Κοινωνιολογία του Ελεύθερου χρόνου

Παρουσίαση με θέμα: "Κοινωνιολογία του Ελεύθερου χρόνου"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Κοινωνιολογία του Ελεύθερου χρόνου
Ζαϊμάκης Γιάννης Πανεπιστήμιο Κρήτης

2 Η μελέτη του ελεύθερου χρόνου στην Κοινωνιολογία
Μέχρι και τις αρχές της δεκαετίας του 1960 υπήρχε περιορισμένο ενδιαφέρον από τους κοινωνιολόγους Ε.Χ. θεωρείται ως δευτερεύουσα πτυχή της κοινωνικής συμβίωσης Πεδίο αυτοπραγμάτωσης του ατόμου η εργασία Ε.Χ. ως παιχνίδι & δραστηριότητα ήταν αντικείμενο μελέτης της ψυχολογίας-βιολογίας (σχέση ψυχικής υγείας & ευεξίας) Αλλαγή μετά το 1970 Ραγδαία ανάπτυξη μιας βιομηχανίας Ε.Χ. , εμπορευματοποίηση του Ε.Χ. & των σπορ, εμφάνιση μαζικής κουλτούρας Συγκρότηση μιας κουλτούρας γύρω από τον Ε.Χ. Αλλαγές των αντιλήψεων για το ρόλο του ΕΧ στην απόκτηση ατομικής & κοινωνικής συνείδησης και την διαπραγμάτευση της ταυτότητας

3 Από τη νεωτερικότητα στη μετανεωτερικότητα
Στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα αμφισβητούνται οι σταθερές της νεωτερικής κοινωνίας (κράτος. Οικογένεια, εργασία, ορθολογισμός, οικουμενικές αξίες) Νεωτερικότητα διαχωρίζει τον ιδιωτικό από το δημόσιο χώρο, την εργασία από τον ελεύθερο χρόνο και αποδίδει στα πρώτα ιδιαίτερη αξία Μεταμοντερνισμός σχετικοποιεί αυτές τις αντιθέσεις και τονίζει τη σημασία της ποικιλίας, της διαφοράς, του τοπικού, του ανορθολογικού και της κατανάλωσης υπηρεσιών Ε.Χ. Σχολή Φρανκφούρτης: τόνισε το ρόλο του θεάματος στη συγκρότηση μιας μαζικής κουλτούρας που περιορίζει την κριτική σκέψη & τη ριζοσπαστική δράση Φαινόμενο μονοδιάστατου ανθρώπου: υποταγή στις δυνάμεις της τεχνολογίας & παραγωγής, ενοχή για κάθε τι μη παραγωγικό, κυριαρχία του υπερεγώ & καταπίεση των ενστίκτων

4 Πρώιμες θεωρίες: Η αργόσχολη τάξη του Βέμπλεν
Πρώιμες θεωρίες: Η αργόσχολη τάξη του Βέμπλεν Η κοινωνία της εποχής του οργανώνεται γύρω από 2 βασικές τάξεις: όσοι ασχολούνται με μη παραγωγική εργασία (στρατός, αθλητισμός, εκπαίδευση, εξουσία) και όσους εργάζονται χειρωνακτικά: δούλοι, εργάτες, αγρότες Βασικές αξίες της αργόσχολης τάξης είναι η περιφρόνηση της παραγωγικής εργασίας, πατριωτισμός, καλοί τρόποι συμπεριφοράς, επιδεικτική κατανάλωση (συσσώρευση αγαθών & ξόδεμα άχρηστων προϊόντων) Χουίζινγκα: Homo ludens (ο άνθρωπος του παιχνιδιού) Το παιχνίδι ως εθελούσια δραστηριότητα σε ορισμένο χώρο και χρόνο αποτελεί πηγή απόλαυσης, χαράς & ατομικής ολοκλήρωσης Οι κοινωνίες τείνουν να βάζουν κανόνες & να οριοθετούν παιχνίδια Σημασία της ελεύθερης επιλογής δραστηριοτήτων

