2.ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ δύο τουλάχιστον παραδόσεις: 1.Κοινωνικά προσανατολισμένη ψυχολογία νου 2.Κοινωνική-λειτουργική γλωσσολογία.

Παρουσίαση με θέμα: "2.ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ δύο τουλάχιστον παραδόσεις: 1.Κοινωνικά προσανατολισμένη ψυχολογία νου 2.Κοινωνική-λειτουργική γλωσσολογία."— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 2.ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ δύο τουλάχιστον παραδόσεις: 1.Κοινωνικά προσανατολισμένη ψυχολογία νου 2.Κοινωνική-λειτουργική γλωσσολογία Και στις δύο η σκέψη οικοδομείται με βάση σημεία (υλικά στοιχεία στα οποία προσδίδουμε νόημα) κοινωνικά συγκροτημένα, πάνω απ’ όλα τη γλώσσα.

2 1.ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑ: Η κοινωνιοσημειωτική θεωρία Xαλιντέυ (γνωστή και ως Συστημική Λειτουργική Γραμματική) ‘Οταν κατανοούμε τον κόσμο (δηλ. σκεπτόμαστε) δεν τον αναπαραπάγουμε στο νου αλλά τον αναπλάθουμε με τρόπο που εξυπηρετεί τις ανάγκες μας (π.χ. για να αποφύγουμε κίνδυνο, να λύσουμε ένα πρόβλημα.) Η κατανόηση κόσμου μεσολαβείται από σημεία. Αλλά η γλώσσα το πλέον κομβικό είδος σημείων.

3 Η γνωσιακή δύναμη των σημείων γενικότερα και της γλώσσας ειδικότερα «Η γλώσσα δεν αντανακλά παθητικά ένα προϋπάρχον σύστημα εννοιών, αλλά αναμειγνύεται ενεργά στην ανάδυση (του)…. Δεν αντανακλά, δεν περιγράφει, δεν ανταποκρίνεται απλά στην εμπειρία, αλλά την ερμηνεύει και τη δομεί» Ηalliday (1993)

4 Η γλώσσα το πλέον κομβικό σύστημα σημείων, για τους εξής τουλάχιστον λόγους: 1.Χρησιμοποιείται από όλα τα ανθρώπινα όντα στην πλειονότητα των δραστηριοτήτων τους, σε αντίθεση, π.χ., με τα σήματα οδικής κυκλοφορίας ή τις νότες μουσικής που χρησιμοποιούνται μόνο σποραδικά και όχι από όλους. 2.Χρησιμεύει ταυτόχρονα με δύο τουλάχιστον τρόπους: κατανόηση του κόσμου και κοινωνική επαφή (δηλ. για σκέψη και επικοινωνία). ‘Εχει με άλλα λόγια μια αναπαραστασιακή και μια κοινωνική λειτουργία.

5 3.Μπορεί να νοηματοδοτήσει όλα τα βιώματα, έστω κι αν άγαρμπα μερικές φορές (ενώ δεν μπορούν άλλα συστήματα σημείων που περιορίζονται σε ένα μόνο είδος εμπειρίας, π.χ. οι νότες στη μουσική, οι αριθμοί στα μαθηματικά). Μπορεί μάλιστα να εκφράσει νοήματα που δημιουργούνται αρχικά με άλλoυ τύπου σημεία, ακόμη και όταν διαφέρουν πολύ από τη γλώσσα όπως η τέχνη της ζωγραφικής. (Π.χ. μπορούμε να περιγράψουμε έναν πίνακα έστω ελλιπώς, αλλά όχι να ζωγραφίσουμε συνήθως όσα λέμε.)

6 5.Αλλάζει συνεχώς στην απόπειρα να εκπληρώσει τους σκοπούς της. (Στο πνεύμα του Βυγκότσκι τα εργαλεία βελτιώνονται από τη χρήση τους.) – Μάλιστα όχι μόνο επιφανειακά σε στοιχεία όπως το λεξιλόγιο που επεκτείνεται αδιάκοπα (καθώς οι ομιλητές αξιοποιούν τους κανόνες σχηματισμού λέξεων της γλώσσας τους) – Αλλά και βαθύτερα, δηλ. στον πιο κομβικό της πυρήνα, τη γραμματική. (βλ. Αργότερα για λεπτομέρειες)

7 Η ανάπλαση του κόσμου από τη γλώσσα δεν είναι φυσικά πιστή «φωτογράφησή» του ούτε όμως τυχαία και απεριόριστη: Συνιστά βεβαίως αποστασιοποίηση από τον κόσμο που τρομάζει παραδοσιακά ορισμένα ρεύματα (βλ. κατεξοχήν στη φιλοσοφία το ρεύμα της σημασιολογία που θέλει τη γλώσσα καθρέφτη της πραγματικότητας). Γι’ αυτό και ισχυρή καχυποψία κατά καιρούς σε κάθε ισχυρά γνωσιακή θέση για τη γλώσσα (δηλ. σε κάθε σημειωτική σχετικότητα)

8 Γιατί περιορίζεται ωστόσο η ανάπλαση του κόσμου; Γιατί δεν είναι τυχαία και αυθαίρετη; Τουλάχιστον για τους εξής λόγους: 1.Εκκινεί πάντα από την άμεση εμπειρία κόσμου, δηλ. το απτό βίωμα, όσο κι αν αποστασιοποιείται στη συνέχεια. 2.Καθορίζεται κοινωνικά, δηλ. οικοδομείται από κοινού με τους άλλους. Δεν είναι συνεπώς μια προσωπική/υποκειμενική μόνο ανάπλαση αλλά και αντικειμενική από τη σκοπιά ότι είναι συλλογική.

9 Πώς ακριβώς αποστασιοποιείται η ανάπλαση του κόσμου από αυτόν; με άλλα λόγια, Ποιές ιδιαιτερότητες επιφέρει η γλώσσα ως σύστημα σημείων στη σκέψη; Συνοπτικά κυρίως με τις εξής: Σκιαγραφεί αδρά μόνο την εμπειρία και δεν την αναπαράγει πιστά. Σκιαγραφεί με βάση ένα σύστημα εννοιών, που καθιστά δυνατή όχι μόνο τη σκιαγράφηση φαινομένων αλλά και τη συσχέτιση φαινομένων και γενικότερα τον αναστοχασμό των συσχετίσεων.

