Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία Ενότητα 5: Αγιολογία Μαρίνα Λουκάκη Φιλοσοφική Σχολή Τμήμα Φιλολογίας Τομέας Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας

2 Αγιολογία Αγιολογία: Νέο είδος λογοτεχνίας Λογοτεχνικά κείμενα με κεντρικό θέμα τους αγίους και τη λατρεία τους. Περιγράφουν βίους, πράξεις και μαρτύρια αγίων, θαύματα που επιτέλεσαν, επεισόδια που αφορούν στη λατρεία τους (ανακομιδές λειψάνων και καθιερώσεις ναών). Πεζά (ελάχιστα έμμετρα), αφηγηματικά, εκτενή ή ευσύνοπτα. Πολυμορφία σε γλωσσικό, υφολογικό και λογοτεχνικό επίπεδο εξαιτίας της μεγάλης χρονικής και θεματολογικής έκτασης της αγιογραφικής παραγωγής στο Βυζάντιο.

3 Αγιολογία Απαρχές της Αγιολογίας - Διαμόρφωση των βασικών ειδών Αρχή της λογοτεχνίας αυτής στα απόκρυφα κείμενα (ευαγγέλια, πράξεις αποστόλων και αποκαλυπτικά κείμενα) των πρώτων αιώνων (2 ος -6 ος αιώνας). Αρχικά με τους διωγμούς, έπειτα με τη εμφάνιση του μοναχικού και ασκητικού ιδεώδους, διαμορφώνονται τα πρώτα βασικά είδη: Μαρτύρια, Βίοι, Ψυχωφελή διηγήματα, Εγκώμια. Από τον 7 ο αι. Συλλογές Θαυμάτων.

4 Αγιολογία Μαρτύρια (ή Αθλήσεις) Μάρτυς: Ο χριστιανός που ομολογεί την πίστη του υπομένοντας βασανιστήρια. Κείμενα ως επί το πλείστον ανώνυμα που εκθέτουν το μαρτυρικό θάνατο ενός ή περισσοτέρων αγίων. Πρωτογενές υλικό: πρακτικά δικών. Τυπολογία: Επικός τόνος. Αναφορά τόπου, χρόνου, προσώπων διωγμού, σύλληψης του μάρτυρα, δίκης, καταδίκης, βασανιστηρίων και θανάτου του μάρτυρα. Έμφαση: 1. στη διένεξη με τον βασιλιά 2. στην περιγραφή βασανιστηρίων

5 Αγιολογία Μαρτύριο αγίου Αρέθα και των αδελφών (Acta Sanctorum octobris X,.733)

6 Αγιολογία Βίοι Αγίων - Πρώιμη Περίοδο Επικράτηση Χρισιτανισμού:Νέα ιδεώδη- ασκητικός και μοναχικός τρόπος ζωής. Γενικά οι Βίοι Αγίων είναι μικτά κείμενα με ιστορικό και εγκωμιαστικό περιεχόμενο. Βασικό αφηγηματικό σχήμα: 1. καταγωγή και παιδεία του αγίου, 2. ασκητικοί αγώνες (αναχώρητής, μοναχός σε κοινόβιο, εκκλ. Διαμάχες), 3. διδασκαλία, 4. φήμη, 5. θάνατος, 6. υστεροφημία-θαύματα.

7 Αγιολογία Βίοι Αγίων - Πρώιμη Περίοδο [2] Μοναστική Βιογραφία (βίοι ασκητών και μοναχών. Παλαιστίνη, Μικρά Ασία, Κύπρος Κωνσταντινούπολη. Κύριλλος Σκυθοπολίτης (6 ος αι. Συλλογή Βίων επτά μοναχών). Λεόντιος Νεαπόλεως Κύπρου (7 ος αι. Βίος Ιωάννη Ελεήμονος, πατριάρχη Αλεξανδρείας, Βίος Συμεών κατά Χριστόν σαλού). Γεώργιος- Ελεύσιος (7 ος αι. Βίος Θεοδώρου Συκεώτη).