5 Ιστορική εξέλιξη ελεύθερου χρόνου από τις αρχαϊκές κοινωνίες έως την προβιομηχανική κοινωνία
Στις αρχαϊκές κοινωνίες η εργασία και η ανάπαυση ρυθμίζονται από τη φυσική αναγκαιότητα: φυσικός κύκλος εναλλαγής εποχών και ημερών: δραστηριότητες επιβάλλονται από τη φύση, τη λατρεία και τους μύθους Δεν υπάρχει παροντικός και παρελθοντικός χρόνος Εργασία & σχόλη βιώνονται αδιαφοροποίητα Στις προβιομηχανικές κοινωνίες εμφανίζεται ο ιερός χρόνος (αφιερωμένος στο θεό) που διακρίνεται από τον κοσμικό χρόνο της εργασίας, χρόνος εκτός εργασίας & θρησκείας οδηγεί στην οκνηρία Μετά τον 12ο αιώνα (χρόνος εμπόρων): αμφισβητείται η θρησκευτική τάξη, εμφανίζεται η αντίθεση εργασίας & ελεύθερου χρόνου που γίνεται αντικείμενο διεκδίκησης από εργαζομένους, εμφάνιση παζαριού & καπηλειού

6 Βιομηχανική επανάσταση : η γέννηση του ελεύθερου χρόνου
Αλλαγές: τεχνολογική πρόοδος (εμφάνιση ρολογιού), συσσώρευση κεφαλαίου, αντίθεση αστικής & εργατικής τάξης Αλλαγή στις αναπαραστάσεις του χρόνου που γίνεται μετρήσιμος, γραμμικός, αριθμήσιμος, παροντικός, παρελθοντικός και μελλοντικός Ο χρόνος εντάσσεται στο πλαίσιο της παραγωγής & αλλάζει τις εργασιακές συνθήκες που ρυθμίζεται από το ρολόι Εργασία διαφοροποιείται χωρικά & χρονικά από τον ελεύθερο χρόνο Άθλιες συνθήκες εργασίας (ανασφάλιστη) οδηγούν σε περιορισμένες διεκδικήσεις εργαζομένων που συνήθως καταστέλλονται, απουσία κοινωνικής συνείδησης

7 Διεύρυνση ελεύθερου χρόνου (19ος -20ος αιώνας)
Από τα μέσα του 18ου αιώνα εμφανίζονται εργατικές διεκδικήσεις με αποτέλεσμα τη σταδιακή κατοχύρωση του 8ωρου και της κοινωνικής ασφάλειας (Στην Ελλάδα σχετική καθυστέρηση) Ο ελεύθερος χρόνος συνδέεται με ιδεολογικές θεωρήσεις. Σοσιαλιστές: ελεύθερος χρόνος μέσο για την διαπαιδαγώγηση των εργατών στην σοσιαλιστική ηθική Αστική ιδεολογία: η προσήλωση στην εργασία μέσο για την ενίσχυση της παραγωγικότητας των εργαζομένων (περίοδος ευημερίας) αύξηση παραγωγής, ενίσχυση της κατανάλωσης, αύξηση ελεύθερου χρόνου & πολιτισμικής βιομηχανίας, ενίσχυση του καταναλωτικού ήθους Στις τελευταίες δεκαετίες: νέες ευέλικτες μορφές εργασίας, αύξηση του εργασιακού χρόνου & εντατικοποίηση της εργασίας & ενίσχυση του χρόνου αδράνειας της ανεργίας νέες μορφές ελεύθερου χρόνου που διαμεσολαβούνται από τις νέες τεχνολογίες

8 Βέμπερ: ορθολογισμός & μοντερνισμός
Μοντέρνα κοινωνία: διεύρυνση των αναγκών, επέκταση της παραγωγή & νέες αντιλήψεις για το σώμα και τον Ε.Χ. Σώμα αποσυνδέεται από το ιερό χώρο γίνεται σύμβολο κύρους, άσκηση ενισχύει ολοκλήρωση & ναρκισσισμό Εμφάνιση νέων μορφών χορού, τα σπορ, ευγενή σπορ πεδίο διάκρισης υψηλών κοιν. Στρωμάτων Ανάδυση αισθητικού ορθολογισμού: αναζήτηση ωραίου μέσα από την τέχνη και ένα κανονιστικό πλαίσιο που αντικαθιστά το κοινοτικό Μουσική: σημειογραφία & πολυτονικό σύστημα επιβάλλουν τον ορθολογισμό και μια νέα δομική οργάνωση της μουσικής, πέρασμα από τον αυθορμητισμό & αυτοσχεδιασμό σε μουσική δημιουργία υποταγμένη στος σταθερές, την οργάνωση και τον κανόνα Τέχνη διακριτή σφαίρα της κοινωνικής ζωής, παρέχει ευκαιρίες για εσωτερική αναζήτηση & υπέρβαση του πρακτικού ορθολογισμού & καθημερινής ρουτίνας Διάκριση τέχνης από σπορ, τα τελευταία συνδέονται με καταστάσεις έξαψης και πρόσκαιρης ικανοποίησης