10 Καταρχάς, κάθε γλωσσική έννοια (π.χ. μια λέξη) επειδή συνιστά προϊόν κοινωνικού συμβιβασμού είναι μια αδρή μόνο σκιαγράφηση ή ίχνη μόνο νοήματος στα οποία συμφωνούν όλοι. Στη επικοινωνία όμως οι ομιλητές συμπληρώνουν στη σκιαγράφηση ιδιαίτερες χροιές ανάλογα με τα συμφραζόμενα, καταλήγοντας σε ένα πληρέστερο νόημα. [βλ. Το αντικείμενο της πραγματολογίας στο μάθημα Γλώσσα, Κοινωνία και Νόηση]

11 Οι σκιαγραφήσεις (δηλ. οι έννοιες) καθορίζονται από τις ανάγκες μιας κοινωνίας στην ιστορική της διαδρομή. Αναδεικνύουν ορισμένες μόνο όψεις του κόσμου από ορισμένες μόνο οπτικές γωνίες. Αποτέλεσμα: οι διαγλωσσικές διαφορές στο λεξιλόγιο και τη γραμματική π.χ. Τα ίδια γεγονότα εμφανίζονται διαφορετικά ανάλογα με τη γλώσσα. Δεν διακρίνουν όλες οι γλώσσες διαρκή από στιγμιαία γεγονότα, ούτε γεγονότα που έζησε ο ομιλητής από αυτά που έμαθε από άλλους, ούτε δηλώνουν όλες το χρόνο των γεγονότων.

12 Επιπλέον, οι σκιαγραφήσεις (κατηγορίες ή έννοιες) δεν διακρίνονται απόλυτα μεταξύ τους Π.χ. Η πρόταση της ελληνικής Το βλέπεις που το ξέχασες; είναι ταυτόχρονα αναφορική και συμπληρωματική παρότι υπάρχουν και πιο αμιγώς αναφορικές και συμπληρωματικές προτάσεις. Η ασάφεια αυτή καθιστά τη γλώσσα εύπλαστη, δηλ.εύκολα προσαρμόσιμη σε νέες έννοιες ώστε να εξυπηρετεί τις ανάγκες των ομιλητών της.

13 Η ασάφεια των γλωσσικών σκιαγραφήσεων πολύ βολική και για τους εξής λόγους: Η πραγματικότητα που σκιαγραφεί η γλώσσα είναι τεράστιας εμβέλειας και μεταβάλλεται συνεχώς. Το σύστημα γλωσσικών εννοιών πρέπει να είναι όσο το δυνατόν πιο έτοιμο για όλες τις όψεις του κόσμου, ακόμη και τις πιο αναπάντεχες. Αυτό εφικτό μόνο εάν μια χοντρική/αδρή μόνο περιγραφή κόσμου. Οι σκοποί για τους οποίους χρειάζεται να σκιαγραφήσουμε την πραγματικότητα αλλάζουν.

14 Οι γλωσσικές έννοιες δεν φωτογραφίζουν την πραγματικότητα και γιατί εντάσσονται σε ένα σύστημα εννοιών, Εξαρτώνται η μία από την άλλη. Μια νέα έννοια δεν προκύπτει σε κενό, αλλά λαμβάνει υπόψη τις ήδη υπάρχουσες έννοιες. Μια αλλαγή σε μια έννοια επηρεάζει τις άλλες έννοιες του συστήματος. (π.χ. Η είσοδος της έννοιας «κινητό» στην καθημερινή ελληνική άλλαξε την έννοια «τηλέφωνο» που καλύπτει πλέον μόνο τα σταθερά.)

15 Εν τέλει, κατά τον Ηalliday (2004) «Η κατηγοριοποίηση δεν προσφέρεται εκ των προτέρων στη γλώσσα: όλα είναι σαν πολλά άλλα πράγματα από κάποια σκοπιά ή άλλη. Η γλώσσα αναδεικνύει από τις δυνατές παρομοιώσεις αυτές που έχουν καταστεί απαραίτητες στην ιστορία μιας κοινότητας αλλά και δρομολογούνται από τον ιδιόμορφη οργάνωση κάθε γλωσσικού συστήματος.

16 Αναπλάθοντας την πραγματικότητα, η γλώσσα λειτουργεί πιο συγκεκριμένα σαν φίλτρο και φακός αλλά όχι καθρέφτης της πραγματικότητας. Φίλτρο από το οποίο διαπερνούν ορισμένες μόνο όψεις ή φαινόμενα της πραγματικότητας. Φακός που ευνοεί ορισμένες μόνο οπτικές των φαινομένων, κυρίως δε ορισμένες μόνο συσχετίσεις τους. Συσχετίσεις, όπως η παρομοίωση δύο φαινομένων, είναι πάντα προϊόν του νου και δεν υπάρχουν άμεσα στην πραγματικότητα.

17 Η κοινωνιοσημειωτική θεωρία εστιάζει, μεταξύ πολλών άλλων στο ΠΩΣ Η ΓΛΩΣΣΑ (ειδικότερα το λεξικό και η γραμματική) ΠΑΡΕΧΕΙ ΤΟΥ ΒΑΣΙΚΟΥΣ ΠΛΙΝΘΟΥΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ ή τις βασικές μονάδες της σκέψης. Το σύστημα γλωσσικών εννοιών θεωρείται μια καθημερινή θεωρία του κόσμου, το βασικό σχήμα ή πλέγμα κατανόησής του

18 Βασικό πόρισμα κοινωνιοσημειωτικής θεωρίας: Η εμπειρία επιμερίζεται σε οντότητες και διαδικασίες Πιο συγκεκριμένα, Οντότητες με μόνιμη υπόσταση, που δηλώνονται συνήθως με ουσιαστικά (πράγματα, πρόσωπα στην καθημερινή εμπειρία). Στατικός κόσμος. Διαδικασίες (δηλ. γεγονότα και καταστάσεις) με περιορισμένη διάρκεια, στις οποίες συμμετέχουν οι οντότητες και δηλώνονται συνήθως με ρήματα. Δυναμικός κόσμος. Π.χ. Το σπίτι κάηκε, Η Ελένη φοβάται

19 Στην καθημερινή ή κοινή γλώσσα και σκέψη Ο κόσμος εμφανίζεται συνήθως ως μία σειρά από δυναμικές δράσεις (διαδικασίες ή γεγονότα) με δράστες (οντότητες, δηλ. πρόσωπα και πράγματα) και τα αποτελέσματα της δράσης τους π.χ.«Η κατσίκα γέννησε κατσικάκια» «Το αυτοκίνητο τράκαρε με το φορτηγό» «Η ‘Αννα έσπασε το ποτήρι»

20 Ωστόσο, η γλώσσα έχει δυνατότητα εξέλιξης ή προσαρμογής σε νέες ανάγκες 1.Προσαρμογή μερικές φορές δευτερεύουσας σημασίας, γρήγορη και συχνή. Π.χ. Νεολογισμοί με βάση υπάρχοντες κανόνες ή μέσα σχηματισμού λέξεων (π.χ. «διαδίκτυο). 2.‘Αλλοτε όμως η προσαρμογή πιο ριζική και ουσιαστική αλλά αργή και πιο σπάνια γιατί επεκτείνονται οι ίδιες οι δυνατότητες (τα μέσα) νοηματοτοδότησης (βλ. στη συνέχεια το φαινόμενο της γραμματικής μεταφοράς).