8 Αγιολογία Βίοι Αγίων - Πρώιμη Περίοδο [3] Γυναίκες με αμαρτωλό παρελθόν (Βίος Μαρίας της Αιγυπτίας). Μεταμφιέσεις σε άνδρες (αγία Αναστασία πατρικία, αγία Πελαγία-Πελάγιος κ.ά). Σαλοί: Κυκλοφορούν στις πόλεις ως τρελοί- προικισμένοι με το χάρισμα της πρόγνωσης, ενίοτε ασκούν κοινωνική κριτική. Στυλίτες-Δενδρίτες-Κλωβίτες: Ακραία άσκηση- πλήρης διάσταση από τα εγκόσμια. Συροπαλαιστινιακή παράδοση.

9 Αγιολογία Ψυχωφελείς διηγήσεις Αυτοτελή σύντομα αφηγηματικά κείμενα με ιστορίες, ανεκδοτολογικού χαρακτήρα, αναχωρητών (Γεροντικά, Πατερικά κ.α.). Ακμή του είδους στην πρώιμη περίοδο. Άμεση σχέση με την ακμή ασκητισμού στις ανατολικές επαρχίες του Βυζαντίου. Παλλάδιος, Λαυσαϊκόν (τ. 4 ου -αρ. 5 ου αι.). Ιωάννης Μόσχος, Λειμωνάριον (7 ος αι.).

10 Αγιολογία Παλλαδίου, Λαυσαϊκόν Περὶ Δωροθέου (1.) Παρέδωκε δέ με Δωροθέῳ τινὶ ἀσκητῇ Θηβαίῳ ἑξηκοστὸν ἄγοντι ἔτος ἐν τῷ σπηλαίῳ καὶ κελεύει με πληρῶσαι παρ’ αὐτῷ τρία ἔτη πρὸς δαμασμὸν τῶν παθῶν·ἠπίστατο γὰρ τὸν γέροντα μεγάλῃ σκληραγωγίᾳ συζῶντα·πάλιν ἐπανακάμπτειν πρὸς αὐτὸν ἐντειλάμενος διδασκαλίας ἕνεκεν πνευματικῆς. Μὴ δυνηθεὶς δὲ τρία ἔτη πληρῶσαι,ἀρρωστίᾳ περιπεσών, οὕτως πρὸ τῶν τριῶν ἤρθην παρ’ αὐτοῦ· ἦν γὰρ αὐτοῦ ἡ δίαιτα αὐχμώδης καὶ ξηροτάτη. (2.) Διὰ πάσης μὲν γὰρ τῆς ἡμέρας ἐν τῷ καύματι ἐν τῇ ἐρήμῳ τῇ παρὰ θάλασσαν συνῆγε λίθους, καὶ τούτους ἀεὶ οἰκοδομῶν καὶ κέλλας ποιῶν παρεχώρει τοῖς μὴ δυναμένοις οἰκοδομῆσαι, κατ’ ἔτος τελίσκων κέλλαν μίαν. Ἐμοῦ δέ ποτε εἰρηκότος αὐτῷ· «Τί ποιεῖς, πάτερ, ἐν γήρᾳ τοσούτῳ ἀποκτείνων σοῦ τὸ σωμάτιον ἐν τοῖς καύμασι τούτοις;» ἀπεκρίνατο λέγων· «Ἀποκτείνει με, ἀποκτείνω αὐτό».Ἤσθιε μὲν γὰρ οὐγκίας ἓξ ἄρτου καὶ λεπτο-λαχάνων δέμα, ἔπινε δὲ ὕδατος τὸ ὅσον. Ἐπὶ θεοῦ μάρτυρος οὐκ ἔγνων αὐτὸν ἁπλώσαντα πόδας, οὐ καθευδήσαντα ἐπὶ ψιαθίου, οὐκ ἐπὶ κλίνης· ἀλλὰ διὰ πάσης νυκτὸς καθήμενος ἔπλεκε σειρὰν τὴν ἐκ θαλλῶν φοινίκων εἰς λόγον τροφῆς.