9 Ζίμελ: «η τραγωδία της κουλτούρας»
Στη μοντέρνα κοινωνία ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας & η κοινωνική συνθετότητα συμβάλλουν στην ανάδυση μιας «αντικειμενικής» κουλτούρας συνδεδεμένης με το χρήμα και τη μαζική κατανάλωση Θρίαμβος αντικειμενικής σε βάρος της υποκειμενικής κουλτούρας: άτομο εξαρτημένο, απομονωμένο υποτάσσεται στις απαιτήσεις της μαζικοποίησης Νέες τάσεις εκφράζονται στην μητρόπολη: νέοι ήχοι, μουσικές, γεύσεις, στυλ Ομοιομορφοποίση, τυποποίηση & μαζικοποίηση της (πολιτιστικής) παραγωγής περιορίζουν ατομική έκφραση & δημιουργικότητα, στροφή στην κατανάλωση αγορών & υπηρεσιών δεν οδηγεί στην ατομική ολοκλήρωση Μουσικής, τέχνη, ταξίδια εμπεριέχουν δυνατότητες απόδρασης από την καθημερινότητα & αναζήτηση αυθεντικού

10 Λειτουργισμός Αμφισβήτηση της άποψης ότι ορισμένες πρακτικές παραδοσιακών κοινωνιών είναι πρωτόγονες (πίσω από αυτές κρύβονται κοινωνικές λειτουργίες) θεσμοί Ε.Χ. διαιωνίζουν αξίες, ενισχύουν την κοινωνική ενσωμάτωση, μέσα κοινωνικοποίησης & διατήρηση της κοινωνικής ευταξίας Parker: Ε.Χ. βοηθά άτομα να παίζουν ρόλους & να πετυχαίνουν συλλογικούς & ατομικούς σκοπούς, συγκροτούν πολιτισμικές αξίες και ρίζες (π.χ. ομαδικά σχολικά αθλήματα στις ΗΠΑ, μέσο για την αντιστάθμιση στη σχολική αποτυχία) Χρήση τελετουργιών και κανόνων στα σπορ και Ε.Χ. συμβάλλουν στην επίλυση αντιθέσεων ανάμεσα σε υποκειμενικές επιθυμίες & συλλογικές ανάγκες Αναλογίες ανάμεσα στις εμπειρίες των θρησκευτικών τελετών ως μέσο κοινωνικής συνοχής και προαγωγής της λατρείας & συλλογικού ενθουσιασμού με δραστηριότητες ελεύθερου χρόνου (εμπειρίες συλλογικής διέγερσης & αφοσίωσης, μέθεξη στο κοινότητα)

11 τελετουργίες Ε.Χ. συμβάλουν στην οργάνωση ανθρώπινης σκέψης & συγκρότηση κοινοτήτων & ετεροτήτων
Κριτική: ε.χ. δεν είναι μόνο πεδίο αναπαραγωγής της κοινωνικής ευταξίας αλλά και μηχανισμός παραγωγής ανισοτήτων με βάση το φύλο, τη φυλή και την κοινωνική τάξη π.χ. σπορ είναι ένα πεδίο στο οποίο κυριαρχούν οι ανταγωνιστικές αξίες: μηχανισμός αναπαραγωγής ανταγωνισμού, ενίσχυσης της κοινωνικής διαστρωμάτωσης, πεδίο κινητικότητας

12 Μαρξισμός: Ελεύθερος χρόνος ως όπιο του λαού (σημειώσεις)
Μαρξισμός: Ελεύθερος χρόνος ως όπιο του λαού (σημειώσεις) Οικονομία & σχέσεις παραγωγής διαμορφώνουν πρότυπα συμπεριφοράς & σκέψης Ε.Χ. εξυπηρετεί καπιταλιστικές ανάγκες: μέσο κοινωνικού ελέγχου, αναπλήρωση ενέργειας από εξοντωτική εργασίας, επέκταση αγοράς & συσσώρευσης κεφαλαίου Θεσμοί Ε.Χ. λειτουργούν ως ιδεολογικοί μηχανισμοί κράτους: αποδυνάμωση κριτικής συνείδησης & δυνατότητας αντίστασης στις συνθήκες διαβίωσης (διανοητική ουδετερότητα) Ο Ε.Χ. δεν μπορεί να καλύψει από μόνος του βαθύτερες ανάγκες Πρόοδος μόνο από την υπέρβαση της ταξικής εκμετάλλευσης & δράση εργατικής τάξης (απελευθέρωση εργασίας και ταύτιση με τον ελεύθερο χρόνο)

