη δεκαετία του 470, καλός , πεθαίνει το 461 στη Θράκη)

Καλλίας Κρατίου (καλός , υποψήφιος στη δεκαετία του 470)

Όστρακα σε αποθέτες της Αγοράς Ένας μεγάλος αριθμός οστράκων με διαφορετικά ονόματα βρέθηκαν σε αποθέτες: θεωρείται ότι προέρχονται, τουλάχιστον κατά πλειοψηφία, από την ίδια οστρακοφορία, πιθανόν του 483, όπου οι ψήφοι μοιράστηκαν μεταξύ Θεμιστοκλή, Καλλιξένου και Ιπποκράτη και δεν ενεργοποιήθηκε το μέτρο Αποθέτης Ε1: Θεμιστοκλής (39%), Καλλίξενος (38%), Αριστείδης (1%), Ιπποκράτης Αλκμαιωνίδου (11%) και 9 άλλοι (συνολικά 448 όστρακα) Αποθέτης Ε2: Θεμιστοκλής (40%), Καλλίξενος (26%), Ιπποκράτης Αλκμαιωνίδου (25%), Αριστείδης (1%) και διάφοροι άλλοι (συνολικά 171 όστρακα).

Όστρακα από τον αποθέτη Ε1, μεταξύ Αρείου Πάγου και λόφου των Νυμφών

Όστρακα του Κεραμεικού που συνανήκουν Ανεκτίμητης αξίας γιατί μας βοηθούν να ανασυστήσουμε την πολιτική συγκυρία της περιόδου Η αρχική πρόθεση του Κλεισθένη να απομακρύνονται οι οπαδοί της τυραννίας εκφυλίστηκε πολύ γρήγορα Οι πηγές αναφέρουν μόνο τους δύο επιφανέστερους ηγέτες, τον επικεφαλής του δήμου και εκείνον των αριστοκρατών (π.χ. Ξάνθιππος και Μιλτιάδης / Θεμιστοκλής και Αριστείδης / Εφιάλτης και Κίμων / Περικλής και Θουκυδίδης). Τα όστρακα μας δίνουν ένα πανόραμα πολιτικών ανδρών για κάθε περίοδο ‘Εξω από την Αγορά υπήρχαν προμηθευτές οστράκων, που έγραφαν κατά παραγγελία τα ονόματα που τους ζητούσαν αγράμματοι ή οκνηροί συμπολίτες τους. Ανέκδοτο του Πλουτάρχου για τον Αριστείδη

Κίμων, Θεμιστοκλής, Αριστείδης, Μεγακλής (ύστερη δεκαετία του 470)

Καλλίας Κρατίου και Μεγακλής / Καλλίας Κρατίου και Θεμιστοκλής / Μεγακλής και Αριστείδης / Μεγακλής και Καλλικράτης (ύστερη δεκαετία του 470)

Τύποι επιγραφών Τα κείμενα των οστράκων είναι τυποποιημένα. H συντριπτική πλειοψηφία (87,4%) έχει το όνομα στην ονομαστική, συνοδευόμενο συνήθως από το πατρωνυμικό στη γενική. Συχνά εμφανίζεται το όνομα του δήμου καταγωγής, επίσης στην ονομαστική. Αιτιατική (2, 7%) και δοτική (9, 8%) είναι πιο σπάνιες, ενώ εντελώς σποραδική (πιθανόν λόγω λάθους) είναι η παρουσία της γενικής (0,1%). Άλλες παραλλαγές (όνομα και δημοτικό στην αιτιατική) είναι μοναδικές. Σπάνια και πιο ενδιαφέροντα είναι τα όστρακα που μας αποκαλύπτουν σχόλια και κρίσεις των γραφόντων, προσωπικές διαφορές, χαρακτηρισμούς, κατηγορίες και ύβρεις κατά των υποψηφίων

Τύποι επιγραφών (όνομα, πατρώνυμο, δημοτικό σε συνδυασμούς)

Σχόλια Θεμιστοκλής Νεοκλέους ίτω / Λέαγρος Γλαύκωνος βάσκανος (δυσφημιστής) /

Μεγακλής Ιπποκράτους Ιπποτρόφος

Μεγακλής Ιπποκράτους: Αλείτερος / Κυλώνειος / Μοιχός / και Κοισύρας (η μητέρα του)

Μεγακλής Ιπποκράτους Αλωπεκήθεν δρυμώ ένεκα (λόγω του άλσους)

Καλλίας Μήδος / σκαρίφημα Πέρση τοξότη στη ράχη οστράκου του Καλλία

Θεμιστοκλής Καταπυγών Νεοκλέους

Όστρακο του Ξανθίππου με έμμετρη αιτιολόγηση: αυτό το όστρακο λέει ότι ο Ξάνθιππος, ο καταραμένος γιος του Αρρίφρονος, πράττει τα χειρότερα από όλους τους πολιτικούς

«Κίμωνα, γιε του Μιλτιάδη, πάρε την Ελπινίκη και δίνε του»

Όστρακο Κεραμεικού: Τον λιμόν οστρακίδω

Το όνομα ΛΙΜΟΣ εμφανίζεται σε 4 όστρακα Στα τρία χωρίς πατρωνυμικό, στο ένα ως ΛΙΜΟΣ ΕΥΠΑΤΡΙΔΕΣ Όχι πραγματικό όνομα – το όστρακο είναι μια διαμαρτυρία (κάτι σαν το σημερινό λευκό ή άκυρο) Το ρήμα οστρακίδω φανερώνει μορφή διαλέκτου, με πιθανή βοιωτική επιρροή, που δεν ανήκει στην «καθαρή» αττική διάλεκτο. Για τους Αθηναίους το ζω στη θέση του δ ή δδ είναι στοιχείο ευφωνίας που τους διαφοροποιεί από τους Έλληνες της κεντρικής Ελλάδας

Βιβλιογραφία για τα όστρακα Brenne, S., «Ostraka and the Process of Ostrakophoria”, σε Coulson, W.D. κ.α. (επιμ.), The Archaeology of Athens and Attica under the Democracy, Οξφόρδη 1994, Brenne, S., Ostrakismos und Prominenz in Athen: Attische Bürger des 5. Jhs. v. Chr. auf den Ostraka, Βιέννη 2001 Lang, M., Excavations at the Athenian Agora, volume XXV. The Ostraka, Princeton 1990 Missiou, A., Literacy and Democracy in Fifth-Century Athens, Κέιμπριτζ 2011 P. Siewert (ed.), Ostrakismos-Testimonien I: Die Zeugnisse antiker Autoren der Inschriften und Ostraka über das athenische Scherbengericht aus vorhellenistischer Zeit ( v. Chr.). Historia Einzelschriften 155, Stuttgart, Steiner, 2002