11 Αγιολογία Παλλαδίου, Λαυσαϊκόν [2] (3.) Προσδοκήσας δὲ ὅτι ἐπ’ ἐμοῦ τοῦτο ποιεῖ, ἐφιλοπεύστησα καὶ παρὰ ἄλλων αὐτοῦ μαθητῶν ἀκριβώσας, οἵτινες ἔμενον κατ’ ἰδίαν, ὅτι ἀπὸ νεότητος ταύτην ἔσχε τὴν πολιτείαν, μηδέ ποτε κοιμηθεὶς ἐξεπίτηδες, εἰ μή τι ἐργαζόμενος ἢ ἐσθίων ἐκάμμυσε τὸν ὀφθαλμὸν κατενεχθεὶς ὕπνῳ, ὥστε πολλάκις καὶ τὸν ψωμὸν ἐκπίπτειν ἐκ τοῦ στόματος αὐτοῦ κατὰ τὸν καιρὸν τοῦ φαγεῖν ὑπερβολῇ νυσταγμοῦ. Ἀναγκάζοντος δέ μου αὐτόν ποτε μικρὸν ἐπὶ τῆς ψιάθου ἀναπεσεῖν, ὑπολυπούμενος ἔλεγεν· «Ἐὰν πείσῃς τοὺς ἀγγέλους κοιμηθῆναι, πείσεις καὶ τὸν σπουδαῖον». (4.) Ἐν τῷ φρέατι αὐτοῦ περὶ ὥραν ἐννάτην ἀπέστειλέ μέ ποτε πληρῶσαι τὸν κάδον εἰς λόγον μεταλήψεως τῆς ὥρας τῆς ἐννάτης. Ἔτυχε δέ με ἀπελθόντα ἀσπίδα ἐντῷ φρέατι κάτω ἰδεῖν, καὶ μηκέτι ἀντλῆσαι τὸ ὕδωρ, ἀλλ’ ἀπελθόντα εἰπεῖν αὐτῷ ὅτι·«Ἀπεθάνομεν, ἀββᾶ· ἀσπίδα γὰρ εἶδον ἐν τῷ φρέατι». Ὁ δὲ ὑπομειδιάσας σεμνὸν ἐπὶ πολύ μοι προσέσχε, καὶ σείσας τὴν κεφαλὴν ἔλεγεν· «Ἐὰν δόξῃ τῷ διαβόλῳ κατὰ πᾶν φρέαρ γενέσθαι ὄφιν ἢ χελώνην καὶ ἐμπίπτειν εἰς τὰς πηγὰς τῶν ὑδάτων, σὺ μένεις μηδέποτε πίνων;» καὶ ἐξελθὼν καὶ δι’ ἑαυτοῦ ἀντλήσας, νῆστις πρῶτος ἀπερρόφησεν εἰπών· «Ὅπου σταυρὸς ἐπιφοιτᾷ οὐκ ἰσχύει κακία τινός». (G.J.M. Bartelink, Palladio. La storia Lausiaca, Verona 1974)

12 Αγιολογία Μέση περίοδος - Θαύματα Εμφάνιση συλλογών κυρίως από τον 7ο αι.. Θαύματα μετά θάνατον. Άμεση σχέση με τα λείψανα και το χώρο λατρείας του. Περίφημες συλλογές: Θαύματα Αγίου Δημητρίου, Θαύματα Αγίων Αναργύρων (βλ. εγκοιμήσεις).

13 Αγιολογία Θαύματα Αγίου Αρτεμίου Θαῦμα η. Ἄλλος ἀνὴρ τοὔνομα Γεώργιος, Φρύγιος τῷ γένει, ἐξωγκωμένους τοὺς διδύμους αὐτοῦ ἔχων καὶ τὰ ἔσχατα ὀδυνώμενος προσεκαρτέρει πρὸς τὸ ἰαθῆναι αὐτὸν τῷ ἁγίῳ ἀθλοφόρῳ. ἦν δὲ οὗτος λαλῶν πολλά· οὐκ ἠρέμει γὰρ αὐτοῦ τὸ στόμα οὔτε νυκτὸς οὔτε ἡμέρας, λοιπὸν οὐδὲ συνεχώρει ἀναπαύεσθαί τινα, καὶ πάντων αὐτῷ ἐπιτιμώντων οὐκ ἐσιώπα. φαίνεται οὖν αὐτῷ ταῖς πολλαῖς ὁ ἅγιος λέγων· “Ἡνίκα ἡμέρα γένηται, ἀναχώρει τῶν ἔνθεν, ἐπεὶ ἐὰν μείνῃς ἄλλην ῥοπήν, διπλῆν ποιῶ τὴν κήλην σου· ἐγὼ γὰρ μισῶ τοὺς φλυάρους”. ἀναστὰς δὲ τῷ πρωῒ ἔγνω ἑαυτὸν ὑγιῆ, καὶ κατὰ τὸ ῥηθὲν αὐτῷ ἐκ τοῦ ἁγίου μάρτυρος, (15)οὕτως ἐποίησεν καὶ οὐκ ἔστη, ἀλλὰ χαίρων ἀπῆλθεν εὐλογῶν τὸν θεόν. (έκδ. A. Παπαδόπουλος-Κεραμεύς, Varia Graeca sacra, Αγία Πετρούπολη 1909)