13 Νέο-μαρξιστικές προσεγγίσεις
Η οικονομική δομή δεν καθορίζει απόλυτα την υπερ-δομή Επέκταση βιομηχανίας θεάματος μέσω δημιουργίας ευκαιριών ψυχαγωγίας Πολιτισμική βιομηχανία: μετασχηματίζει ανάγκες αγοράς εργασίας σε επιθυμίες υποκειμένων (ανάπτυξη καταναλωτσιμού & αστική συσσώρευση) Ε.Χ. πεδίο αναπαρφαγωγής άρχουσας ιδεολογίας Δυνατότητα υποκειμένων & κινημάτων να απομυθοποιούν νοήματα αγοράς & να υπονομεύουν κυρίαρχες αξίες Σπορ: αναπαράγουν κυρίαρχες αξίες μέσα από αθλητικούς θεσμούς, βιομηχανία σπορ: προωθεί μαζική παραγωγή συμβολικών προϊόντων, αύξηση κερδών επιχειρήσεων (ΜΜΕ, εταιρίες εξοπλισμού κ.α.

14 Νεανικές υποκουλτούρες (Harris 175-182)
Νεανικές κουλτούρες εμφανίζονται στη δεκαετία 1960 ως απάντηση (πραγματική ή φαντασιακή) στις κοινωνικές πιέσεις & αδιέξοδα στις κοινότητες της εργατικής τάξης & στην γονεϊκή κουλτούρα (Cohen) Νοηματικά συστήματα & εναλλακτικές μορφές κουλτούρας: νοσταλγική ανασύσταση του παρελθόντος, εξύμνηση τρόπων ζωής που απειλούνταν, νέες κοινωνικές ομαδοποιήσεις και στυλ Θεωρία της ομολογίας: κάθε ομάδα επιλέγει συμβολικές ενδυμασίες και εκφράσεις που παραπέμπουν στο σύστημα αξιών της κοινότητας (π.χ. δερμάτινα σακάκια μηχανόβιων σχετίζονται με παραδοσιακή ενδυμασία φορτοεκφορτωτών Λονδίνου) Πανκ: απάντηση σε ανεργία & απομόνωση νέων με υιοθέτηση ιδιαίτερων αξιών: «αισθητική των σκουπιδιών» & «σουρεαλισμού του δρόμου», δημιουργία εκκεντρικών στυλ ως απάντηση στη συνεχή παραγωγή στερεοτυπικών στυλ κυρίαρχης κουλτούρας Επιθετικός μουσικός ερασιτεχνισμός ήταν απάντηση στο στυλιζαρισμένο ύφος του progerssive rock με τους βιρτουόζους κιθαρίστες (Ηebdige) Αντίσταση στην κυρίαρχη κουλτούρα μέσω πολιτισμού, δεν απειλεί το κοινωνικό σύστημα

15 Νεανικές υποκουλτούρες (συνέχεια)
O ρόλος των ΜΜΕ & αγοράς σημαντικός. Thorton: οι σύγχρονες υποκουλτούρες υιοθετούν στερεότυπα των μήντια & προσαρμόζονται σε ένα ιδιαίτερο υπο-πολιτισμικό κεφάλαιο, εμπορευματοποίηση της υποκουλτούρας: διεύρυνση μιας αγοράς νεανικών υλικών αγαθών & μουσικής γύρω από ένα μουσικό ρεύμα (Ηill) εξετάζει το ρόλο του ηθικού πανικού: σημαντικός ο ρόλος του Θατσερισμού στην κατασκευή μιας απειλής του συστήματος από την (υποτιθέμενη) απροκάλυπτη σεξουαλικότητα, χρήση ουσιών & θυματοποίηση κοριτσιών στα rave & acid house πάρτυ Στο acid house συμμετείχαν νέοι από όλες τις κοινωνικές τάξεις & επιχειρηματιών που οργάνωναν τα πάρτυ. Το rave δημιουργούσε μια πολιτισμική σύγκρουση: ο θόρυβος, ο φόβος του όχλου & η υπόσχεση απόλαυσης (jouissance) απειλούσαν τις παραδοσιακές αξίες της ευταξίας και της ηρεμίας της Αγγλικής υπαίθρου Προσπάθειες αστυνόμευσης και ελέγχου των πάρτυ & διαμόρφωσης πολιτικής αντίδρασης στις πρακτικές αυτές Σήμερα τάση υποβάθμισης υποκουλτούρας προς όφελος πρόσκαιρων ομαδοποιήσεων για φευγαλέα αναζήτηση απόλαυσης (φυλές, Maffesoli)