21 Κρίσιμη λοιπόν η δυνατότητα αλλαγής/διεύρυνσης των ίδιων των πόρων νοηματοδότησης. Ως εκ τούτου, η γλώσσα δεν φυλακίζει τη σκέψη (Ηalliday 1999): «δεν βρίσκεται στο έλεος των δικών της διακρίσεων και κατηγοριών, αλλά ενέχει μέσα της τους πόρους για να αποβάλλει και να υπερβεί αυτές τις κατηγορίες.» Πώς αλλάζει εις βάθος το γλωσσικό σύστημα; →

22 Το κατεξοχήν παράδειγμα ριζικής προσαρμογής: Η επιστημονική σκέψη/γλώσσα Νοηματοδοτεί τον κόσμο διαφορετικά από την καθημερινή σκέψη/γλώσσα 1. Ως οντότητες και σχέσεις τους π.χ. Τα ζώα που θηλάζουν αποκαλούνται θηλαστικά και όχι πλέον οντότητες και δράσεις τους όπως στην καθημερινή γλώσσα Οντότητα = τα ζώα που θηλάζουν, θηλαστικά Σχέσεις = αποκαλούνται/ταυτίζονται

23 2.Ως αφηρημένες οντότητες και σχέσεις τους Οι οντότητες δεν είναι πλέον συγκεκριμένες αλλά αφηρημένες (π.χ. τα ζώα και η κατσίκα εν γένει, όχι μία συγκεκριμένη κατσίκα) Οι σχέσεις είναι αφηρημένες επίσης (π.χ. Αποκαλείται, συνίσταται σε, αποτελείται από.... και όχι συγκεκριμένες δράσεις όπως «έπιασε».) Πρόκειται για νοητικές κατασκευές, δηλ. μια αφηρημένη ανάγνωση του κόσμου, ειδικότερα του πώς σχετίζονται οι οντότητες (π.χ. μοιάζουν, ταυτίζονται, διαφέρουν).

24 Από καθημερινή γλώσσα σε επιστημονική γλώσσα Π.χ. Η κατσίκα θηλάζει το κατσικάκι (μια συγκεκριμένη κατσίκα κάνει κάτι) ▼ Η κατσίκα είναι θηλαστικό ζώο (οι κατσίκες εν γένει ανήκουν σε μια πιο αφηρημένη κατηγορία, τα θηλαστικά)

25 Ως εκ τούτου, ο κόσμος στον επιστημονικό λόγο εμφανίζεται Όχι ως δυναμικός όπως στον καθημερινό λόγο, δηλ. ως γεγονότα στα οποία συμμετέχουν πράγματα και πρόσωπα. Αντιθέτως, ως στατικός με αφηρημένες οντότητες που σχετίζονται μεταξύ τους με αφηρημένους τρόπους (τόσο οι οντότητες όσο και οι σχέσεις τους δεν υπάρχουν άμεσα αλλά είναι επινοήσεις της σκέψης).

26 Μελετώντας πώς και γιατί εξελίσσεται η γλώσσα οντογενετικά και ιστορικά, η κοινωνιοσημειωτική θεωρία αναδεικνύει τρία στάδια αφαιρετικοποίησης των εννοιών: Τα 2 και 3 χαρακτηριστικά επιστημονικού λόγου 1.Κατηγοριοποίηση 2.Αφηρημένη ταξινόμηση 3.Γραμματική μεταφορά

27 1.Κατηγοριοποίηση: πρώτη αφαιρετική γενίκευση βιωμάτων, εφικτή νωρίς στη ζωή μέσα από λέξεις όπως το κοινό ουσιαστικό γάτα. 2.Αφαιρετική ταξινόμηση: εφικτή μόνο αργότερα, δηλ. πιο αφηρημένα ουσιαστικά όπως θηλαστικό, κατοικίδιο ζώο. Οι αφηρημένες αυτές οντότητες δεν υπάρχουν άμεσα στον κόσμο αλλά συνιστούν επινοήσεις. Η ταξινόμηση καθίσταται μάλιστα δυνατή μόνο μέσω της σύνταξης στον επιστημονικό λόγο σχολείου. Π.χ. Τα δέντρα που χάνουν τα φύλλα τους το χειμώνα αποκαλούνται φυλλοβόλα.

28 3.Γραμματική μεταφορά: ‘Οπως το νόημα των λέξεων μπορεί να επεκταθεί για να σηματοδοτηθεί ένα νέο φαινόμενο (π.χ. το επίθετο «κρύο» όχι μόνο για το νερό αλλά και για αφηρημένα φαινόμενα όπως το συναίσθημα), το ίδιο με το νόημα των γραμματικών κατηγοριών. (βλ. το παράδειγμα της ονοματοποίησης →→) Εφικτό μόνο αργά στην ανάπτυξη παιδιών και πιο συχνά αργότερα ιστορικά κυρίως στον επιστημονικό λόγο

29 Πολυμελετημένο παράδειγμα γραμματικής μεταφοράς, η ονοματοποίηση: Τα ουσιαστικά δεν περιορίζονται στην αρχική καθημερινή χρήση τους, δηλ. δήλωση οντοτήτων (κυρίως χειροπιαστών πραγμάτων, προσώπων και ζώων) αλλά επεκτείνονται και σε συμβάντα (που δηλώνονται στην κοινή γλώσσα με ρήματα). ‘Ετσι, φαινόμενα δυναμικά (π.χ. καθαρίζω) εμφανίζονται μεταφορικά σαν στατικά αντικείμενα (π.χ. Καθαρισμός, κάθαρση, καθαρότητα).

30 Αποτέλεσμα ονοματοποίησης: Μια νέα νοητική/γλωσσική κατηγορία: που μπορεί να αποκληθεί «γεγονός-οντότητα». (π.χ. τήξη μετάλλου, επικαιροποίηση βιβλιογραφίας, μετοχοποίηση κεφαλαίων ανακεφαλαιοποίηση τραπεζών, καθαρισμός πολυκατοικιών). Ακριβώς επειδή στην πραγματικότητα τα γεγονότα και οι οντότητες διαφέρουν, πρόκειται για πρωτότυπη κατηγορία σκέψης εφικτή μόνο μέσω της γλώσσας.