14 Αγιολογία Μέση περίοδος 8 ος -11 ος αι. Ακμή της αγιολογίας Βίοι εικονολατρών (εκκλησιαστικοί ή κοσμικοί). Βίος Στεφάνου του Νέου. Βίοι ιδρυτών μονών (πχ. Στουδίτες). Ιδιάζουσα περίπτωση ο Βίος του οσίου Φιλαρέτου. 10 ος αι. Πρόσωπα με πολιτική δράση Βίος Ευθυμίου. Νικήτας Δαυίδ Παφλαγών: Βίος Ιγνατίου. 10 ος αι. Βίοι γυναικών-νέα χαρακτηριστικά (Θεοφανούς, Μαρίας της νέας από τη Βιζύη, Θωμαϊδος κ.α.). 10 ος αι. Συμεών Μεταφραστής: Μεταγραφή βίων σε λόγια γλώσσα. Μηνολόγιο.

15 Αγιολογία 12 ος αι. και εξής Αγιολογία σε παρακμή. Λόγια κείμενα. 14 ος αι.: Κίνημα Ησυχαστών- Σύντομη αναβίωση.

16 Αγιολογία Συναξάρια Χρήση στη λειτουργική πράξη. (Διαβάζονται στον Όρθρο). Σύντομα αφηγηματικά κείμενα. Συναξάριο, το εκκλησιαστικό βιβλίο που τα περιέχει κατά ημερολογιακή σειρά, σύμφωνα με το εορτολόγιο της εκκλησίας. Συναξάρια και για τον εορτασμό μνήμης σημαντικών γεγονότων.

17 Αγιολογία ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΜΗΝΙ ΤΩ ΑΥΤΩ ΙΘ΄ (1.) Ἄθλησις τῶν ἁγίων τοῦ Χριστοῦ μαρτύρων Μαξίμου, Θεοδότου καὶ Ἀσκληπιοδότης. Οὗτοι παραστάντες τῷ ἄρχοντι καὶ μὴ πεισθέντες, πολλαῖς αἰκίαις ὑπεβλήθησαν βασάνων, πρότερον μὲν ἐπὶ ξύλου ἀναρτηθέντες καὶ ξεσθέντες σιδηροῖς ὄνυξιν· εἶτα ἐκ πόλεως εἰς πόλιν μεταφερόμενοι καὶ περιελκόμενοι θηρίοις ὠμοτάτοις ἐκδίδονται. Ἡ δὲ Ἀσκληπιοδότη πτερνισθεῖσα καὶ ἐπὶ ξύλου τανυσθεῖσα καὶ ταύρῳ προσδεθεῖσα ὑπεράνω τῶν βασάνων ἐγένετο. Ὅθεν ἀμφότεροι λίθοις βάλλονται καὶ ἐν ἀλσώδεσι τόποις συρέντες ὑπὸ τοῦ ξίφους τέμνονται τοὺς αὐχένας.