16 Κινήματα αντι-κουλτούρας, η έννοια της απόλαυσης
Εμπνεύστηκαν από Ίλιτς & Λαφάργκ που επέκριναν την απαξία του Ε.Χ από φιλελεύθερη κουλτούρα του παραγωγισμού αλλά και την έμφαση στην εργατική ηθική του μαρξισμού Κριτική στην προτεσταντική ηθική (εργασία, αποταμίευση για τη λύτρωση) Λαφάργκ: δικαιώμα του ατόμου στην ανεμελιά & τη σχόλη, σύνδεση ελεύθερου χρόνου με απόλαυση Διάφορες κατηγορίες απόλαυσης: π.χ. άμεσες σωματικές που συνδέονται με τη δράση και την πραγματική ή φαντασιακή συμμετοχή μας σε πρακτικές του Ε.Χ., συναισθηματική διέγερση Π.Χ. χρήση ηλεκτρονικών παιχνιδιών, συμμετοχή ή παρακολούθηση σπορ, εμπλοκή σε παράνομες δραστηριότητες Διανοητικές απολαύσεις: [γούστο των ελίτ;], δυνατότητα ελέγχου και διανοητικής εμπλοκής στην αφήγηση, συνδέεται με τον πλούτο του «κειμένου» & πρόσληψη του αναγνώστη, απόλαυση ακαδημαϊκής εργασίας (ανακάλυψη, στοχασμός) Κατάσταση ‘ροής’: απολαυστικό χάσιμο του εαυτού, σώμα & μυαλό ρέουν στη δραστηριότητα, χωρίς συνειδητή αίσθηση ελέγχου

17 Εικονική σχόλη Διαδίκτυο: νέος τύπος επικοινωνίας που δεν είναι προσβάσιμος για όλους Πλοήγηση περιέχει δυνατότητες απόλαυσης μέσα από την περιήγηση, την υπέρβαση πολιτισμικών συνόρων Υπέρβαση περιορισμών για την ταυτότητα: ανώνυμη από-σωματοποιημένη ταυτότητα, νέες μορφές ερωτικών σχέσεων Συνδυασμός ανωνυμίας & οικειότητας μπορεί να συμβάλει στη συναισθηματική έκφραση Περιορισμός της επικοινωνίας με τη γλώσσα του σώματος αλλά ενίσχυση επικοινωνίας μέσα από τη χρήση κειμένων, εικόνων (σημασία πολιτισμικού κεφαλαίου) Έμφυλες διακρίσεις περνάνε στην εικονική πραγματικότητα (σεξιστική προβολή γυναικών & πορνογραφία)

18 Αυθεντικότητα (Harris 2011: 48-54)
Mια προνομιακή κατάσταση ύπαρξης που αντιπαρατίθεται στη ‘ψευδή’ σύγχρονη ζωή που είναι μολυσμένη από εμπορικά & καταναλωτικά κίνητρα Ταξίδια αναζήτησης αυθεντικότητας που συναντάμε στους ξένους πολιτισμούς Κριτική: οι «αυθεντικοί» τρόποι ζωής έχουν αλλάξει, στον τουρισμό οργανώνονται πρακτικές γύρω από απομιμήσεις και αντιγραφές (εξωτισμός) Cohen: κοινωνική κατασκευή της αυθεντικότητας μέσα από την προΰπάρχουσα εμπειρία και μέσα από πρακτικές τουριστικής βιομηχανίας να δημιουργήσουν εξωτικά μέρη Εικόνες αυθεντικότητας κατασκευάζονται και στα ΜΜΕ (π.χ. στο σινεμά ή στη μουσική) και στο πεδίο της παράδοσης (επινοημένες παραδόσεις) Αυθεντικός Ε.Χ. αναζητείται στην απόδραση από τις κοινωνικές συμβάσεις & εργασία μέσα στην ανεπίσημη σχόλη (Becker: διακοπές από την ηθική): επιτρεπτή αταξία, όπως στο μεσαιωνικό καρναβάλι, πειραματισμός με ουσίες, μορφές σωματικής απόλαυσης Μπωντριγιάρ: Διακειμενικότητα: διαλεκτική σχέση εργασίας-σχόλης