31 Μέσω πάντως των εξελίξεων της γλώσσας (προς ταξινόμηση και μεταφορά) καθίστανται δυνατές νέες και εναλλακτικές συχνά νοηματοδοτήσεις του ίδιου φαινομένου, π.χ. το γεγονός ότι βρέχει μπορεί να εμφανιστεί ως δυναμικό με το ρήμα ή ως στατικό και αφηρημένο με ένα ουσιαστικό π.χ. Βρέχει, βροχή, βροχόπτωση... ‘Ετσι, η σκέψη καθίσταται πιο αφηρημένη και ευέλικτη.

32 Η γραμματική μεταφορά στην ιστορική της εξέλιξη. Βλ. Το βιβλίο Η γλώσσα της επιστήμης. (Ηalliday & Martin 1993/2004): Ποικίλα είδη γραμματικής μεταφοράς, με κορυφαία την ονοματοποίηση. Συχνότητά τους έχει αυξηθεί ιστορικά σε συνάρτηση με αύξηση φιλοσοφικού και επιστημονικού λόγου. Πιο περιορισμένα δείγματα στην αρχαιοελληνική φιλοσοφία, πιο συχνά αλλά ακόμη λίγο αδέξια, στα κείμενα του διαφωτισμού, τέλος καθιέρωσή τους στα επιστημονικά κείμενα του 20 ο αιώνα.

33 Συνεξέλιξη γλώσσας και σκέψης Η γραμματική μεταφορά και γενικότερα η επιστημονική γλώσσα συνεξελίχθηκαν με την επιστημονική σκέψη. Πιο συγκεκριμένα, η νέα κατανόηση του κόσμου κυρίως μέσω της επιστήμης μετά την Αναγέννηση ενισχύθηκε από την ονοματοποίηση, δηλ. αντικειμενοποίηση δυναμικών φαινομένων. Αλλά και η ίδια η ονοματοποίηση ενισχύθηκε σε συχνότητα από την επιστήμη.

34 Ωστόσο, η γλωσσική νοηματοδότηση ενέχει μειονεκτήματα και όχι μόνο πλεονεκτήματα. Π.χ. Η ονοματοποίηση (π.χ. ανοιχτότητα του θεωρητικού πεδίου) (π.χ. ανοιχτότητα του θεωρητικού πεδίου) Πλεονέκτημα αφενός: ‘Οταν περίπλοκα δυναμικά φαινόμενα ‘Οταν περίπλοκα δυναμικά φαινόμενα εμφανιστούν σαν αντικείμενα, καθίστανται πιο εύκολα στο νοητικό τους χειρισμό. Μπορούμε, δηλ., να τα καταγράψουμε στη μνήμη και να τα ανασύρουμε, αναστοχαστούμε, συνδυάσουμε, συνεξετάσουμε, συσχετίσουμε κλπ.

35 Μειονέκτημα αφετέρου: Αντικειμενοποίηση αποκρύβει περίπλοκο δυναμικό χαρακτήρα φαινομένων (π.χ. νους, γλώσσα, βαρύτητα, έλξη, επικαιροποίηση, ανοιχτότητα). Εξυπηρέτησε βέβαια αρχικά πολύ τις φυσικές επιστήμες. Ειδικά η κλασική νευτώνεια φυσική στηρίχτηκε στην ονοματοποίηση. Εξυπηρέτησε βέβαια αρχικά πολύ τις φυσικές επιστήμες. Ειδικά η κλασική νευτώνεια φυσική στηρίχτηκε στην ονοματοποίηση. Ωστόσο, η αντικειμενοποίηση έχει ολοκληρώσει σήμερα το ρόλο της στη φυσική. Παρεμποδίζει μάλιστα την αναφορά και συνεπώς κατανόηση του δυναμικού σύμπαντος που υποδεικνύει η σύγχρονη φυσική. Ωστόσο, η αντικειμενοποίηση έχει ολοκληρώσει σήμερα το ρόλο της στη φυσική. Παρεμποδίζει μάλιστα την αναφορά και συνεπώς κατανόηση του δυναμικού σύμπαντος που υποδεικνύει η σύγχρονη φυσική.

36 Πρόβλημα μικρότερο στις κοινωνικές επιστήμες και μεγαλύτερο στις φυσικές. Οι φυσικές εξελίχθηκαν νωρίτερα και αναφέρονται σε πιο αφηρημένα φαινόμενα (για την ακρίβεια σε πολύ αφηρημένες οπτικές απτών φαινομένων). Οι φυσικές εξελίχθηκαν νωρίτερα και αναφέρονται σε πιο αφηρημένα φαινόμενα (για την ακρίβεια σε πολύ αφηρημένες οπτικές απτών φαινομένων). Στις κοινωνικές επιστήμες πρόσφατη μόνο η συνειδητοποίηση του ακατάλληλου στατικών όρων όπως γλώσσα, νόηση, νους, σκέψη και πρόταση για αντικατάστασή τους από όρους όπως γλωσσίζειν, ομιλείν, νοείν, σκέπτεσθαι. Στις κοινωνικές επιστήμες πρόσφατη μόνο η συνειδητοποίηση του ακατάλληλου στατικών όρων όπως γλώσσα, νόηση, νους, σκέψη και πρόταση για αντικατάστασή τους από όρους όπως γλωσσίζειν, ομιλείν, νοείν, σκέπτεσθαι.

37 Ονοματοποίηση ένα από τα χαρακτηριστικά επιστημονικής γλώσσας/σκέψης Ιδιομορφίες επιστημονικής γλώσσας απασχολούν όμως γενικότερα για δύο λόγους: 1.Θεωρητικούς: Πώς κατασκευάζεται η αφηρημένη σκέψη και πώς διαφέρει από την καθημερινή; Ποια τα κρίσιμα χαρακτηριστικά της; 2.Πρακτικούς/εκπαιδευτικούς: Πώς μπορεί να μυηθούν ομαλά τα παιδιά στην επιστημονική γλώσσα/σκέψη, τόσο πυκνή και διαφορετική από καθημερινή;