18 Αγιολογία ΣΥΝΑΞΑΡΙΟ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ [2] (2.) Τῇ αὐτῇ ἡμέρᾳ μνήμη τοῦ ὁσίου πατρὸς ἡμῶν Μάρη. Οὗτος γέγονεν ἐκ πόλεως Κύρου, τὰς τῶν ἱερῶν μαρτύρων πανηγύρεις εὐφωνίᾳ κατακοσμῶν. Τὸν δὲ μονήρη βίον ὑπεραγασθεὶς ἐν κώμῃ τινὶ Ὁμήρου, ἣ καὶ Νῆτις λέγεται, οἰκίδιον βραχὺ οἰκοδομήσας, ἑπτὰ καὶ τριάκοντα ἔτη ἐν αὐτῷ καθειργόμενος διετέλει· πολλὴν δὲ ἐκ τοῦ παρακειμένου ὄρους ἐδέχετο τὴν νοτίδα, ἐν χειμῶνι δὲ λιβάδας τινὰς ὑδάτων ἀνέβλυζε. Τροφὴ δὲ ἦν αὐτῷ ἄρτος καὶ ὕδωρ τὸ ποτόν, ἐσθὴς δὲ ἐξ αἰγείων τριχῶν κατεσκεύαστο. Ἐπὶ ἐνενήκοντα δὲ ἔτεσι βεβιωκὼς ἐν πόνοις ἀσκητικοῖς, ἐν εἰρήνῃ τῷ Θεῷ τὸ πνεῦμα παρέθετο. (ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ, έκδ H. Delehaye, Acta Sanctorum 62, Brussels 1902)

19 Αγιολογία Βασική Βιβλιογραφία Acta Sanctorum Bibliotheca Hagiographica Graeca Analecta Bollandiana (περιοδικό) Subsidia Hagiographica (σειρά αγιολογικών μελετών)

Τέλος Ενότητας

21 Αγιολογία Χρηματοδότηση Το παρόν εκπαιδευτικό υλικό έχει αναπτυχθεί στo πλαίσιo του εκπαιδευτικού έργου του διδάσκοντα. Το έργο «Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα στο Πανεπιστήμιο Αθηνών» έχει χρηματοδοτήσει μόνο την αναδιαμόρφωση του εκπαιδευτικού υλικού. Το έργο υλοποιείται στο πλαίσιο του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και από εθνικούς πόρους.

Σημειώματα

23 Αγιολογία Σημείωμα Ιστορικού Εκδόσεων Έργου Το παρόν έργο αποτελεί την έκδοση 1.0. Έχουν προηγηθεί οι κάτωθι εκδόσεις: Έκδοση διαθέσιμη εδώ

24 Αγιολογία Σημείωμα Αναφοράς Copyright Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών, Μαρίνα Λουκάκη Μαρίνα Λουκάκη. «Εισαγωγή στη Βυζαντινή Λογοτεχνία. Ενότητα 5: Αγιολογία». Έκδοση: 1.0. Αθήνα Διαθέσιμο από τη δικτυακή διεύθυνση:

25 Αγιολογία Σημείωμα Αδειοδότησης Το παρόν υλικό διατίθεται με τους όρους της άδειας χρήσης Creative Commons Αναφορά, Μη Εμπορική Χρήση Παρόμοια Διανομή 4.0 [1] ή μεταγενέστερη, Διεθνής Έκδοση. Εξαιρούνται τα αυτοτελή έργα τρίτων π.χ. φωτογραφίες, διαγράμματα κ.λ.π., τα οποία εμπεριέχονται σε αυτό και τα οποία αναφέρονται μαζί με τους όρους χρήσης τους στο «Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων». [1] Ως Μη Εμπορική ορίζεται η χρήση: που δεν περιλαμβάνει άμεσο ή έμμεσο οικονομικό όφελος από την χρήση του έργου, για το διανομέα του έργου και αδειοδόχο που δεν περιλαμβάνει οικονομική συναλλαγή ως προϋπόθεση για τη χρήση ή πρόσβαση στο έργο που δεν προσπορίζει στο διανομέα του έργου και αδειοδόχο έμμεσο οικονομικό όφελος (π.χ. διαφημίσεις) από την προβολή του έργου σε διαδικτυακό τόπο Ο δικαιούχος μπορεί να παρέχει στον αδειοδόχο ξεχωριστή άδεια να χρησιμοποιεί το έργο για εμπορική χρήση, εφόσον αυτό του ζητηθεί.

26 Αγιολογία Διατήρηση Σημειωμάτων Οποιαδήποτε αναπαραγωγή ή διασκευή του υλικού θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει:  το Σημείωμα Αναφοράς  το Σημείωμα Αδειοδότησης  τη δήλωση Διατήρησης Σημειωμάτων  το Σημείωμα Χρήσης Έργων Τρίτων (εφόσον υπάρχει) μαζί με τους συνοδευόμενους υπερσυνδέσμους.