38 Η γλώσσα της επιστήμης εκδ. Μεταίχμιο, Ηalliday & Martin (1993/2004) εκδ. Μεταίχμιο, Ηalliday & Martin (1993/2004) 1. Ποιές οι ιδιαιτερότητες σε σύγκριση με καθημερινή γλώσσα; σε λεξιλόγιο, γραμματική, οργάνωση κειμένων; 2. Πώς αναδύθηκαν ιστορικά αυτές οι ιδιαιτερότητες; γιατί ο επιστημονικός λόγος όχι ο πιο φυσικός και πρώιμος ιστορικά και οντογενετικά. 3. Τι συνεπάγονται αυτές οι ιδιαιτερότητες για τους τρόπους σκέψης και μάθησης;

39 Επιστημονικός λόγος Χαρακτηρίζεται, μεταξύ άλλων, π.χ. από: 1. Εκτενή αφηρημένη ταξινόμηση οντοτήτων. Βρίθει, με άλλα λόγια, αφηρημένων ουσιαστικών. Επιστημονικές συνήθως έννοιες, διόλου οικείες στην καθημερινή γλώσσα, που μπορούν να μαθευτούν μόνο μέσω της γλώσσας/εκπαίδευσης (π.χ. πρωτεύοντα, πραγματολογία, επίπεδο ύφους). Βρίθει, με άλλα λόγια, αφηρημένων ουσιαστικών. Επιστημονικές συνήθως έννοιες, διόλου οικείες στην καθημερινή γλώσσα, που μπορούν να μαθευτούν μόνο μέσω της γλώσσας/εκπαίδευσης (π.χ. πρωτεύοντα, πραγματολογία, επίπεδο ύφους).

40 2. Επιστημονικές έννοιες ορίζονται αυστηρά και όχι χαλαρή χρήση τους όπως στην καθημερινή γλώσσα (π.χ. καθημερινά «τηλέφωνο» δεν αποκλείεται και για κινητά αλλά συνήθως αφορά σταθερά μόνο, ενώ στην επιστήμη θα ήταν αδύνατη αυτή η χαλαρότητα). Τεχνικοί όροι επιστήμης ακόμη κι όταν ίδιοι επιφανειακά με καθημερινούς διαφέρουν ριζικά. Βλ. π.χ. Τον αυστηρό στενό ορισμό της γλώσσας στη γλωσσολογία [Μάθημα Γλώσσα, Κοινωνία και Νόηση) και το πώς διαφέρει από το χαλαρό καθημερινό ορισμό, όπου ο όρος πολύσημος.

41 3. Ορισμοί τεχνικών όρων Συχνά μέσα από τη δομή χ = ψ. Π.χ. {Φώνημα} είναι [η ελάχιστη διακριτική μονάδα του ήχου] Συχνότατα όμως οι ορισμοί κυκλικοί. Για να κατανοηθούν πρέπει να έχει κατανοηθεί προηγουμένως ένα πλέγμα σχετικών εννοιών (π.χ. μονάδα; διακριτική;). Χρησιμοποιούνται στη συνέχεια για να κατανοηθούν άλλοι όροι (π.χ. φωνολογία, φωνοτακτικοί κανόνες…) Χρησιμοποιούνται στη συνέχεια για να κατανοηθούν άλλοι όροι (π.χ. φωνολογία, φωνοτακτικοί κανόνες…)

42 4. Λεξική πυκνότητα σε ασυνήθιστη σύνταξη α) Μεγάλη συχνότητα ουσιαστικών και πολύ λιγότερα ρήματα και άλλα είδη λόγου όπως οι σύνδεσμοι. Τα λίγα μάλιστα ρήματα πολύ αφηρημένα (π.χ. Αποκαλείται, αποτελείται από, είναι, ενέχει....). β) Ουσιαστικά υψηλής αφαίρεσης σε συντακτικές δομές ασυνήθιστες δυσχεραίνει κατανόηση κειμένου (π.χ. Σειρές ουσιαστικών σε γενική πτώση όπως των προτύπων αναγνώρισης της πλευρικότητας της μορφής των επιπτώσεων των κρινόμενων).

43 5. Αμφίσημες δυσνότητες προτάσεις και κείμενα γιατί ασυνέχεια μεταξύ προτάσεων: Ασυνήθιστη συμπύκνωση σκέψης. Αποσιωπούνται κρίσιμες διαστάσεις περίπλοκων φαινομένων, όπως ποιοί οι δράστες, οι σκοποί και τα κίνητρα κλπ. Π.χ. το πλέγμα της πραγμοποίησης Σύνδεση προτάσεων υπονοείται. Κατανόηση όμως εφικτή μόνο στους ειδικούς, ειδικά μάλιστα όσους γνωρίζουν τη σχετική βιβλιογραφία/θεματική και μπορούν να αποκαταστήσουν ό,τι δεν λέγεται και απλώς υπονοείται. Κατανόηση όμως εφικτή μόνο στους ειδικούς, ειδικά μάλιστα όσους γνωρίζουν τη σχετική βιβλιογραφία/θεματική και μπορούν να αποκαταστήσουν ό,τι δεν λέγεται και απλώς υπονοείται.

44 Π.χ. Το θεωρητικό πρόγραμμα της διαίρεσης του πυρήνα του ατόμου έχει ασφαλώς επαληθευτεί. Αποκρύβονται κρίσιμες λεπτομέρειες όπως τί σημαίνει θεωρητικό; Υπάρχουν κι άλλου τύπου προγράμματα; Του προγράμματος εμπειρικής έρευνας; Ή μιας θεωρητικής υπόθεσης πίσω από τις έρευνες;..... Πρόκειται για πειράματα; Ποιοί και πόσοι τα κάνουν; Ποιά ακριβώς τα ευρήματά τους; Χρειάζεται επαλήθευση και τίνος; τί σημαίνει θεωρητικό; Υπάρχουν κι άλλου τύπου προγράμματα; Του προγράμματος εμπειρικής έρευνας; Ή μιας θεωρητικής υπόθεσης πίσω από τις έρευνες;..... Πρόκειται για πειράματα; Ποιοί και πόσοι τα κάνουν; Ποιά ακριβώς τα ευρήματά τους; Χρειάζεται επαλήθευση και τίνος;

45 π.χ. Το αυξανόμενο ποσοστό θανάτων από καρκίνο του πνεύμονα Μπορεί να ερμηνευτεί ποικιλοτρόπως ανάλογα με τα συμφραζόμενα. Γιατί κρίσιμα δεν λέγονται ώστε να αποκατασταθεί πλήρως το νόημα. Π.χ. Η αύξηση γιατί; περισσότεροι άνθρωποι καπνίζουν; περισσότεροι άνθρωποι καπνίζουν; καπνίζουν περισσότερο οι άνθρωποι; καπνίζουν περισσότερο οι άνθρωποι; οι άνθρωποι πεθαίνουν γρηγορότερα λόγω πιο επιθετικών μορφών καρκίνου; οι άνθρωποι πεθαίνουν γρηγορότερα λόγω πιο επιθετικών μορφών καρκίνου; Το περιβάλλον έχει επιβαρυνθεί περισσότερο; Το περιβάλλον έχει επιβαρυνθεί περισσότερο;

46 Π.χ. Η βελτίωση της αντιρρυπαντικής νομοθεσίας Παραλείπονται γεγονότα που προηγήθηκαν νομοθεσίας, τα οποία ο αναγνώστης πρέπει να αποκαταστήσει νοερά όπως π.χ. κινητοποιήσεις εναντίον της ρύπανσης, αύξηση θανάτων και προβλημάτων υγείας λόγω της ρύπανσης, αναφορά στις αιτίες της ρύπανσης και στα οφέλη της αντιρρυπαντικής βιομηχανίας, ότι υπάρχει ήδη τέτοια νομοθεσία όπως και αίτημα για βελτίωση....

47 Παραδείγματα σχετικά απλά μάλιστα δυσνόητων εκφράσεων από επιστημονικά κείμενα Εξαιρετικά όμως δύσκολο να αποκωδικοποιηθούν «κοινωνικές παράμετροι περιορισμού της παραγωγής νοημάτων σε τοπικό επίπεδο». «ιστορικές διαδικασίες διαμόρφωσης των δυνατοτήτων αλληλεπίδρασης των γλωσσικών πόρων» «αναδεικνύεται μια κοινωνική όψη της λογικότητας που περιορίζει τις επιλογές του κάθε μεμονωμένου ομιλητή».

48 Αυτός ο συμπυκνωμένος τρόπος σκέψης εξαιρετικά πλεονεκτικός για τους ειδικούς γιατί διευκολύνει επικοινωνία τους εφόσον δεν χρειάζεται κάθε φορά να εξηγούν τα πάντα αναλυτικά. Αφήνει συνεπώς χώρο για επεξεργασία πιο αφηρημένων σκέψης Αλλά δυσνόητος για τους αδαείς.

49 Πρόβλημα εκπαίδευσης: Η εξοικείωση των παιδιών με επιστημονικό λόγο Πώς προσλαμβάνεται ο επιστημονικός λόγος από μαθητές/τριες; Πώς προσλαμβάνεται ο επιστημονικός λόγος από μαθητές/τριες; Kρίσιμο: οι εκπαιδευτικοί θεσμοί και ο τρόπος που "διδάσκουν" την επιστήμη, μιας και η πρώτη και περισσότερο οργανωμένη επαφή των ανθρώπων με την επιστημονική γνώση πραγματοποιείται στο σχολείο. Kρίσιμο: οι εκπαιδευτικοί θεσμοί και ο τρόπος που "διδάσκουν" την επιστήμη, μιας και η πρώτη και περισσότερο οργανωμένη επαφή των ανθρώπων με την επιστημονική γνώση πραγματοποιείται στο σχολείο. Διδασκαλία γλώσσας σε μη γλωσσικά μαθήματα: Εξοικείωση με τα διαφορετικά κειμενικά είδη των διαφορετικών επιστημών (π.χ. ιστορία, φυσική..) Διδασκαλία γλώσσας σε μη γλωσσικά μαθήματα: Εξοικείωση με τα διαφορετικά κειμενικά είδη των διαφορετικών επιστημών (π.χ. ιστορία, φυσική..)

50 Διδακτική γλώσσας περιλαμβάνει και το κομβικό ζήτημα εξοικείωσης με επιστημονικό λόγο. Οδηγεί σε ανάγκη να εντοπιστούν τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν την επιστημονική από την κοινή γλώσσα και την καθιστούν δύσκολη. τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν την επιστημονική από την κοινή γλώσσα και την καθιστούν δύσκολη. τα διαφορετικά είδη επιστημονικού λόγου, καθώς διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους (π.χ. διαφορές φυσικών και κοινωνικών επιστημών, πειράματος και θεωρητικής εξήγησης...). τα διαφορετικά είδη επιστημονικού λόγου, καθώς διαφέρουν αρκετά μεταξύ τους (π.χ. διαφορές φυσικών και κοινωνικών επιστημών, πειράματος και θεωρητικής εξήγησης...).

51 EMΠΕΙΡΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ και ειδικότερα των χρήσεων επιστημονικής γλώσσας/σκέψης με βάση την κοινωνιοσημειωτική θεωρία π.χ. Πώς μπορούμε να ενορχυστρώσουμε σταδιακή εξοικείωση παιδιών με επιστημονικό λόγο; Πόσο πολύ έχει εισχωρήσει ο επιστημονικός λόγος στα σχολικά κείμενα δημοτικού;

52 ΜΕΤΑΒΑΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ ΓΛΩΣΣΑ/ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ Π.χ. Το έργο της γλωσσολόγου Painter (1999) Ποιές χρήσεις της γλώσσας στο σχολείο κυρίως αλλά και στην καθημερινή ζωή των παιδιών διευκολύνουν τη μετάβαση από την καθημερινή στη σχολική γνώση/γλώσσα

53 π.χ. Εξοικείωση με γενικεύσεις και υποθέσεις, δηλ. αποστασιοποίηση από το εδώ και το τώρα. Π.χ. Τα φυλλοβόλα δέντρα είναι γυμνά το χειμώνα, Εάν βρέξει, θα πλημυρίσει το ποτάμι. γενικεύσεις και υποθέσεις, δηλ. αποστασιοποίηση από το εδώ και το τώρα. Π.χ. Τα φυλλοβόλα δέντρα είναι γυμνά το χειμώνα, Εάν βρέξει, θα πλημυρίσει το ποτάμι. γραπτά επιστημονικά κείμενα (π.χ. για ζώα, αυτοκίνητα), γατί συνιστούν αποπλαισιωμένο λόγο. Ακόμη κι αν αρχικά διαβάζουμε απλά επιστημονικά κείμενα στα παιδιά (που διαφέρουν από λογοτεχνικά, οδηγίες κλπ.) γραπτά επιστημονικά κείμενα (π.χ. για ζώα, αυτοκίνητα), γατί συνιστούν αποπλαισιωμένο λόγο. Ακόμη κι αν αρχικά διαβάζουμε απλά επιστημονικά κείμενα στα παιδιά (που διαφέρουν από λογοτεχνικά, οδηγίες κλπ.) προφορικούς και γραπτούς μονολόγους σε αντίθεση με τις οικείες στα παιδιά συνομιλίες (βλ. και μάθημα Ανάπτυξη του Λόγου) προφορικούς και γραπτούς μονολόγους σε αντίθεση με τις οικείες στα παιδιά συνομιλίες (βλ. και μάθημα Ανάπτυξη του Λόγου)

54 Ορισμούς και αφηρημένα κριτήρια κατηγοριοποίησης (π.χ. Τσιγγούνη λέμε αυτόν που κρατάει χρήματα μόνο για τον εαυτό του...). Μάθηση μόνο μέσω της γλώσσας, με βάση γενικά και αφηρημένα κριτήρια. Ορισμούς και αφηρημένα κριτήρια κατηγοριοποίησης (π.χ. Τσιγγούνη λέμε αυτόν που κρατάει χρήματα μόνο για τον εαυτό του...). Μάθηση μόνο μέσω της γλώσσας, με βάση γενικά και αφηρημένα κριτήρια. Συμπερασμούς και αναστοχασμό (π.χ. Επειδή πλημυρίζει όταν βρέχει, πρέπει να κλείνουμε πάντα την πόρτα.). Συμπερασμούς και αναστοχασμό (π.χ. Επειδή πλημυρίζει όταν βρέχει, πρέπει να κλείνουμε πάντα την πόρτα.).

55 ΜΕΛΕΤΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ Π.χ. Κονδύλη & Αρχάκης (2003) «Ο ρόλος της γλώσσας στη διαμόρφωση της εκπαιδευτικής γνώσης: Ανάλυση διδακτικών διαλόγων με παιδιά πρωτοσχολικής ηλικίας» Πόσο συχνά και από ποιούς χρησιμοποιούνται προτάσεις πολύ αφηρημένες στο νηπιαγωγείο; Ειδικότερα για ανάκληση και γενίκευση;

56 Cloran (1994, 1999) μαθήτρια Xαλιντέυ: Ανάλυση του λόγου από τη σκοπιά της αφαιρετικότητάς του ή της αποστασιοποίησης από το εδώ και το τώρα. 12 διαβαθμίσεις αφαίρεσης (σε ένα συνεχές πλαισίωσης – αποπλαισίωσης) από τη Δράση έως τη Γενίκευση. 1. Δράση 2. Σχολιασμός 3. Παρατήρηση 4. αναστοχασμός 5. Αξίωμα 6. Αναφορά 7. Περιγραφή, 8. Σχεδιασμός, 9. Πρόβλεψη, 10. Εικασία, 11. Ανάκληση 12. Γενίκευση

57 Δραστηριότητα: Επεξεργασία μιας ιστορίας. Ανάκληση χρησιμοποιείται πολύ αλλά γενίκευση λίγο. 25% vs. 9% στο σύνολο των μηνυμάτων: Ανάκληση: π.χ. Νηπιαγωγός αφού έχει αφηγηθεί ένα παραμύθι για τα έντομα, ρωτάει αν κανένα παιδί έχει ποτέ τσιμπηθεί από έντομο. Νήπιο περιγράφει το τσίμπημα που δέχτηκε ο παππούς του: «Του είχε φουσκώσει [το χέρι] του παππού, και τον πήγαν στο γιατρό, στο γιατρό του έδωσαν φάρμακα και έφυγαν. Και, ξεπρήστηκε μετά. Και του πέρασε.»

58 Γενίκευση: όταν «η γλώσσα αναφέρεται όχι σε μεμονωμένες οντότητητες αλλά σε αφηρημένες κατηγορίες οντοτήτων. π.χ. Νηπιαγωγός: «Άμυαλος λέγεται κάποιος που κάνει πράγματα που δεν είναι σωστά, που δεν πρέπει να τα κάνουμε. Αυτός είναι άμυαλος.».

59 Eυρήματα: Aνάκληση σχετικά συχνή σε νηπιαγωγούς και παιδιά γιατί οι εκπαιδευτικοί: 1.Ανακεφαλαιώνουν» συχνά αλλά και παροτρύνουν τα παιδιά να συνοψίζουν την ιστορία που άκουσαν. 2.Παροτρύνουν παιδιά να ανατρέξουν σε εμπειρίες δικές τους ή άλλων. 3.Αναφέρονται ή προτρέπουν τα παιδιά να αναφερθούν σε παλαιότερα μαθήματα με παρόμοιο περιεχόμενο.

60 Γενίκευση: περισσότερο από εκπαιδευτικούς και ελάχιστα από παιδιά Εκπαιδευτικοί διστάζουν να τη χρησιμοποιήσουν, καταφεύγοντας γρήγορα όταν προκύπτει η δυνατότητα σε προσταγές και αιτήματα. Νιώθουν ασυναίσθητα ότι τα νήπια δεν μπορούν να χειριστούν γενικεύσεις, ενώ έρευνες δείχνουν ότι τις χρησιμοποιούν αν και περιορισμένα στον καθημερινό τους λόγο. Προσταγές και αιτήματα δεν επεκτείνουν τη σκέψη των νηπίων, αφού ο βαθμός αποπλαισίωσης και κατ’ επέκταση αφαιρετικότητας είναι μικρός.

61 Π.χ. Κονδύλη & Δούκα 2005 Η γενίκευση και η κατηγοριοποίηση στον προφορικό λόγο σε ελληνικά νηπιαγωγεία Δύο αφηρημένες χρήσεις γλώσσας Πόσο, πότε παρατηρούνται στο λόγο της σχολικής τάξης; Ηχογράφηση 16 ωρών δραστηριοτήτων ανάγνωσης και συζήτησης παραμυθιών.

62 Εστίαση σε κάποια μόνο είδη γενίκευσης και κατηγοριοποίησης: 1. Ορισμός ή ταυτοποίηση μιας οντότητας (απαιτητικό είδος γενίκευσης) Π.χ Άμυαλος είναι κάποιος που κάνει πράγματα που δεν πρέπει [ο άμυαλος ταυτίζεται με…] 2. Χαρακτηρισμός μιας οντότητας (είδος κατηγοριοποίησης) π.χ. Η χιονονυφάδα είναι άμυαλη [συσχέτιση δύο οντοτήτων: ένταξη χιονονυφάδας σε γενικότερη κατηγορία]

63 Μέρος ευρημάτων: Πώς χρησιμοποιούνται οι ορισμοί; Δύο ειδών ορισμοί από εκπαιδευτικούς: Ασυναίσθητα διαφοροποιούν ανάμεσα σε φαινόμενα φυσικού και κοινωνικού κόσμου, δηλ. με άλλο ρήμα π.χ. Δύο ειδών ορισμοί από εκπαιδευτικούς: Ασυναίσθητα διαφοροποιούν ανάμεσα σε φαινόμενα φυσικού και κοινωνικού κόσμου, δηλ. με άλλο ρήμα π.χ. – Λέμε ότι κάποιος είναι αχάριστος όταν δεν μας ευχαριστεί όταν τον βοηθάμε σε κάτι. – Ο πάγος είναι νερό που έχει κρυώσει πολύ. Τα παιδιά δεν χρησιμοποιούν ωστόσο ορισμούς παρότι έχουν καταφέρει λίγους στην καθημερινή ζωή. Οι νηπιαγωγοί μόνο απαντούν σχετικές ερωτήσεις. Τα παιδιά δεν χρησιμοποιούν ωστόσο ορισμούς παρότι έχουν καταφέρει λίγους στην καθημερινή ζωή. Οι νηπιαγωγοί μόνο απαντούν σχετικές ερωτήσεις.

64 Φυσικά φαινόμενα (α) Νηπιαγωγός: Τι είναι η απόχη; Νηπιαγωγός: Ένα καλάμι με ένα διχτάκι. Κοινωνικοπολιτισμικά και νοητικά φαινόμενα Νηπιαγωγός: Ξέρετε πώς λέγονται οι άνθρωποι που ποτέ δεν είναι ευχαριστημένοι με κάτι. (…) Παιδί δεν απαντά:

65 H γλώσσα των σχολικών βιβλίων: Κονδύλη & Μανιού (2007) Αναπλαισίωση της κοινής γνώσης στα εγχειρίδια Εμείς και ο Κόσμος της Α΄ και Γ΄Δημοτικού: οι αναπαραστάσεις του φυσικού και του κοινωνικού κόσμου

66 Ερώτημα: Πόσο πολύ έχει εισχωρήσει ο επιστημονικός λόγος στα σχολικά βιβλία; ή πόσο παραμένει σε αυτά ο καθημερινός λόγος και συνεπώς η καθημερινή σύλληψη του κόσμου; Η ανάλυση βασίστηκε σε έξι είδη προτάσεων, κάποιες από τις οποίες προσιδιάζουν περισσότερο στον καθημερινό ή αντιθέτως στον αφηρημένο επιστημονικό λόγο;

67 Είδη προτάσεων ανάλογα με τις διαδικασίες που κωδικοποιούν: 1.Υλικές: αφορούν απτά γεγονότα (π.χ. έτρεξε) 2.Συμπεριφορικές: εκτέλεση μιας δράσης (π.χ. σηκωθείτε) 3.Νοητικές: πεποιθήσεις και συναισθήματα (π.χ. ξέρω), 4.Λεκτικές: επικοινωνιακά γεγονότα (π.χ. εξηγείστε), 5.Υπαρκτικές: ύπαρξη οντοτήτων (π.χ. υπάρχει), 6.Συσχετιστικές: αφηρημένες σχέσεις οντοτήτων (π.χ. συνεπάγεται). Aφενός, οι υλικές λιγότερο αφηρημένες και πιο συχνές στον καθημερινό λόγο. Αφετέρου, οι συσχετιστικές πιο αφηρημένες και συχνές στον επιστημονικό λόγο.

68 Παραδείγματα προτάσεων από βιβλία: Υλικές: απτές αλλαγές ή καταστάσεις. Π.χ. «Εδώ εργάζεται ο εργάτης στο εργοστάσιο» (Α΄), «Γιατί ψόφησαν τα ψάρια;» (Γ΄) Νοητικές: όπως συναισθήματα και γνώσεις. Π.χ. «Σε ποια από τις δύο τάξεις θα ήθελες να είσαι;», (Α΄), «Ξέρεις παρόμοια φυτά του τόπου σου;», (Γ΄) «Εδώ τι βλέπετε;» (Α΄) Λεκτικές: Π.χ. «Δικαιολογήστε γιατί έχουμε μέρα και νύχτα». (Γ΄) Υπαρκτικές: Π.χ. «Χωρίς το φως του ήλιου δεν θα υπήρχε ζωή» (Γ΄) →

69 Συμπεριφορικές: δραστηριότητες, Π.χ. «Παρατηρήστε τις εικόνες» (Α΄), «Μελέτησέ το με προσοχή» (Γ΄) Συσχετιστικές: δίνουν νόημα σε οντότητες και όχι σε δράσεις.Η δράση παρουσιάζεται συντελεσμένη και γενικευμένη. Συμπεριλαμβάνουν ορισμούς και ταξινομήσεις και εμπλέκουν συχνά τα ρήματα: «είναι», «έχει», «λέγεται», «συμβολίζει», «σημαίνει», «ισούται», «μας κάνει»,κλπ. Π.χ. «Ποια εποχή δείχνει κάθε εικόνα;» » (Α΄), «Μια ώρα έχει 60 λεπτά», (Γ΄), «Το ψηλότερο σημείο του βουνού λέγεται κορυφή» (Γ΄), «Σε ποια μέρη χωρίζεται ο βλαστός της πατάτας;» » (Γ΄).

70 Ευρήματα: Τόσο στην Α΄ όσο και στη Γ΄ υπερείχαν αριθμητικά οι πιο οικείες και λιγότερο αφηρημένες υλικές προτάσεις, δηλ. αυτές που προσιδιάζουν στην καθημερινή εμπειρία του παιδιού (47% και 35% αντίστοιχα). Oι συσχετιστικές προτάσεις είναι λιγότερο συχνές, αλλά αυξάνονται λίγο από την Α΄ στην Γ΄ τάξη (από 31% σε 37%). Πρόκειται κυρίως για ταξινομήσεις και ορισμούς. Κάποια λοιπόν μεγαλύτερη διείσδυση επιστημονικού λόγου

71 Επιπλέον, συσχετιστικές προτάσεις πιο συχνές στις φυσικές παρά στις κοινωνικές επιστήμες. Ο κοινωνικός κόσμος εμπλέκει περισσότερο οικείες δράσεις ενώ ο φυσικός αφηρημένες σχέσεις. Μάλιστα στις κοινωνικές επιστήμες ορισμένες θεματικές ευνοούν περισσότερο από άλλες τις υλικές προτάσεις (46,7%): κυρίως «Εργαλεία και μηχανές», «Μεταφορές» και «Ανθρώπινες ανάγκες και εργασία». Στην Γ΄ τάξη στα ίδια θέματα κυριαρχούν μεν πάλι οι υλικές προτάσεις αλλά είναι λιγότερο συχνές (35%) π.χ. «Ποιοι μας εξυπηρετούν στα ταξίδια μας και ποια είναι η δουλειά τους;».